Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 9. apríl 2005
E
iríkur Örn Norðdahl skrifaði
nýlega grein um íslenska
ljóðagerð. Greinin heitir
,,Dánarrannsóknir og morð-
tilraunir“ og birtist í Tímariti
Máls og menningar ((3) 2004).
Þessi grein er alls ekki nógu vönduð, það er
vaðið úr einu í annað, enda skilst mér á Eiríki
Erni að maður eigi helst ekki að vanda sig. Lík-
ingamál hans er klisjukennt.
Hver kannast ekki við þessar
margþvældu tuggur „ljóðið í
öndunarvélinni“ „ljóðið á gjörgæsludeildinni-
“,„ljóðið er með augun aftur og slöngu í munn-
inum“.
Á fyrstu síðu greinarinnar stendur „Mér
finnast ljóð vera popp“. Það er eitthvað meira
en lítið bogið við þetta. Hvað á Eiríkur Örn við?
Eiga öll ljóð að vera popp? Mikið held ég að
ljóðagerðin verði þá einsleit og einhæf. Ég ætla
bara að vona að einhverjir haldi áfram að yrkja
poppuð ljóð. En ég ætla líka að vona að skáldin
haldi áfram að yrkja ljóð sem eru „þung og höf-
ug eins og rauðvínið í skuggunum“ svo ég vitni
beint í Eirík Örn. „Hvers vegna er íslensk ljóð-
list svona léleg?“ spyr Eiríkur Örn í greininni.
Mitt svar er þetta: Íslensk ljóðlist er alls ekki
léleg, íslensk ljóðlist er í miklum blóma um
þessar mundir. Þótt ekki sé allt jafn gott sem
kemur út hafa komið út margar frábærar ljóða-
bækur á síðustu árum eins og hvar sem ég verð
eftir Ingibjörgu Haraldsdóttur, kvæði 03 eftir
Kristján Karlsson, Tvífundnaland Gyrðis Elí-
assonar, Meira en mynd og grunur eftir Þor-
stein frá Hamri og síðast en ekki síst Vetr-
armegn eftir Jóhann Hjálmarsson. Allt eru
þetta frábærar bækur sem ég hef marglesið.
Ingibjörg fékk íslensku bókmenntaverðlaunin
fyrir sína bók, en hinar bækurnar hefðu átt
skilið meiri athygli. Mig langar einfaldlega að
vita hvort Eiríkur Örn hefur lesið þessar bæk-
ur. Eitt er víst að hann er yfirlýsingaglaður og
það vantar rökstuðning í grein hans. Eiríkur
Örn velur sér skotmörk, fær birta grein í Tíma-
riti Máls og menningar og svo dritar hann á allt
og alla nema vini sína.
Upphaflega ætlaði ég ekki að svara Eiríki
Erni, en ég rakst fyrir tilviljun á litla bók sem
heitir Af stríði. Það er Nýhyl sem gefur bókina
út. Steinar Bragi á þarna grein sem heitir
„Draumar um Bin Laden“. Á einum stað í
greininni stendur þetta: „Ljóðskáldið er tilbúið
í síendurtekin sjálfsmorð fyrir hina þjáðu
heimsins. En bara á pappír og þá helst bara í
myndlíkingum. Þegar heimurinn setur fram
úrslitakostina svart á hvítu tekur ljóðskáldið
fram pistóluna og plaffar á heiminn þar til kúl-
urnar klárast. Ljóðskáld sem sýnir miskunn
eða er tilbúið til að gefast upp er nefnilega ekk-
ert ljóðskáld heldur einhverslags Sigmundur
Ernir, eða Jóhann Hjálmars. Einhver lydda
með sljóan penna.“
Þegar ég las þetta ákvað ég að svara þessum
piltum Eiríki Erni og Steinari Braga. Er Sig-
mundur Ernir ‘ekkert ljóðskáld’? Ég ætla að
upplýsa Steinar Braga um að mér finnst Sig-
mundur Ernir vera ágætis ljóðskáld. Er Jó-
hann Hjálmarsson einhver ‘lydda með sljóan
penna’? Því fer fjarri. Jóhann er frábær rithöf-
undur, afar góður þýðandi og hefur auðgað ís-
lenskt bókmenntalíf með eftirtektarverðum
hætti.
Orðum fylgir ábyrgð, Steinar Bragi og Ei-
ríkur Örn ættu að hafa það í huga. Þeir ættu að
einbeita sér að eigin skrifum og fjalla á mál-
efnalegan hátt um bókmenntir í stað skot-
grafahernaðar. Ljóðlistin blómstrar bæði á
meðal yngri og eldri skálda. Og svo spyr Eirík-
ur Örn hvers vegna íslensk ljóðlist sé svona lé-
leg. Að lokum vil ég benda á að ég hef lesið þær
ljóðabækur sem Eiríkur Örn og Steinar Bragi
hafa sent frá sér. Ég kann að meta ljóðin þeirra
sem hluta af þeirri flóru sem nú blómstrar á Ís-
landi. Önnur ung og efnileg ljóðskáld eru að
koma fram á sjónarsviðið og nægir þar að
nefna Ófeig Sigurðsson, Kristínu Eiríksdóttur,
Hauk Ingvarsson, Kristian Guttesen og Þórdísi
Björnsdóttur. Sem sagt, það væri æskilegt að
hætta skotgrafahernaði og taka upp mál-
efnalegri umræðu um íslenska ljóðagerð.
Gróska í íslenskri ljóðagerð
Hvers vegna er íslensk ljóðlist svona léleg,
spurði Eiríkur Örn Norðdahl nýlega í grein í
Tímariti Máls og menningar. Hér er svarað:
Íslensk ljóðlist er alls ekki léleg, íslensk ljóð-
list er í miklum blóma um þessar mundir.
Eftir Gunnar
Randversson
Höfundur er ljóðskáld.
Haukur IngvarssonKristín Eiríksdóttir Ófeigur SigurðssonÞórdís Björnsdóttir
M
aður er nefndur Victor
Orville og var óðalseig-
andi í Englandi. Hann
var drykkfelldur mjög,
og stoðaði hvorki bæn
nje grátur konunnar til
að bæta úr því. Svo var það eitt sinn er hann
var ölvaður að hann þóttist endilega þurfa
að fara til borgarinnar, og auðvitað í bíl.
Konan grátbændi hann um að gera það
ekki, en hann sat fastur við sinn keip: „Þá
kem jeg með þjer,“ sagði hún, „því að það getur
vel verið að þú farir þjer að voða.“
Nokkrum mínútum síðar varð slysið. Orville
ók með fleygiferð beint á trje, sem stóð við veg-
inn. Sjálfur slapp hann ómeiddur, en konan
hafði kastast út úr bílnum og lá örend við veg-
inn.
Við rjettarhöldin út af þessu var Orville sekur
fundinn um það, að hafa drepið konu sína. Hann
var dæmdur til 5 ára hegningarhússvistar. Ekki
áfrýjaði hann dómnum, en bað þess eins, að
hann yrði ekki látinn taka hann út í Englandi,
heldur yrði sendur eithvað úr landi – sem lengst
í burtu. Og dómurinn tók þá ósk hans til greina
og ákvað að hann skyldi taka refsinguna út í
fangelsi í Suður-Afríku í grennd við Höfðaborg.
Upp frá þessum degi var óðalseigandinn Vic-
tor Orville horfinn úr mannfjelaginu. Hann
gekk nú undir heitinu „Fangi nr. 931“. – Hann
var settur í eins manns klefa í fangelsinu. Hon-
um leið illa. – Hann var eyðilagður bæði á sál og
líkama og þar við bættist ofsóknarhræðsla.
Fangelsisstjórinn var góður við hann og vildi
alls ekki að hann yrði geðveikur. Þess vegna var
hann látinn fá pappír og ritföng svo hann gæti
haft eitthvað fyrir stafni. Honum voru líka ljeð-
ar bækur og hann var hvattur til að þess að lesa
og skrifa. En hann hafði engan áhuga fyrir því.
Eins og í leiðslu fiktaði hann við það að strika
pappírsarkirnar, fyrst á annan veginn, og svo á
hinn, og skipta þeim þannig í jafna reita með
strikum. Og svo fór hann af fikti að skrifa einn
og einn staf í reitina, fyrst af handahófi, en svo í
rjettri röð þannig að þeir mynduðu heil orð. Svo
gerði hann sjer það til gamans að sverta suma
reitina til þess að sjá hve margskonar tigla-
myndir hann gæti gert. Og svo fyllti hann upp á
milli svörtu reitanna með bókstöfum, sem
mynduðu heil orð.
Smám saman fór hann að hafa gaman af
þessu. Hann varð rólegri. Hann svaf nú vært á
nóttunni, var laus við þá martröð, sem áður ætl-
aði að gera út af við hann. Úr bókunum, sem
hann hafði að láni, vinsaði hann ýmis fágæt orð.
Hann gerði sjer stærri viðfangsefni og hafði
sjerstaka ánægju af því þegar alt stóð heima og
hægt var að lesa allar tiglalínurnar þvert og
endilangt. Hann þakti klefaveggina með þess-
um einkennilegu handritum sínum, og hann
vann af kappi. Hann bað um orðabækur og vís-
indarit. Þegar hann var spurður hvað hann ætl-
aði að gera með slíkar bækur, þá hló hann bara,
en svaraði engu.
Hálfsmánaðarlega fór fram lækn-
isskoðun á föngunum. Victor Orville hafði
fengið illkynjaða hálsbólgu og honum var
skipað að liggja. Læknirinn varð svo að
vitja um hann í klefa hans. – Þegar lækn-
irinn kom þangað lá sjúklingurinn dúðaður
í teppi en var í óðaönn að útfylla reiti á
pappírsörk, með bókstöfum.
„Hvað hafið þjer fyrir stafni?“ spurði
læknirinn.
„Jeg er að semja stafagátu, myndaða af
orðum, sem má lesa þvert og ofan frá – kross-
gátu mætti ef til vill kalla það.“
Læknirinn varð forvitinn og fór að skoða blöð
hans.
„Nefnið mjer á í Norður-Ameríku,“ sagði
fanginn. „Fjórir stafir mega vera í nafninu, og
fyrsti stafurinn er o og seinasti stafurinn er líka
o.“
Læknirinn skildi ekki hvað hann átti við.
„Sjáið þjer til, hjer eru fjórir reitir í röð. Í
fyrsta reitnum er o og í seinasta reitnum er o.
Tvo stafi vantar á milli og þegar þeir eru fundn-
ir á að koma fram nafn á fljóti í Ameríku. Getið
þjer ekki ráðið það? Ohio – þar höfum vjer fljót-
ið“.
Lækninum þótti þetta einkennilegt.
„Viljið þjer lána mjer nokkrar af þessum
orðagátum yðar – hvað kölluðuð þjer þær nú
aftur?“
„Krossgátur.“
„Það er gott nafn og á vel við. Jeg ætla að
sýna fangelsisstjóranum þetta.“
Þannig vildi það til að krossgátan hóf sigurför
sína um heiminn frá fangelsinu í Suður-Afríku.
Meðritstjóri hins stóra tímarits „Ill-
ustration“, sem gefið er út í Höfðaborg, hafði
meðal annars á sinni könnu að sjá um það efni
blaðsins, sem kallað var „Hugþrautir“. Hann
varð mjög forviða er hann fjekk brjef með
stimpli fangelsisins og innan í því voru nokkur
blöð með ótal svörtum og hvítum tiglum. Hann
velti þeim lengi fyrir sjer, en botnaði ekkert í
þeim. Svo las hann meðfylgjandi brjef.
Krossgáta? Hvað er nú það. – Slíkt hafði
hann aldrei heyrt nefnt. Þetta var eitthvað ann-
að en myndagáturnar og talnagáturnar, sem all-
ir voru orðnir leiðir á. Hann fór að fást við
krossgáturnar og brátt gleymdi hann öllu öðru.
Í prentsmiðjunni fóru menn að tala um hvort
hann hefði orðið uppnuminn. Menn vissu ekki
að ritstjórinn hafði orðið fyrsta fórnarlamb
„krossgátutöfranna“, sem síðar bárust eins og
eldur í sinu um allan heim.
„Jeg ráðlegg yður að reyna þessar nýju gátur
í blaði yðar,“ skrifaði fangelsisstjórinn. „Höf-
undur krossgátunnar er einn af föngum vorum,
og jeg held að hann hafi þarna gert merkilega
uppfinningu.“
Þegar eftir að fyrsta krossgátan birtist í
blaðinu, fjekk ritstjórinn heilar klyfjar af svör-
um. Það sýndi að fólkið tók þessari nýjung vel.
Og brátt jókst kaupendatala blaðsins stórlega.
Önnur blöð tóku upp hugmyndina, og fangi
nr. 931 komst ekki yfir að semja eins margar
krossgátur og pantaðar voru hjá honum.
Frá Afríku barst krossgátan til Ameríku. Og
þar fór svo, að engin stórmál nje stórfrjett heill-
uðu hugi manna sem hún. Læknar sögðu að hún
væri ágætt ráð við taugasjúkdómum og þung-
lyndi. Eirðarlausir kaupsýslumenn fundu fróun
og hvíld hjá henni. Menn og konur, börn og
gamalmenni kepptust við að leysa krossgátur.
Og þetta varð vatn á myllu þeirra sem gáfu út
orðabækur og alfræðibækur. Um allan heim
jókst eftirspurn eftir þeim stórkostlega. Land-
fræðinöfn, sem enginn hafði heyrt getið fyrr,
voru nú á hvers manns vörum, vegna þess að
þau komu fyrir í krossgátum. Sjerstaklega urðu
fræg ýmis kínversk staðanöfn með aðeins
tveimur nöfnum. Ýmis dýr, sem menn höfðu
varla heyrt getið, urðu nú daglegir kunningjar.
Almenningur um allan heim varð miklu fróðari
en hann hafði verið áður.
„Krossgátu-faraldurinn“ fór um allan heim.
Faraldur, sem ekki var hægt að stöðva og eng-
inn vildi stöðva – vegna þess hvað hann var kitl-
andi skemmtilegur.
Milljónir manna fást við það á hverjum ein-
asta degi að ráða krossgátur. En nú eru þær
ekki lengur samdar af Victor Orville. Menn
stálu blátt áfram hugmynd hans. Suðurafr-
íkanska blaðið, sem birti fyrstu krossgátuna,
gat ekki um hver væri höfundur hennar. Það
var máske gert af ásettu ráði, því ekki er víst að
menn hefði orðið jafnhrifnir ef þeir hefði vitað
að tugthúsfangi hafði fundið hana upp. Að vísu
var Victor Orville boðin borgun, en hann af-
þakkaði boðið. Hann kvaðst gera krossgáturnar
sjer til dægrastyttingar en ekki til þess að
græða á þeim.
Victor Orville var náðaður nokkru áður en
refsitíminn væri á enda. En hann hvarf ekki aft-
ur til Englands. Hann vildi ekki hitta vini sína,
og máske átti hann engan vin lengur. Hann
þóttist ekki geta horft á heimili sitt í Oxfor-
dshire og allra síst á trjeð, þar sem slysið varð.
Hann ákvað að setjast að í Suður-Afríku. Hann
keypti jörð og dró sig út úr skarkala heimsins.
Gömul svertingjakona matreiddi fyrir hann,
þjónaði honum og sá um húsið. Hún fór líka á
pósthúsið með hin mörgu krossgátubrjef, sem
hann sendi til blaða um allan heim. Þá peninga
sem hann fekk fyrir gáturnar, gaf hann í sjóð til
styrktar ekkjum tukthúsfanga. Hann hefði
áreiðanlega getað orðið vellauðugur maður, ef
hann hefði viljað – en hann vildi það ekki.
Það var ekki fyr en fimm árum eftir dauða
hans að heimurinn fjekk að vita hver var höf-
undur krossgátunnar. Og það varð aðeins fyrir
tilviljun. Amerískur blaðamaður, sem var á ferð
í Höfðaborg, kom þar í kirkjugarð og sá þar leg-
stein sem honum þótti einkennilegur, því að á
steininn var höggvin krossgáta. Hann spurði
kirkjugarðsvörðinn hver væri grafinn þarna.
Hann fjekk að vita það, og svo fór hann að rann-
saka æviferil Victors Orville, og þannig komst
saga krossgátunnar fram í dagsljósið.
Lesbók Morgunblaðsins | 7. apríl 1946
Uppruni krossgátunnar
80
ára
1925
2005