Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.2005, Page 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. nóvember 2005 | 9
mikið af efni blaðsins væri eftir Íslendinga og
hve mikið væri skrifað af erlendum aðilum.
(Sjá töflu).
Samkvæmt þessari einföldu og viðalitlu könn-
un eru það íslensk nöfn sem skráð eru fyrir um
helmingi skrifa í blaðinu og erlend nöfn sem
skráð eru fyrir hinum helmingum. Þessi erlendu
nöfn voru æði fjölbreytileg og virtust alls ekki
aðeins vera nöfn Bandaríkjamanna heldur voru
nöfnin einnig slavnesk, norræn, arabísk og þar
fram eftir götunum. Þrátt fyrir að erfitt sé að
fullyrða um þjóðerni út frá nöfnum vegna hinn-
ar fjölmenningarlegu blöndunar í nútíma-
samfélagi virðist kenning starfskonu í banda-
ríska sendiráðsins ekki alveg standast. Hvort
það sem fram kemur í blaðinu sé beinlínis rangt
er erfitt að kanna, nema á forsíðu 2. tölublaðs,
2005. Þar voru fréttir ýktar svo mikið að þær
voru beinlínis rangar og var það viljandi gert af
hálfu ritstjórnar sem eins konar kaldhæðnislegt
prakkarastrik.
Blaðið hefur yfirleitt nokkra fastapenna á sín-
um snærum og jafnframt nokkra lausapenna.
Valur Gunnarsson, fráfarandi ritstjóri, var ansi
iðinn við að rita hinar ýmsu greinar auk rit-
stjórapistilsins og hið sama má segja um aðra
starfsmenn blaðsins. Ritstjórnin virðist einnig
stefna að því að taka við sem flestum greinum
frá almúganum, eins og sést á auglýsingu á bak-
síðu nýjasta tölublaðsins: „Wanted! Arts corres-
pondent, Music correspondent. Film and
theatre correspondent. Also, submitted articles
on anything at all. Bad pay, good hours.“ Í
blaðinu sjálfu, á heimasíðu þess og víða um bæ-
inn má sjá auglýst eftir efni í blaðið. Um innsent
efni sagði Valur: „Við fáum alltaf eitthvað inn og
sumt er gott, annað þarf að vinna meira með og
sumt er ónothæft. En þar sem við erum enn fá-
liðaðir er alveg nauðsynlegt að fá innsendar
greinar til að auka fjölbreytni í blaðinu og hvet
ég alla sem hafa áhuga að senda inn greinar.“
Aðgengi að blaðinu virðist almennt gott, þeir
sem ég hef rætt við og hafa sent efni í blaðið, er-
lendir sem íslenskir aðilar, segja að þeim hafi
öllum verið svarað. Flest fengu þau efnið birt og
sumir fengu uppbyggilega gagnrýni frá rit-
stjórn.
Þetta sífellda ákall eftir efni í blaðið skapar
ákveðna gagnvirkni. Franski fræðimaðurinn
Jean Baudrillard áleit fjölmiðil eins konar orð-
ræðu án andsvars, þar sem ekki væri um að
ræða samtal þess sem ritar og þess sem les,
heldur aðeins eintal þess sem ritar. Þannig
mætti segja að fjölmiðillinn geti matað lesand-
ann með hugmyndafræði sinni á hálfeinræð-
islegan hátt. Með því að kalla eftir orðinu af göt-
unni skapast ákveðin gagnvirkni innan
orðræðunnar. Blaðið ber keim af samræðu frek-
ar en eintali, þetta verður eins konar samtal eða
umræða um íslenskt mannlíf.
Róttæk birting á hinu „séríslenska“
Íslendingar virðast eilíflega uppteknir af því
hvernig þeir koma öðrum fyrir sjónir og óþreyt-
andi við að skilgreina sjálfa sig. Þessi sjálfs-
mynd Íslendinga hefur lengi verið í deiglunni
sem endurspeglast í hinni frægu klisju: „How do
you like Iceland?“ Þessi mikli narkissismi Ís-
lendinga tengist ef til vill smæð þjóðarinnar;
smærri þjóðir þurfa oft að hrópa nafn sitt hærra
til þess að rödd þeirra og tilvera verði heyr-
inkunnug á tímum hnattvæðingar í því gríð-
arlega offramboði sem er á upplýsingum og af-
þreyingu úr öllum áttum. Íslendingar hafa
mikið verið að vinna með sjálfsmynd sína alveg
frá stríðsárum. Tímabilinu frá landnámi til rit-
unar Íslendingasagnanna er mikið haldið á lofti
og einnig áratugunum öllum upp úr hersetu hér
á landi. Ekki virðist fara eins mikið fyrir kot-
ungaöldunum þar á milli en í raun eimir enn eft-
ir af öllu þessu í sjálfsmynd Íslendinga. Hin
táknræna framsetning á landi og þjóð í The
Reykjavík Grapevine er æði ólík þeirri sem al-
menn er í kynningarefni hins íslenska ferða-
mannabransa. Í blaðinu má greina viðleitni til
þess að deila á hinar hefðbundnu birting-
armyndir og sjálfsmynd þjóðarinnar. Orðræða,
hugmyndafræði og sjónarhorn innan blaðsins
virðast yfirleitt miða að því að greina allar hliðar
lands og þjóðar á sem raunsannastan hátt en
ekki endilega halda uppi sykursætri rjómafag-
urri mynd af þessu öllu saman. Blaðið hefur ein-
mitt oft verið orðað við róttækni.
Að hvaða leyti er The Reykjavík Grapevine
róttækt? Byrjum á forsíðunni, andliti blaðsins.
Oft slær hún á einhvern hátt tóninn fyrir efn-
islegt þema tölublaðsins. Hún þarf að vera lokk-
andi fyrir augað og hrópa á tilvonandi lesanda:
„Ég er áhugavert blað! Lestu mig!“. Forsíðu má
líkja við fyrstu línur í skáldsögu; hún verður að
vera grípandi og þess megnug að teyma mann
áfram inn í lesturinn. Segja má að forsíða The
Reykjavík Grapevine sé um leið andlit Íslands
fyrir ferðamanninn, því blaðið er eitt af þeim fáu
íslensku blöðum sem framleidd eru á ensku.
Forsíður blaðsins eru iðulega litríkar og á ein-
hvern hátt sjónrænt sláandi eða ögrandi. Oftast
er verið að vinna með eitthvað sem tengist landi
og þjóð en það er um leið á einhvern hátt afbak-
að, eða hefð í uppstillingu þessa íslenska við-
fangsefnis er á einhvern hátt brotin upp. Sem
dæmi um þessa afbyggingu á íslenskri stað-
almynd má nefna forsíðu 1. tölublaðs 2005, þar
birtist heill, grænleitur og ókræsilegur sauð-
haus á diski með gulrótum og baunum. Hausinn
minnir frekar á níðstöng en matvæli. Framan á
4. tölublaði 2004 birtist þekktur reykvískur
pönkari í fínum hvítum jakkafötum að spreyja
anarkistamerkið yfir merki Grapevine. Klæðn-
aður hans, hvít jakkaföt er frekar einkennandi
fyrir andstæða félagshópa við pönkið, þannig
kemur fram ákveðin afbygging. Anarkista-
merkið yfir Grapevine-merkið á kannski að
ítreka róttækni blaðsins. Framan á 2. tölublaði
2004 birtist mynd af blökkukonu í skautbúningi.
Sú ímynd er frekar ólík hinni hefðbundnu ljós-
hærðu fjallkonu í skautbúningnum. Oft er talað
um Ísland sem fjölmenningarþjóðfélag en er
raunin sú? Oft á tíðum er menningarlegum mis-
mun ekki fagnað heldur virðist sem steypa eigi
alla í saman mót; allir eiga að vera íslenskumæl-
andi og virða íslensk gildi. Ef þú fæddist hér,
talar lýtalausa íslensku og svo framvegis, þá
ertu Íslendingur óháð litarhafti. Er þetta svona?
Forsíðurnar vekja ýmsar spurningar, þar birtist
leikur með skilgreiningu á hinu séríslenska og
sjálfsmynd Íslendinga, yfirleitt má finna í þessu
einhvern brodd, róttækni, ádeilu eða íroníu.
Velta má því fyrir sér hvort ferðamannaiðn-
aðurinn haldi uppi stereótýpískum ímyndum af
landi og þjóð og byrgi þannig ferðamönnum sýn
á hina raunverulegu menningu Íslendinga. Ger-
ir The Reykjavík Grapevine þetta líka eða opnar
það ferðamönnum sýn undir yfirborðið, inn í
hina raunverulegu íslensku menningu og þjóð-
arsál? Sumir ferðamenn láta sér nægja hina
hefðbundnu uppstillingu á landi og þjóð og
neyta niðursoðinna menningarímynda af hinu
„séríslenska“; jöklanna og eldfjallanna, fagurra
ljóshærðra og lauslátra kvenna, íslensku sauð-
kindarinnar, lopapeysunnar o.s.frv. Hins vegar
eru líka til ferðamenn sem láta sér ekki nægja
þessa uppstilltu sýn á menninguna sem fram-
leidd er af ferðamannaiðnaðinum. Þessir ferða-
menn vilja kafa undir yfirborðið, komast nær
hinni „raunverulegu“ þjóðarsál og finnst
ánægjulegt að leita uppi óvænt og sérkennileg
smáatriði í menningunni. The Reykjavík Grape-
vine virðist stíla meira inn á þess konar ferða-
menn – í leit að ,,ekta íslensku mannlífi. Hið
raunverulega eða hið ekta er mjög huglægt hug-
tak, ekki eru allir sammála um hvað er ekta.
Ferðamaðurinn, mannfræðingurinn og ferða-
mannaiðnaðurinn geta haft gjörólíkar skoðanir
á því hvað sé raunverulega íslenskt. Það sem
sjaldnast fær að koma fram í framsetningu
ferðamannaiðnaðarins (almennt um allan heim)
er sjónarhorn heimamanna á eigin menningu.
Heimamenn hafa oft lítið um það að segja
hverju haldið sé á lofti og hvað sé bælt niður í
menningunni, hve viðamikill og víðtækur ferða-
mannaiðnaðurinn fær að vera og fleira í þeim
dúr. The Reykjavík Grapevine er hins vegar
prýðilegur vettvangur og tækifæri fyrir heima-
menn til þess að fjalla um eigin menningu. Eins
og áður kom fram er blaðið frekar aðgengilegt
og um helmingur þess er skrifaður af heima-
mönnum. Blaðið býður ferðamönnum í skoð-
unarferð um skoðanir Íslendinga og aðfluttra á
landi og þjóð og stöðuga úrvinnslu á ímynd hins
„séríslenska“.
Róttækni í birtingu á
pólítískum hitamálum
Eldfim pólitísk mál eru oft tekin til umfjöllunar í
blaðinu. Þetta eru mál á borð við virkjanamál,
stríðsrekstur, háskólamál og innflytjendamál.
Blaðið var fyrst allra íslenskra blaða til þess að
birta yfirlýsingu Þjóðarhreyfingarinnar sem áð-
ur hafði birst í The New York Times. Ljóst er að
fáir aðrir íslenskir fjölmiðlar hefðu þorað að
taka svo afdráttarlausa pólitíska afstöðu. Annað
blað sem framleitt er nær gagngert fyrir ferða-
menn er blaðið Iceland Review. Þar er talað um
The Reykjavík Grapevine sem „underground“
blað sem er bráðskemmtilegt því ef við lítum á
nokkrar skilgreiningar á orðinu þá þýðir það
meðal annars: – Leynilegur hópur sem settur er
saman til þess að hrinda ríkisstjórn, hersetuliði
eða ráðandi hópum af stóli. – Rafræn neðanjarð-
arlest. – Eitthvað sem framkvæmt er með leyni-
legum aðferðum eða sem miðar að leynilegum
markmiðum. – Neðanjarðar. – Notað um sjálf-
stæða vopnaða andspyrnuhópa. Þessar skil-
greiningar eru skemmtilegar því þær draga
fram andspyrnu- og ádeilutóninn sem blaðið er
talið búa yfir. Stefna The Reykjavík Grapevine
er greinilega sú að hrista upp í ríkjandi, við-
teknum römmum og venjum þjóðfélagsins.
Reynt er að deila á viðteknar formgerðir frekar
en að viðhalda þeim eins og sjá má hjá mannlífs-
tímaritum, kvennablöðum og fleirum sem ein-
kennast frekar af gagnrýnisleysi og hlutleysi.
Pólítískt dreifirit dulbúið
sem túristabæklingur?
Það má segja að The Reykjavík Grapevine sé
eitt róttækasta íslenska blaðið bæði hvað varðar
pólitík og úrvinnslu á ímynd lands og þjóðar.
Blaðið nær að halda einhvers konar afstæðu
sjálfstæði innan ferðamannaiðnaðarins og
blaðamarkaðarins. Um kosti og galla þess að
reka blaðið sagði fyrrverandi ritstjóri Valur
Gunnarsson í viðtali við Stúdentablaðið:
Íslenskt samfélag var löngum ein stór klíka. Nú eru
þær tvær og reka hvort sitt blaðið. Yfirleitt veit mað-
ur fyrirfram hvaða afstöðu blöðin taka í
öllum málum, rétt eins og á tímum flokksblaðanna. En
við stöndum fyrir utan þær og getum því fjallað um
það sem við viljum. Helstu kostir við að gefa út blað
frítt er að maður getur verið fljótur að byggja upp
lesendahóp, þarsem margir fá tækifæri til að lesa
blaðið. Gallarnir geta verið þeir að þannig verður
blaðið fremur háð auglýsingum. Kosturinn við að gefa
út blað á ensku er hins vegar að flestar auglýsingar
koma frá „túristaiðnaðinum“
sem eru hvorki Baugs- né kolkrabbamegin og er nokk
sama hvað stendur í blaðinu. Þetta er því í raun póli-
tískt dreifirit dulbúið sem
túristabæklingur.“
Oft er sagt að það séu í raun auglýsendur sem
ritstýra blöðunum, en í þessu tilviki heldur Val-
ur því fram að auglýsendum sé nokk sama hvað
standi í Grapevine. Mikilvægt er þó að taka
fram að þetta er aðeins persónuleg skoðun fyrr-
verandi ritstjóra en ekki stefna eða skoðun rit-
stjórnar né eigenda blaðsins. Í viðræðum mín-
um við forsvarsmenn blaðsins kom í ljós að
eigendur og ritstjórn stofnuðu blaðið á sínum
tíma með ákveðna sýn í huga og að þeir telji að
ritstjóraskiptin hafi komið blaðinu aftur á þann
stað sem þeir höfðu alltaf viljað hafa það á; að
gefa út „skemmtilegt en jafnframt upplýsandi
blað, á ensku, fyrir ferðamenn og útlendinga bú-
setta hérlendis“. Að mati eigenda hefur þetta
tekist mjög vel og þeir telja starfandi ritstjóra
Bart Cameron hafa styrkt blaðið að mjög miklu
leyti bæði sem traustan upplýsingamiðil fyrir
ferðamenn, auk þess sem blaðið státi nú af fag-
legri blaðamennsku sem sé vel samkeppnishæf í
gæðum hvar sem tekið sé niður í fjölmiðlaflór-
unni. Mikil áhersla er samt enn lögð á það í rit-
stjórastefnu blaðsins að það sé óháð stórum
valdahópum. Áherslan virðist vera á orðið á
götunni, einhvers konar grasrótaráhersla.
Nýmarxistar eru hópur sem lítur svo á að í
nútímaþjóðfélagi sé menningin orðin að iðnaði
og jafnframt að einu mikilvægasta valdatæki
borgarastéttarinnar. Ólíkur varningur stendur
neytendum til boða sem síðan er valið úr, en
margir telja þennan varning ansi einsleitan og
að þetta sé jafnvel allt sami varningurinn sem
þjóni þeim tilgangi að festa niður ríkjandi fram-
leiðsluhætti og hugmyndafræði. Nýmarxistar
telja að menningariðnaðurinn og jafnvel ferða-
mannaiðnaðurinn einkennist af stöðlun, eins-
leitni og staðaltýpum. Til þess að komast á bak
við ríkjandi hugmyndafræði telja þeir að grein-
andinn verði að leita að gloppum, veilum eða
þverstæðum í menningartáknum og annarri
framleiðslu menningarinnar. Hann verði að leit-
ast við að sýna brestina í hinni heildstæðu mynd
sem leitast er við að bregða upp af veru-
leikanum. Þetta minnir um margt á sjón-
arhornið í The Reykjavík Grapevine; eins konar
virk rýni sem leitast við að komast handan
ríkjandi hugmyndafræði ferðamannaiðnaðarins,
ríkisstjórnarinnar og menningarinnar.
The Reykjavík Grapevine stundar ekki fram-
leiðslu á einhverjum gerviheimi né gefur blaðið
sig út fyrir að greina frá einhverjum end-
anlegum sannleika. Blöð sem byggjast á sterkri
hugmyndafræði hafa oft tilhneigingu til þess að
fjalla um heiminn eins og höfundar greina þess
myndu vilja að hann væri, en sú hneigð virðist
ekki áberandi í blaðinu. The Reykjavík Grape-
vine virðist hafa skapað sér sérstöðu á marga
vegu og má með sanni segja að ekkert annað
blað á íslenskum markaði sé í líkingu við það.
ð sem túristabæklingur?
Höfundur stundar nám í bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.
i hefðbundnu ljóshærðu fjallkonu í skautbúningnum.“
Íslensk nöfn Erlend nöfn
Bréf til
blaðsins
Skrif sem birtast
u. nafni % Bréf til
blaðsins
Skrif sem birtast
u. nafni %
2. árg., 8. tölublað 1 21 58% 5 11 42%
3. árg., 1. tölublað 3 13 48% 4 13 52%
3. árg., 2. tölublað 2 14 55% 5 8 45%
3. árg., 3. tölublað 6 15 55% 1 16 45%
3. árg., 4. tölublað 2 9 38% 1 17 62%
Meðaltal 2,8 14,4 51% 3,2 13 49%