Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.2005, Síða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. nóvember 2005
!
Það þykir ekkert sérstaklega
smart að ferðast til Oslóar.
Þetta kemur í ljós strax í Leifs-
stöð; einhvern veginn meiri
kátína og sjálfsöryggi yfir þeim
sem eiga erindi í London-hliðið,
gæjar og píur, gustar af þeim –
sannir heimsborgarar. Hinir, á
leið til Noregs, í meiri vetrarklæðum og
litlausari allir. Enda hvað er maður að
fara að gera í Osló? Ekki á leið í Barbic-
an, ekki á Stamford Bridge, ekki á West
End, Abbey Road eða ígildi slíkra
frægðarreita – er mað-
ur ekki bara að fara að
þramma eitthvað um í
kuldaskóm? Hvað getur
verið smart að skoða þar? Er Osló ekki
líka stærsta sveitaþorp í heimi?
Af því einmitt þetta viðhorf er inn-
prentað í íslenska gesti – kannski frá
þeim Íslendingum sem bjuggu í Noregi á
8. áratugnum þegar öllu var lokað klukk-
an tíu, eða eitthvað – er skemmtilegt
hvernig hið meinta sveitaþorp kemur á
óvart. Ég var í Osló um liðna helgi. Og í
föruneytinu var einn sem átti ekki orð
yfir því hvað Norðmenn væru „hávaxnir
og myndarlegir“, eins og það hefði
aldeilis ekki komið til greina. Og öðrum
fannst merkilegt að finna þar allar
helstu tískuverslanir, vel klædda borg-
ara, súper-hannaðar ölstofur, organdi
næturklúbba, fallega innréttaðar íbúðir
fólks, smart útfærð tímarit og blöð. Eins
og Norðmenn væru bara allir á skíðum í
lopapeysum, alltaf.
Í Osló býr hálf milljón manna og sé
stórborgarsvæðið reiknað með fer talan
hátt í milljón. Þar eru innflytjendur í
stórum stíl eins og ótal kebab-búllur,
palestínskir sölubásar, líbanskir veit-
ingastaðir og fastandi leigubílstjórar í
ramadan-mánuði gefa vísbendingar um.
Þar eru vandræði fíkla mjög áberandi,
sala og neysla á götum úti, og suður af
Karl Johan-götu semja vændiskonur um
kaup og kjör við vegfarendur eftir að
skyggja tekur. Þannig gengur lífið líka,
því miður, fyrir sig í borgum.
En það er ekki bara allt þetta, sem
hér hefur verið talið, sem gerir Osló að
alvöru borg. Eitt óbrigðulasta merki
þess að borgir séu á lífi, er lífgun afdank-
aðra bygginga til samræmis við tíð-
arandann. Og um slíkt eru endalaus
dæmi í norsku höfuðborginni. Einn af
helstu rokktónleikastöðunum, Rockefell-
er, var áður sundlaug, og er byggingin
falleg eftir því. Samtímalistasafnið er í
mikilfenglegu húsi sem var einu sinni
banki. Næturklúbburinn Parkteateret
var einu sinni lítið leikhús. Í Jakobs-
kirkjunni er ekki lengur messað, eftir að
söfnuðurinn þokaði sér á burt úr hverf-
inu, en eftir mörg iðjulaus ár hýsir
kirkjan nú menningarstarfsemi fyrir
fjölþjóðlegan hóp gesta. Öðru gömlu
bankahúsnæði hefur nú verið breytt í
veitingastaðinn Sudöst, sem á miklum
vinsældum að fagna. Og svo framvegis.
Þannig er lífið í borgum, sagan byltist
þar fram og aftur eins og haf og ber með
sér að ströndinni slípaða og breytta hug-
mynd í hvert sinn.
Vísi að þessu má sjá í miðbæ Reykja-
víkur. Veitingastaðurinn Apótek var
Reykjavíkurapótek. Í gömlu hafnarhúsi
hefur verið opnað Listasafn Reykjavík-
ur, með fallegri varðveislu og úrvinnslu
hins gamla arkitektúrs. Hillur fyrir efn-
isstranga í versluninni Egill Jacobsen
eru nú fullar af austurlenskum púðum
fyrir fólk að halla sér í og spjalla í kjall-
ara skemmtistaðarins Rex. Enn sem
komið er má telja miðbærinn eina borg-
arhlutann sem hefur náð upp þessari líf-
rænu stemningu – að byggingar breyti
um hlutverk eftir þörfum og ekkert fari í
eyði að óþörfu – enda elsta hverfið. Næst
verður húsi Héraðsdóms breytt í baðhús
og Tryggingamiðstöðinni í tónleikahöll.
Sannið til. Og dag einn mun skipafélag
aftur taka til starfa í húsi 1919 hótels.
Reykjavík á lengra í land en Osló með
að kallast virkileg borg; þar skilur á milli
í stærð, aldri og sögu. Á meðan eigum
við ekkert með að kalla Osló sveitaþorp.
Ef við værum Lundúnabúar, allt í lagi,
þá gætum við gert okkur breið. En ef við
búum í hundrað þúsund manna Reykja-
vík, þá skulum við bara halda okkur,
saman, á mottunni.
Lífrænt
ræktuð borg
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
Ef nefna ætti einn hugsuð umframannan, sem tekist hefur að kjarnahugarfar nútímasamfélaga, er þaðtvímælalaust Michel Foucault.
Hann hélt því fram að vegna þeirra flokkunar-,
skráningar- og eftirlitskerfa sem nútímatækni
gerir möguleg sé bein og miðstýrð valdbeiting
orðin óþörf. Við beitum okkur sjálf aga og
höldum okkur á mottunni ein-
faldlega á grundvelli vitneskj-
unnar um eftirlits- og skrán-
ingarkerfin sem eru að verki
allt í kringum okkur.
Eitt af því sem ég lærði af því að starfa,
nema og kenna um skeið við bandarískan há-
skóla er að þar eru tölvupóstsamskipti langt
frá því að vera léttvæg fundin. Einn prófessor
sagði mér t.d. að hann gæfi sér alltaf góðan
tíma í að skrifa tölvupósta, góð regla væri að
leggja þá til hliðar og endurskoða síðan með
ferskum huga áður en þeir væru sendir. Þá
sagðist hann ávallt skrifa bréfin í uppkasti ut-
an póstforritsins til þess að girða fyrir það að
illa ígrundaður tölvupóstur færi óvart í loftið.
Umræðurnar spunnust í kjölfar lögsóknar á
hendur samkennara hans sem kærður var fyr-
ir kynþáttamismunun er hann sagði m.a. í
tölvupósti til nemanda sem reyndist vera af er-
lendum uppruna, „ef þú hefðir lesið betur það
sem stendur í kennsluáætluninni …“. Nem-
andinn kærði kennarann fyrir að halda því
fram að kynþáttar síns vegna væri hann treg-
læsari en aðrir, og vann málið. Kennarinn galt
í þessu tilfelli fyrir þau mistök að stíga út fyrir
það varfærna stofnanatungumál sem ljóslega
má greina í öllum tölvupóstsamskiptum kenn-
ara og nemenda á milli í háskólanum. Þetta
tungumál er litað af vitneskju um hugsanlegt
eftirlit og rekjanleika alls þess sem menn láta
frá sér fara á þessum samskiptavettvangi.
Annað sem maður lærir af því að búa í
Bandaríkjunum er að athafna sig innan þess
gríðarlega fastmótaða samskiptakerfis sem
litast í auknum mæli af meðvitundinni um
lögsóknir, og vitneskjunni um að þær slóðir
sem maður skilur eftir sig í samskiptum við
aðra geta orðið vopn í slíkum lögsóknum.
Stundum getur maður þó snúið kerfinu gegn
sjálfu sér ef svo má að orði komast, eins og ég
hef lært að gera í baráttu við símsvörunarkerfi
bandarískra fyrirtækja og þjónustustofnana.
Þar hefur þróast gríðarfullkomið kerfi sem
miðar að því að afgreiða fyrirspurnir og kvart-
anir á stórum skala. Í því sambandi hefur orðið
til merkilegt tungumál sem gengur ekki síst út
á það að afgreiða óskir manns, umkvartanir
eða sérþarfir og þrár undir formerkjum þjón-
ustu við viðskiptavininn, en þó með því raun-
verulega markmiði að afstýra því að maður nái
yfirleitt að koma fyrirspurn sinni á framfæri.
Grundvallarreglan í þessu samskiptakerfi er
þó sú að hafna beiðni spyrjandans aldrei bein-
um orðum, heldur að misskilja hana eins og
kostur er, með því að flokka hana og afgreiða
út frá ákveðnum frösum og lykilorðum og
fleyta spyrjandanum síðan áfram yfir í næsta
misskilning á annarri deild. Hér er lykilatriðið
að fyrirtækið verði ekki uppvíst að því að
mæta ekki þörfum viðskiptavinarins og smám
saman lærir maður ákveðna tækni sem felst í
að reyna að hanka fulltrúa fyrirtækisins á ná-
kvæmlega þessu atriði. Því við vitum bæði,
símsvararinn og ég, eins og tilkynnt er í upp-
hafi samtals, að símtalið er hljóðritað af gæða-
ástæðum og það getur maður nýtt sér til að
brjóta sér leið í gegnum kerfið.
Í opinbera geiranum, þar sem minni þrýst-
ingur er um að sýna af sér þykjustu þjón-
ustulund, hefur þetta samskiptatungumál þó
alfarið verið vélvætt. Falli spurning manns
ekki inn í fyrirframsundurgreint flokk-
unarkerfi, þá getur maður bara gleymt þessu,
því samkvæmt flokkunarfræði upplýsinga-
samfélagsins er maður ekki til. Bandaríska
skattstofan hefur t.d. tekið þetta kerfi í sína
þjónustu – og vei þeim sem hlýtur þau hrapal-
legu örlög að þurfa að leita svara í síma við
brýnni fyrirspurn varðandi útfyllingu skatt-
skýrslu sinnar þar í landi (því ekki er hægt að
fá ráðgjöf nema í gegnum síma). Við hringj-
andanum tekur þá mjúkmáll símsvari sem
byrjar þegar í stað að sundurgreina, flokka og
benda á mögulega farvegi fyrir mögulegt er-
indi hringjandans í ljósi þartilgreindrar kerf-
islægrar stöðu hans og býður manni að fleyta
sér áfram í kerfinu með því að velja tölur á
bilinu 1–9. Sjaldnast er maður svo heppinn að
erindið falli inn í eitthvert af fyrstu þremur til
fjórum erindasviðunum, en það hindrar mann
þó ekki í að bíða þolinmóður þar til maður
heyrir lausnarorðið og getur glaðbeittur valið
töluna 9. En heldur versnar í því þegar er-
indasviðið, sem valið var, er þegar í stað brotið
niður í jafnmörg undirsvið – og svo framvegis.
Eitthvert sinnið rann batteríshleðslan í síman-
um mínum út þegar ég var komin alla leið út á
afskekkta grein í tólfta ættlið fyrirspurn-
artrésins og hafði náð þeim merka áfanga
heyra erindi mitt fullskilgreint. Ólíkt því sem
ég bjóst við hafði kerfið tekið við sér og bjó sig
undir það að svara hinni skilgreindu spurningu
minni í vélvæddri svörun – en þá dó batteríið í
símanum og ég rataði aldrei rétta leið aftur.
Það tók mig mánuð að fylla út bandarísku
skattskýrsluna mína og helgaðist það ekki síst
af ótta mínum við að kerfið gerði mig einfald-
lega upptæka, skilgreindi mig óvart sem
óvinahermann og sendi mig í draugafangelsi
austur um haf, með millilendingu á Íslandi, ef
ég fylgdi ekki farvegum kerfisins til hlítar.
Tungumál eftirlitssamfélagsins
’Eitt af því sem ég lærði af því að starfa, nema og kennaum skeið við bandarískan háskóla er að þar eru tölvu-
póstsamskipti langt frá því að vera léttvæg fundin.‘
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
I Haft er fyrir satt að austurrísk-bandarískatónskáldið Arnold Schönberg hafi þjáðst af
triskaidecfóbíu sem er sjúkleg hræðsla við
töluna þrettán. Óttinn virðist reyndar ekki
hafa verið ástæðulaus því Schönberg lést
þrettán mínútur yfir tólf föstudaginn þrett-
ánda. Þetta kemur fram í nýrri bók er nefnist
Fánýtur fróðleikur en hún byggist á enskri
fyrirmynd sem er gefin út
af The Useless Information
Society í Bretlandi. Ásgeir
Berg Matthíasson hefur þýtt úr frummálinu
og bætt við fánýtum fróðleik úr íslenskum
veruleika. Þegar bókin er lesin kemur reynd-
ar ýmislegt upp úr kafinu sem fær lesandann
til þess að staldra við.
II Einn kaflinn geymir til dæmis upplýs-ingar úr heimi bókmenntanna. Í ljósi þess
að nú er verið að gefa út endurskrifaða ís-
lenska þýðingu á Moby Dick eftir Herman
Melville er forvitnilegt að vita að á meðan
Melville var á lífi seldust einungis fimmtíu
eintök af bókinni. Jóhann Páll Valdimarsson
gerir líklega betur. Önnur bók sem JPV gefur
út er hlýtur hins vegar að vera sú mest selda í
heimi en það er Biblían, á hverri mínútu eru
seld 47 eintök af henni í heiminum. Biblían er
reyndar sú bók sem oftast er stolið. Það eru
upplýsingar sem halda mætti að lægju ekki á
lausu en eru í þessari stórmerkilegu bók. Hún
er sjálfsagt víðþýddasta bók heims, hefur til
dæmis verið þýdd á klingonsku. Þegar Biblían
er lesin er líka ágætt að hafa í huga að á
sautjándu öld hélt sænskur biblíutextafræð-
ingur því fram að Guð talaði sænsku, Adam
hefði talað dönsku og höggormurinn frönsku.
Þetta kemur kannski ekki á óvart þar sem
Svíar eru annars vegar. Árið 1813 var síðan
gefin út söguleg biblía á Íslandi. Í þeirri út-
gáfu misprentuðust orðin „harmagrátur
Jeremía“ sem „harmagrútur Jeremía“. Var
hún þess vegna kölluð Grútarbiblía.
III Í bókinni um fánýtan fróðleik er líka aðfinna nokkrar hrollkaldar staðreyndir úr
heimi bókmenntanna. Á hverju ári eru til
dæmis sendar í verslanir 2.488.200 bækur
með rangar bókakápur. Hvað skyldu fara
mörg mannár í að leiðrétta slík mistök?
Stundum kvarta Íslendingar yfir þjóðsöng
sínum en hvað mega Grikkir þá segja, gríski
þjóðsöngurinn inniheldur 158 erindi! Ýmsar
sögur hafa gengið af rithöfundum í gegnum
tíðina. Goethe þoldi ekki hundgá og gat ekki
skrifað nema hann hefði rotnandi epli í skrif-
borðsskúffunni. Margir rithöfundar hafa unn-
ið mikil afrek ungir, Mary Shelley skrifaði
Frankenstein þegar hún var nítján ára. Og
fyrsta bókin sem samin var á ritvél var Tom
Sawyer eftir Mark Twain. Og svo eru einnig í
bókinni upplýsingar sem maður myndi
kannski ekkert endilega vilja vita, eru jafnvel
handan fánýtisins eins og þetta: 66 prósent
Bandaríkjamanna viðurkenna að þeir lesi á
klósettinu. Og önnur staðreynd um Amerík-
ana: Á fimmta áratugnum var nafni Bich-
pennans breytt í „Bic“ af ótta við að Banda-
ríkamenn bæru nafnið fram „Bitch“. Flestir
lesa Reader’s Digest. Að lokum: Íslendingar
lesa fleiri bækur miðað við höfðatölu en nokk-
ur önnur þjóð.
Neðanmáls
Af hinum margrómuðu íslensku húsdýrum, sem Íslendingar virðast telja öllum dýrum fremrihvað varðar hæfileika, bragðgæði og mjólkurgæði, þá er íslenska sauðkindin það dýr semflestir hafa skoðun á. Bragðgæði lambaketsins íslenska eru talin bera af sambærilegu keti
af erlendum skjátum. Margir álíta ástæðu þess vera það frjálsræði sem sauðkindin hefur sum-
arlangt upp til fjalla í stað þess að vera geymd í beitarhólfum á láglendi. Þarna er náttúran talin
skapa alveg einstakt ket, rétt eins og hún skapaði einstaka menningu og þjóð. Íslendingar eru einn-
ig álitnir hafa sömu einkenni og sauðkindin, vera sjálfstæðir og harðgerir. Þessi einkenni eru Ís-
lendingar taldir öðlast af sömu ástæðum og sauðkindin, þ.e vegna hins frjálslega uppeldis og af því
að íslensk börn geti leikið sér óáreitt úti við, ólíkt erlendum börnum sem þurfa að leika sér inni við
eða undir eftirliti foreldra sinna. Kannski ekki ólíkt þarlendu sauðfé sem er lokað inni í beit-
arhólfum? Íslenskt lambakjöt er markaðssett erlendis sem hreint og ómengað og erlendir framá-
menn í veitingahúsarekstri eru dregnir hingað til lands í þeim tilgangi að láta þá fylgjast með smöl-
un og réttum, til þess að þeir geti séð með eigin augum leið lambsins frá fjalli og ofan í maga. [...]
En sauðkindin, sem hið nýja íslenska þjóðartákn, birtist ekki einungis í lambakjöti og lopapeys-
um, heldur hefur hún líka orðið að tákni í eigin persónu þar sem hún hefur verið „poppuð“ upp á
gamansaman hátt. Þannig birtist hún til að mynda í lógói búðarinnar Ósóma, þar sem spilað er með
málið í slagorðum á borð við: „be kind“ og „me!“, sem að sjálfsögðu útleggst mismunandi á ensku og
íslensku. Annað dæmi er mynd sem sést víða af „the icelandic killer sheep“, og í grein sem birtist
um hana í 3. tbl. Grapevine árið 2003, þar er hinni íslensku drápskind lýst á gamansaman hátt og
birtist sauðkindin þá í enn nýjum búningi.
Ein umdeildasta skepna landsins er því orðin tískufyrirbæri, fyndin, nýtískuleg og talandi á
enska tungu. Tákn hinnar nýju ímyndar Íslands. Hún hefur breyst frá því að vera sveitó og lúðaleg í
það að vera „töff“, rétt eins og þjóðin. Þessi þróun sauðkindarinnar sem þjóðernistákns er í rökréttu
samhengi við önnur þjóðernistákn sem gjarnan eru fundin upp til sveita, í „rótgróinni“ menningu,
og svo staðfærð og breytt samkvæmt kröfum nútímans.
Helga Tryggvadóttir
Hugsandi www.hugsandi.is
Morgunblaðið/Ásdís
Goðsögn.
Þjóðerniskindin