Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.2005, Blaðsíða 7

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. apríl 2005 | 7
aðallega um. 2. Réttlætishugsjónin eins og hún
birtist m.a. hjá Hebreum. 3. Kærleikshugtakið
sem kristnir leggja áherslu á. „Þetta er ýkt
mynd sem ég nota til að draga fram meg-
inlínur eða grunnmótíf innan siðfræði,“ segir
hann.
Ég er Drottinn, Guð þinn …
Fyrsta boðorðið fjallar um veröldina sem
starfsvettvang mannsins og náungann sem
viðfang verka hans. Þess vegna reyndist nauð-
synlegt að tengja umfjöllunina um fyrsta boð-
orðið við útleggingu á sköpunarsögunni í
fyrstu Mósebók (1.M1.1–18). Í henni er dregið
fram að heimurinn er starfsvettvangur manns-
ins og hann er séður með jákvæðum augum og
lífslögmál hans skilgreind.
Í gamla testamentinu er heiminum lýst sem
lífsrými mannsins. Hann er ekki á valdi anda
og illra vætta og er slíkri veraldarsýn í sköp-
unarsögunni hafnað eða hún afgoðuð. „Jesús
fylgir þessari áherslu og tengir hana við sam-
skipti manna og viðhorf gagnvart náunganum.
Hann „afgoðar“ svo að segja fordóma manns-
ins gagnvart meðbróður sínum og -systur með
því að fyrirgefa syndirnar og taka fólk að sér
eins og það er,“ segir Sigurjón. „Jesús ýtir for-
dómum burtu. Við erum oft að skilgreina
náungann á neikvæðan hátt, en Jesús tekur
hann að sér sem guðsbarn. Hann gefur öllum
jafnan tilverurétt.“
Sagan um miskunnsama Samverjann, en
hún er í raun skilgreining á því hvert inntak
kristinnar siðfræði er, svarar spurningunni:
„Hver er náungi minn?“ Sigurjón fer í bókinni
í gegnum hvernig sagan um miskunnsama
Samverjann hefur verið túlkuð í gegnum tíð-
ina. „Náungi okkar er sá sem þarfnast hjálpar.
Mér finnst Helgi Hálfdanarson (1826–1894)
skilgreina þetta mjög vel, hann talar um
mannelskuna og hugrekki hennar. Athygl-
isverð er áhersla Helga á að kærleiksverk eru
oft ekki metin að verðleikum, og segir: „Það er
ekki sjaldgæft í heimi þessum, að þeir, sem
mannelskan miskunnar, launa það ekki öðru
en vanþökk.“ (Helgi Hálfdanarson, Prédik-
anir, 384.) Hann bendir einnig á að kærleik-
urinn er mælikvarðinn er ekki vanþakklætið.
Mælikvarðinn er ætíð neyð náungans en ekki
þakklæti hans.
Í beinu framhaldi af þessu vaknar spurn-
ingin „Hver er maðurinn sem á að framkvæma
þetta (fyrsta boðorð)? Hver er ég sem á að
hjálpa náunganum?““ spyr Sigurjón Árni.
Þú skalt ekki leggja nafn …
Annað boðorðið, „Þú skalt ekki leggja nafn
Drottins, Guðs þíns við hégóma“, snertir
spurninguna „hver er ég?“ því samkvæmt boð-
orðinu er okkur trúað fyrir nafni Guðs, þ.e.a.s.
Guð opinberar sig sem persóna og ávarpar
manninn sem persónu. „Við erum í öðru boð-
orðinu tekin alvarlega af skaparanum sem per-
sónur, og einmitt það vísar til þess að mað-
urinn er skapaður í Guðs mynd,“ segir
Sigurjón. „Það merkilega er að Guðsmyndin í
ritningunni er tengd við þá ábyrgð sem mað-
urinn ber gagnvart Guði, náunganum og heim-
inum. Í henni er auk þess dregið fram að til
þess að rækja ábyrgðina þarf maðurinn frelsi.
Nauðsynlegt er að átta sig á að maðurinn hef-
ur ætíð þarfnast fyrirmyndar til að greina
hvernig hann á að rækta ábyrgð sína og nota
frelsi sitt.“ Sigurjón Árni rekur í bókinni
hvernig menn hafa stuðst við Jesú sem slíka
fyrirmynd. „Saga Jesú sem móralskrar fyr-
irmyndar er mjög merkileg.“
Minnstu þess að halda …
Þriðja boðorðið fjallar um verk mannsins.
„Þau eru svo takmörkuð,“ segir Sigurjón Árni
en boðorðið um hvíldardaginn vísar m.a. til
þess. Í því er ekki bara dregið fram að mað-
urinn þarf ekki bara að vinna heldur þarfnast
einnig hvíldar.
Hvíldardagurinn hefur víða félagslega
merkingu. Boðorðið segir fyrir það fyrsta að
húsbændur og hjú eigi að hvílast einn dag vik-
unnar. Í öðru lagi var það útvíkkað og sagt að
akra eigi að hvíla á sjö ára fresti. Í þriðja lagi
finnum við í gamla testamentinu áherslu á svo-
kallað sabbat-ár en á fimmtíu ára fresti áttu
allir samningar að ganga til baka og koma aft-
ur á fyrirkomulagi sem Guð setti landinu í upp-
hafi. Loks er það tengt nýsköpun alls í lok tím-
anna þegar heimurinn fær á sig það form sem
hann er skapaður til. Þessi hugsun er tekin
upp í Faðirvorinu, í bæninni „Til komi þitt
ríki“. En þar er beðið að Guð skapi réttlæti hér
á jörðu og færi allt til betri vegar. „Þetta er
stórmerkileg áhersla, það er ekki okkar að
stofna guðsríki heldur Guðs,“ segir Sigurjón.
„Hér eru getu mannsins dregin skýr mörk. Á
tuttugustu öldinni voru þau ekki virt og var
reynt að stofna slík ríki í nafni hinna ýmsu
hugmyndakerfa, sem endaði með ósköpum, og
eru menn enn að slíku.“
Kenningin um helvíti
Sigurjón Árni tekur m.a. fyrir í lok bókarinnar
hugmyndir kristninnar um síðustu tíma. „Sat-
an er gefið miklu meira vald í umræðunni en
Biblían nokkurn tíma leyfir,“ segir Sigurjón og
afgoðar hann kölska í bók sinni, auk þess að af-
goða heimsendi og helvíti. Opinberunabók Jó-
hannesar er fyrst og fremst myndir sem þarf
að túlka.
Sigurjón Árni skrifar t.d.: „Í Biblíunni verð-
ur ekki fundinn nein heilsteypt kenning um
helvíti, heldur er aðeins vísað til þess til að
varpa ljósi á það ástand sem maðurinn er þeg-
ar í eða stefnir að. Ekki er notað eitt hugtak
um helvíti eða ein mynd, heldur margar mynd-
ir sem eru varla annað en vísbendingar. Hug-
tökin og myndirnar hefur Biblían að nokkru
tekið úr því umhverfi sem hún er skrifuð í en
um leið lagt í þær nýjan skilning og lagað þær
að boðskap sínum.“ (bls 482). Hann bætir við í
samantekt: „Áhersla kristninnar á dóminn og
hinn komandi heim er því hrapallega misskilin
þegar hann er túlkaður sem kúgunartæki og
aðferð til þess að fá fólk til að sætta sig við
óréttlæti og vosbúð hér í heimi með tilvísun til
allra þeirra gæða sem eilífðin býður. Þessu er
einmitt öfugt farið.“ (486.)
Samstarfsmaður Guðs
Sigurjón segir að lýsing Opinberunarbók-
arinnar á hinni himnesku Jerúsalem sé lýsing
á stað þar sem enginn harmur er, dauði eða
sorg, þar sem þjáningin er horfin. Þetta virðist
vera eins og lýsing á Disneylandi, en mark-
miðið er að lýsa því hvert maðurinn stefnir.
Áherslan er einnig á það að Guð dæmir en ekki
maðurinn. Guð fyrirgefur og veitir náð sína.
Maðurinn er alltaf að setja sig í sæti dóm-
arans, og einstaklingar hafa tilhneigingu til að
dæma alla aðra og fría sjálfa sig. En Sigurjón
Árni segir að ritningin veiti heilbrigða sýn á
lífið og tilveruna, það sé Guð sem dæmi, og að
Jesú hafi verið líflátinn vegna fyrirgefning-
arinnar. Á krossinum og í upprisunni leiddi
hann fyrirgefninguna til sigurs.
Sigurjón Árni telur að ritningin miðli raun-
særri afstöðu til lífsins og jákvæðri, lífið tekur
á en það er hægt að halda reisn sinni. „Kristin
siðfræði er ekki ráðgjöf, hún er ekki um hvað
menn eigi að gera, heldur miðlar hún sýn á
veruleikann og manninn með tvöfalda kær-
leiksboðorðinu,“ segir hann og að maðurinn sé
samstarfsmaður Guðs og fulltrúi hans hér á
jörðu.
Bókin Kristin siðfræði í sögu og samtíð
fjallar um hvernig þrjú fyrstu boðorðin draga
upp mynd af veruleika, persónu og verki
mannsins. Sigurjón hefur hafist handa við síð-
ara bindi þessa verks, þar sem næstu sjö boð-
orð verða túlkuð í samhengi við daglegt líf
fólks í túlkunarsögunni. Hann er einnig höf-
undur bókarinnar Guðfræði Marteins Lúthers
(HÍB, 2000).
Miskunnsami samverjinn
Segja má að Sigurjón dragi í bók sinni Kristin
siðfræði í sögu og samtíð útlínur kristinnar sið-
fræði og þeirrar heimsmyndar sem hún end-
urspeglar. Hann fléttar einnig inn íslenskri
túlkunarsögu og rekur útleggingu íslenskra
kennimanna á 17., 18., og 19. öld og nokkurra á
20. öld. Þar kemur dæmisagan um miskunn-
sama Samverjann við sögu, en Samverjinn er
mönnum eilíf fyrirmynd.
Sigurjón Árni segir að greina megi í túlkun
á miskunnsama Samverjanum ákveðna sam-
fellu þrátt fyrir fjölda tilbrigða. „Boðun og
verk Jesú ryðja manninum braut frá náung-
anum, frá skeytingarleysi og fordómum. Kross
og upprisa Krists opinberar að ekkert getur
svipt manninn mennsku hans, sem Guð gefur
honum. Í Kristi er öllum kenningum, siðum og
venjum, sem ræna náungann mennsku hans,
hafnað.“ (340.)
Sigurjón Árni nefnir að lokum að hann hafi
valið mynd eftir Vincent van Gogh á forsíðu
bókar sinnar, málverkið Miskunnsami sam-
verjinn, sem hann málaði árið 1890 á geð-
veikrahæli eftir öðru verki, verki Delacroix.
„Van Gogh túlkar biblíutexta með því að end-
urgera aðra mynd og hann nær inntakinu bet-
ur, að mínu mati, en gert er í verkinu sem hann
hermdi eftir,“ segir hann og leggur áherslu á
mikilvægi þess að túlka á nýjan leik það sem
hefur verið túlkað áður, öll saga er túlk-
unarsaga.
Verk Sigurjóns hjálpar lesendum til að móta
sitt eigið viðhorf í stað þess að láta sérfræð-
ingum það eftir. Verkið getur losað fólk úr
þeirri pattstöðu sem það lendir oft í í um-
ræðum sem falla undir kristna siðfræði.

Heimild:
Sigurjón Árni Eyjólfsson 2004. Kristin siðfræði
í sögu og samtíð. HÍB, Reykjavík.
Sigurjón Árni Eyjólfsson „Það er svo merkilegt við boðorðin að þau segja ekki hvað eigi að gera, heldur
vísa þau til þeirra marka sem manninum ber að virða.“
fræði er ekki ráðgjöf
’Jesús „afgoðar“ for-dóma mannsins gagn-
vart meðbróður sínum
og -systur með því að fyr-
irgefa syndirnar og taka
fólk að sér eins og það er.
Hann ýtir fordómum
burtu. Við erum oft að
skilgreina náungann á
neikvæðan hátt, en Jes-
ús tekur hann að sér
sem guðsbarn. Hann
gefur öllum jafnan til-
verurétt.‘
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Höfundur er heimspekingur.