Lesbók Morgunblaðsins - 05.11.2005, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. nóvember 2005
D
anska skáldið Søren Ulrik Thomsen tilheyrir
kynslóð danskra ljóðskálda, sem kvaddi sér
hljóðs með afgerandi hætti í kringum 1980. Í
fyrstu nefndu menn þá einfaldlega „nýju skáld-
in“ en síðar reyndu gagnrýnendur og bók-
menntafræðingar að setja á þá frumlegri
merkimiða eins og „líkamsmódernistar“ eða „svartir rómantík-
erar“. Í dag látum við bara duga að tala um „ljóðlist níunda ára-
tugarins“ og miðum þá við frekar stutt tímabil, það er að segja
frá árinu 1978, þegar foringi hópsins Michael Strunge (1958–86)
sendi frá sér sína fyrstu bók, til ársins 1985, þegar ljóst var orðið
að kynslóðin hafði þróast frá því að vera samstæður hópur í ein-
staklinga sem fóru ólíkar leiðir.
Søren Ulrik Thomsen gerði sér snemma grein fyrir þessu, að
eigin sögn var það á upplestri á Louisiana-safninu, þar sem nokk-
ur af skáldum níunda áratugarins lásu úr verk-
um sínum ásamt eldri rithöfundum. Allt í einu
var eins og ákveðnu tímabili væri lokið og menn
gengju út úr tilraunastofunni. Fyrir hans parta
þýddi þetta að hann tók af skarið og sendi frá sér litla, samþjapp-
aða teoríubók: Mit lys brænder. Omrids af en ny poetik (Ljós
mitt brennur. Drög að nýjum skáldskaparfræðum)(1985).
Þegar árið 1982 líkti gagnrýnandi nokkur þeim Søren Ulrik
Thomsen og Michael Strunge saman. Þeir ganga, sagði hann, út
frá sömu upplifun og sömu andstæðum: Átaka milli vitneskju
mannsins og hugsjóna hins villta. Fjarlægðar milli vitundar og
tilfinningalífs. En fyrst og fremst bilsins á milli þess lífs, sem fyll-
ir hið talandi sjálf, og þess tóms, sem umlykur það í heimi, sem í
þessu tilfelli er fyrst og fremst borgin.
Hjá Michael Strunge teygir sjálfið sig löngunarfullt og krefj-
andi yfir umrætt bil. Hjá Søren Ulrik Thomsen verður þorstinn
áfram óslökkvandi og sárin eru látin standa ógróin. Hver and-
stæðan á fætur annarri opnast og verður ekki lokað.
„City Slang“
Um leiksvið ljóðanna er það að segja, að það er fyrst og fremst
borgin: sameiginleg, áþreifanleg, ómáluð og hrá. En eins og hjá
fyrirmyndinni Charles Baudelaire breytist borgin í samanþjapp-
aða myndaveröld þar sem hin nakta tilfinning ríkir og hverful-
leikinn er við völd. Mannlífinu er eytt í bið, millibil og tómarúm.
En eftir stendur barmafull óreiða – þ.e.a.s líkama og sálar, og ef
til vill ljóðsins.
Hér er ég að lýsa frumraun Thomsens City slang (Borg-
arslangur) sem miðað við önnur ljóðasöfn frá níunda áratugnum
hefur staðist vel tímans tönn, að hluta til vegna fallegs og öflugs
tungumáls, en hin ástæðan er að um miðjan níunda áratuginn
samdi vinur hans, rokktónlistarmaðurinn og söngvarinn Lars
H.U.G., rokklög við nokkur ljóðanna og flutti þau á sýningu, sem
skráði sig í sögubækur. Tilfinningaleg skírskotun söngvanna var
áréttuð með djörfum hætti: bílhræ á sviðinu, líkamsræktartröll
smellandi fingrum, baðað ljósi og reyk, forsöngvari með sígar-
ettu í vélrænum dansi! Einn textanna á sýningunni var „Afsked“
(Kveðja).
Snart maser nattens gletcher
parkerne tomme –
kroppene drejer mod kulden
spredes i gadernes væv
forsvinder i lygternes faldende hvidt
genkender ikke hinanden
i lukket november.
Brátt leggst næturjökull yfir
og tæmir garðana –
líkamar leita í kuldann
dreifast um vef strætanna
hverfa í hvítt skin ljósa
enginn þekkir hinn
í lokuðum nóvember.
Ljóðið hefst á orðinu „brátt“, sem segir að eitthvað hafi enn
ekki átt sér stað, og endar á „lokuðum nóvember“ sem lýsir
ástandi. Eitthvað hlýtur nú þrátt fyrir allt að hafa gerst. Og ekki
fjarri lagi að álykta að það sem gerðist hljóti að hafa átt sér stað í
ljóðinu sjálfu.
Ljóðið skapar þannig í sínum sjö línum ör-frásögn sem færist
frá fyllingu að tómi, frá nánd til fjarlægðar, frá sjálfsmynd til
framandleika. Sviðið, borgin, er eftirlátið tímanum.
Teoría og trú
En: myndirnar sjálfar skapa einnig nánd. Textinn fyllir út í,
skapar og tjáir tíma, sinn eigin tíma. Það var þessi hugsun sem
Søren Ulrik Thomsen gerði að kenningu sinni þegar hann skrif-
aði í Mit lys brænder að ljóð eigi fyrst og fremst að koma þeim
tíma til skila sem það tekur að lesa það! Hugsun sem hann varð
þó síðar að segja skilið við, eftir því sem hann með tímanum hef-
ur opnað fyrir aðrar víddir í listinni en einvörðungu þær sem
snúa að líkama og tíma. Þetta breytir þó ekki því að teoríubókin
var allan níunda áratuginn umræðugrundvöllurinn þegar rætt
var um ljóðlist, ekki einungis í Danmörku heldur einnig á öllum
Norðurlöndunum.
Í bókinni eru settar fram hugmyndir um ljóðlistina sem eru
nátengdar hugsun ljóðskáldsins Pers Højholt frá lokum 7. ára-
tugarins, en þar skrifaði hann að ljóðlistin eigi að „gera okkur
kleift að lifa lífi okkar á forsendum sem við höfum ekki sett sjálf“.
En á meðan Højholt var trúr þessari afstöðu allt fram í andlátið
2004, hefur Søren Ulrik Thomsen tekið upp ábyrga samræðu við
hefðina. Upphaf þessa má rekja til bókarinnar Nye digte (Ný
ljóð) frá árinu 1987, sem sendir kveðjur til þjóðskáldsins Oehlen-
schläger og Þjóðverjans Rainer Maria Rilke, og kemur enn skýr-
ar fram í síðari bókum eins og Hjemfalden (Ofurseldur) (1991) og
Det skabtes vaklen (Hik sköpunarverksins) (1996) þar sem tónn
Thomsens er orðinn hástemmdari og er auk þess á mörkum trú-
ar og ljóðlistar, líkt og um er að ræða í öðru greinasafni hans En
dans på gloser (Dans á glósum) frá 1996.
Síðasta útspil Thomsens í ljóðlistinni markar enn eitt nýtt upp-
haf. Með ljóðahringnum Hið versta og hið besta (Det værste og
det bedste) (2002, með myndskreytingum Ibs Spang Olsen)
sprengir hann ramma stakra ljóða og sendir í fyrsta sinn frá sér
sjálfstæða svítu: 21 texta sem hver um sig er 27 ljóðlínur, blöndu
ólíkra radda, þar sem ferðast er á milli ólíkra tilverusviða og
ávallt teflt fram andstæðum, því sem er slæmt eða beinlínis illt,
og því sem er indælt eða beinlínis gott, andstæðum af sið-
fræðilegum og fagurfræðilegum toga.
Det værste og det bedste var ekki aðeins fyrsti stóri ljóða-
hringurinn frá Søren Ulrik Thomsen, heldur var þetta einnig
fyrsta verkið sem unnið var í náinni samvinnu – við myndlist-
armann. Þessi löngun til samvinnu hefur einnig sett mark sitt á
seinasta verk Thomsens. Ásamt bókmenntafræðingnum Frede-
rik Stjernfelt sendi hann í ársbyrjun 2005 frá sér bókina Kritik af
den negative opbyggelighed (Gagnrýni neikvæðrar uppbygg-
ingar), þar sem þeir í fjölda greina lýsa og gagnrýna það sem þeir
kalla neitunar-hugsun (negationstænkning) í list- og menningar-
umræðu nútímans, já, og meira að segja í stjórnmálum og þjóð-
félagsumræðu almennt.
Þrátt fyrir að þeir noti ólíkar aðferðir, Stjernfelt sem heim-
spekilegur bókmenntamaður, Thomsen sem skáld og kirkjugest-
ur (en þó ekki „kristið skáld“, en hann frábiður sér þann merki-
miða), mætast þeir í andstöðunni við neitun sem hugmyndafræði,
sérstaklega innan lista og í gagnrýni, en einnig á öðrum sviðum
mannlífs og þjóðfélags eins og stjórnmálum, uppeldismálum og
blaðamennsku. Útgangspunktur bókarinnar er staðbundinn, og
sjónum beint að ákveðnum fyrirbærum, en þar sem neitun er
hafin upp í neikvæðni og sett fram af fulltrúum neikvæðninnar,
sem samkvæmt höfundunum tveimur gegnsýra alla okkar tíma,
fer það svo að bókin verður mjög afdrifaríkt uppgjör við tíð-
arandann.
Með hugtakinu „neikvæð uppbygging“ eiga höfundarnir við
hugsun sem áður fyrr var hugmyndafræði útvalinna og þá eink-
um sérsinna heimspekinga á borð við Schopenhauer, Nietzsche
og Heidegger, „nýskapandi“ listamanna á borð við Hamsun og
Kerouac eða algjörra draumóramanna á útjörðum stjórnmál-
anna, er þessi sama hugmyndafræði á okkar tímum skoðun
fjöldans og með ýmsum tilbrigðum orðin að heimatilbúnum
trúarbrögðum flestra, og Stjernfelt lýsir sem sameiginlegri upp-
hafningu á að afneitun, frávísun, gereyðing, yfirkeyrsla, eyði-
legging, lítilsvirðing, í stuttu máli neitun, gagnvart gefnum að-
stæðum, sé, nægjanleg sönnun þess, að eitthvað áhugavert hafi
gerst, að skilningur hafi komið til, listaverk hafi myndast, póli-
tískur verknaður átt sér stað, allt saman sniðið eftir hinum
þekktu einkunnarorðum „ég er ekki eins og aðrir, ég er alveg
einstakur“, sem þrátt fyrir þversögnina má hæglega syngja í kór.
Framúrstefna og „tilraun“
Søren Ulrik Thomsen talar um „fjöldahreyfingu undir mínus-
merkinu“ og nefnir sem dæmi bankastjórann sem um helgar
breytir um útlit, sleppir bindinu og gengur um með þriggja daga
skegg, skiptir BMW-inum út fyrir Harley Davidson og svífur um
í hinu eftirsóknarverða draumahlutverki sem uppreisnarmaður,
útlagi, úrhrak, bóhem. Stjernfelt birtir meira að segja lista yfir
eftirlætis plúsorð neitunarinnar: hið nýja, öðruvísi, annað, af-
hjúpandi, hið opna, margbrotna, spyrjandi óteljandi fjöldi
óræðra möguleika, sem gefa fyrirheit þegar einhverju er neitað.
Á listasviðinu nýtur neitunin sérstakrar athygli í formi fram-
úrstefnunnar, eða nánar tiltekið þegar sköpunarferli verksins er
hafið upp til skýjanna, ekki verkið sjálft heldur „líkaminn“, ekki
hin vitræna hugsun, heldur formleysi í stað forms, villt „tilraun“ í
stað leitar að fullkomnun og að lokum ögrun sem tilgangur og
verðmæti í sjálfu sér, sem sífellt helst í hendur við að sjónum er
beint að því áður óséða.
Sjálfir kynna þeir sig sem góða og gamaldags málsvara stofn-
ana og áhangendur ákveðinna íhaldssamra gilda á menning-
arsviðinu, og Thomsen gengur svo langt að taka afstöðu sem
kristin, já, hákirkjuleg manneskja. Öldurnar sem þeim tókst að
koma á hreyfingu með bók sinni, hefur, af augljósum ástæðum,
enn ekki lægt!
Halldóra Jónsdóttir þýddi úr dönsku.
Skáld söngva og kenninga
Danska skáldið Søren Ulrik Thomsen mun halda fyrirlestur á
vegum Stofnunar Vigdísar Finnbogadóttur í erlendum tungu-
málum í Háskóla Íslands 11. nóvember nk. og ber fyrirlestur
hans heitið: „Kritik af negationstænkningen i kulturen“. Þar
fjallar Thomsen um neitunar-hugsun í menningar- og sam-
félagsumræðu nútímans en um það efni gaf hann út bók fyrr á
árinu sem vakið hefur mikil viðbrögð. Fyrirlestur Thomsens
verður kl. 16.15 í Lögbergi, stofu 103.
Søren Ulrik Thomsen Kynnir sig sem góðan og gamaldags málsvara stofnana og áhanganda ákveðinna íhaldssamra gilda.
Eftir Erik
Skyum-Nielsen
esn@hum.ku.dk
Höfundur er bókmenntafræðingur í Kaupmannahöfn
og þýðandi íslenskra bókmennta á dönsku.