Atuagagdliutit - 12.09.1995, Side 4

4
ILINNIARFISSUAQ 1845 - 1995
Ilimiiarfissuup oqaluttuassartaa
Ilinniarfissuup oqaluttuarisaanera pillugu Henrik Vilhjelm uuminnga allaaserinnittuuvoq
Ilinniarfissuaq ukioq manna
uldunik 150-iliilluni nalliut-
torsiorpoq - Danmark-imilu
seminariat allat marluinnaat
taamatut nalliuttorsimapput,
tassaasut: Blågård aamraa
Skårup. (Ilinniartitsisunngor-
nianik ilinniartitsinivik Blå-
gård Seminarium-imi aatsaat
aallartippoq 1791-imi, ukiul-
lu 1800-p missaani Kalaallit
Nunaanni eqqartorneqale-
reerpoq »annertunerusumik
ilinniartitsisalernissaq«, ilin-
niartitsisunik ilinniartitsineq
ilanngullugu, kisiannili taa-
matut pilersaaruteqarneq u-
nitsinneqarpoq Danmark-ip
sorsunnernut Napoleonskri-
ge-nik taaneqartunut peqa-
taalemera pissutigalugu. Ki-
siannili Danmark-imi piu-
maneqaleraluttuinnarpoq,
Kalaallit Nunaannilumi, ka-
laallit inuusuttut ilinniarteq-
qinneqartarnissaat - pingaar-
tumik Det Danske Missions-
selskab-ip aamma Grøn-
landskommissionen 1835-
imeersup suliniuteqarnerisig-
ut).
1840-p missaani kalaallit
inuusuttut arlallit Danmark-
imut aallartinneqarput ilinni-
aqqikkiartorlutik, taakkunan-
ngalu marluk - Otto Berthel-
sen aamma Jakob Lund -
Skårup Seminarium-imi ilin-
nialerput (ilinniartitsisuuner-
mi Andersen-imi Amager-
imi najugaqartumi qallunaa-
tut naammaginartumik ilin-
niartinneqareerlutik).
1845-mili ukiortaap mis-
saani aalajangiunneqarpoq
seminarianik marlunnik Ka-
laallit Nunaanni pilersitsiso-
qassasoq, ataaseq Nuummi
ataaserlu Ilulissani. Aasaq
taanna seminariami pisortas-
samik toqqaasoqareerpoq -
tassaasoq Sisimiuni ajoqer-
suiartortitaasimasoq Steen-
berg - I. august atorfinitsin-
neqarluni - ilinniartussaqara-
ni, ilinniartitsiffissaqarani
illussaqaraniluunniit.
Sisimiuni ajoqersuiartorti-
taq C.E. Janssen aapparalugu
ilinniartitsisalernissami pi-
lersaarutinik suliaqalerpoq.
Upemaakkullu 1846-mi ajo-
qersuiartortitaqarfik saqqum-
miussivoq atilimmik »Ka-
laallit Nunaanni seminariani
pisortanut maleruagassaagal-
lartoq«.
- Ukiuni marlunni atuut-
tussatut eqqarsaatigineqarsi-
magaluarpoq, kisiannili »Se-
minariaqartoqqap« 1902-p
tungaanut atuuttup nalaani
tamarmi atorneqarsimalluni.
Ajoqiitissat pingaartumik
ilinniassavaat bibeli kate-
kismusilu, aammali ilinnias-
sallugit allanneq kisitsinerlu.
Nunalerineq, oqaluttuarisaa-
neq qallunaatoornerlu aam-
ma ilinniagassanut ilanngun-
neqarput, ukiullu ingerlane-
ranni ulloriarsiorneq, uuma-
sulerineq fysikilu ilanngun-
neqarput. Taamaalillutik Ka-
laallit Nunaanni seminariat
ajornerussanngillat Dan-
mark-imi seminarianit!
Seminaria suli illorsuarta-
liuunneqanngilaq, taamaattu-
mik ilinniartitsineq ingerlan-
neqarallarpoq ajoqersuiartor-
titat illuini.
Ilinniartut siulliit 11. sep-
tember 1845-mi Sisimiuni
aallartipput, (taakkunannga-
lu Eli Fontain Nuummi semi-
nariamut ingerlaqqippoq,
1851 -imilu soraarummeertu-
nut siullernut ilaalluni. Ka-
laallinit siullersaalluni semi-
nariami atuarsimasoq taanna
ukiuni arlalinni najukkamini
ajoqinut siulittaasuuvoq,
qaannamik ajunaarnissami
tungaanut).
Nuummi seminariami ilin-
niartitsineq aamma 1845-mi
aallartinneqarpoq. Tassani a-
joqersuiartortitat illoqanngil-
lat, kisianni Steenberg inisi-
masuulerpoq nunap naalaga-
ata Hollbøll-ip illorsuani,
novemberimilu ilinniartiler-
pai Frederik Berthelsen aam-
ma Elias Platou. Taakku
aamma 1851-imi soraarum-
meerput - aappaa Kangaami-
unut nuulluni, aappaalu Qas-
simiunut nuulluni.
1847-mi seminariap illor-
suartaa - maannakkut bisko-
pip illorsua - sanallugu
naammassineqarpoq 1. okto-
berimilu atorneqalerluni.
(Qulaani najugaqarpoq ser-
minariap pisortaa, ataani af-
faa qallunaap seminariami i-
linniartitsisup ineqarfigaa,
affaanilu ilinniartitsisoqar-
tarpoq. Qaliani Kalaallit Nu-
naanni atuakkanik atorniar-
tarfiit siullersaat atorneqaler-
poq).
1847-mi ilinnialersut nuta-
at ilagaat Rasmus Berthelsen
(aamma Otto Berthelsen, ka-
laallit oqaasiinik ukiumi a-
taatsimi eqqaaniaqqaartus-
saq) ukiuni sisamani ilinniar-
titsisumi Andersen-imi Ama-
ger-imi najugaqartumi ilinni-
areersimasutut illormisut
Skårup Seminarium-imi ilin-
niarusunnerusimagaluartoq.
Kisiannili ukiuni marlunni
ilinniartuuinnarluni Godthåb
Semnarium-imimit soraa-
rummeersinneqarpoq, tama-
tumalu kingorna ilinniartitsi-
sunngorluni - 1901-imi to-
qunissami tungaanut ilinniar-
titsisuulluni (ilinniagassanik
assigiinngitsorpassuarnik i-
linniartitsisarluni, pingaartu-
mik allaqqissaamermik, nipi-
lersornermik, kisitsinermik
qallunaatoornermillu).
Ilinniartut
llinniartunngortut tassaane-
rusarput inuusuttuarannguit -
ajoqersuiartortitat apersortit-
tut akornanni ujartarsima-
vaat, ukiumi ataatsimi mar-
lunniluunniit piareersartittar-
lugit, Nuummi seminariamut
aallannginneranni. (Taa-
maattumik aallaraangamik
15-17-inik ukioqarajuttar-
put).
Kisiannili angajoqqaat ta-
marmik ernitik Nuummut i-
linniariartortikkumaneq ajor-
paat, ukiuni arfinilinni ilin-
niagaqartussatut. Tamatuma-
lu kingorna tamarmik najuk-
kaminnut angerlarsinnaaneq
ajorput, naak pingaartinne-
qartaraluartoq ilinniartoqar-
nissaq najugaqarfinnit ajoqi-
nik ilinniagaqarsimasunik
pisariaqartitsinerpaanit pisu-
nik. Taamaattumik tamatu-
munnga pissutaavoq Nuup
eqqaanit taama ikitsigisut
ilinniartunngortarnerannut.
Taamanikkut Nuup eqqaa
inukinnerpaanut ilaammat.
Piniartukkormiunit ukiuni
arlalissuami ikittuinnaat ilin-
niartunngortarput. Piniartuk-
kormiunilli anaanap uillar-
ninngorsimanera pillugu ar-
lalinnik ilinniartunngortoqar-
tarpoq. llinniartunngortut a-
merlanersaat »akusaapput«
(qallunaat aavannik annertu-
nerusumik annikinnerusu-
milluunniit akuneqarsima-
sut) ilaqutariinnit ajoqitut
imaluunniit KHG-mi atorfi-
littut pilersuisuusunit pisu-
nik.
Ukiuni siullemi ukiut ta-
maasa ilinniartunngortoqar-
tarpoq - kisiannili ilinniartut
arfineq-pingasunit amerla-
nerussanngillat. (Ilinniartut
tamarmik ataatsikkut ilinni-
artinneqartarput - amerlaner-
tigut atuakkat ilinniartitsissu-
tit atornagit, ilinniagassanik
tunineqartarnermik saniati-
gut). Ilinniartut Nuummi inu-
innarni najugaqartarput ani-
ngaasaninernillu pisartaga-
qartinneqarlutik - sap. akun-
neranut 1 kr-ip missaanik -
juullilernerani poorskilerne-
ranilu atisartaartinneqarner-
mik qaannamillu piniutissa-
nik ikiorneqamermik saniati-
gut.
Akerlerineqartoq
Steenberg 1853-ip tungaanut
seminariami pisortaavoq,
taarsemeqarlunilu ningaami-
nil Janssen-imit, ukiuni arla-
linni seminariami ilinniarti-
tsisooreersimasumit.
Pingaartinneqarpoq semi-
nariami ilinniartut pinerraris-
suunissaat qajaqqissuunis-
saallu, seminariamilu atorfi-
nitsinneqarpoq immikkut
qaannamik ilinniartitsisus-
saq. Taanna aamma semina-
riami pedelitut atorfeqartin-
neqarpoq. (Ukiorpassuarni
Carl Arnitz qajartornermik
ilinniartitsisuuvoq 1800-kkut
naanissaata tungaanut. Ajo-
qit akissaataat ikittuinnaap-
put, taamaattumik pingaaru-
teqarpoq ajoqit ilaquttamin-
nut aamma nerisassatigut pi-
lersuisinnaanissaat. Aamma-
li pingaaruteqarpoq ajoqit i-
noqatiminnut allanertan-
ngunnginnissaat, kisiannili
piniartutut inuunissaat mali-
gassiuisuunissaallu. Semina-
riami pisortap isumagisarpaa
aasap annersaani ilinniartut
Nuup eqqaani asimioqarfinni
piniartumi pikkorissumi na-
jugaqarnissaat).
Aallaqqaataani ilinniartut
angajoqqaavisalu taamatut i-
linniartitsisarneq akerleraat,
ilinniartummi seminariami
atuarnissaq toqqarsimam-
massuk piniartutut inuuniar-
nermut taartissatut.
Janssen-ip nersornaatissa-
raa taamatut akerliunerup
qaangerneqarnera, aammalu
Nuummi seminariap kalaa-
lerpaluppallaartutut ingerlan-
neqamera pillugu assigiin-
ngitsunit akerliuniartarneq.
Amerlasuut isumaqarput
pingaartinneqamerusariaqar-
tut qallunaat kulturiat oqaa-
siilu - taakkumi Ilulissani
seminariami annertunerusu-
mik malinneqarmata.
Qallunaatoorneq
Qallunaatulli atuartitsineq si-
visuumik ajornartorsiutaa-
voq.
Ilinniartut amerlasuut qal-
lunaamik ataataqaraluarlutik
qallunaat oqaasiinik pigin-
naasaat annikitsuararsuup-
put, qallunaallu oqaasiinik
nalunartunik ilinniarusunne-
rat suli annikinnerulluni. Mi-
nistereqarfiup kissaatigaa
nal. akunnerini amerlasuuni
qallunaatut atuartitsisoqar-
tassasoq, 1860-ikkunnilu
qallunaatut atuartitsineq sap.
akunneranut nal. akunnerinik
tallimanik sivisussuseqale-
reerpoq.
Seminariani pisortat naam-
magittaalliutigaat qallunaatut
ilinniartitsinermi angusat an-
nikippallaarnerat - aamma
Balle rraarrimagittaalliortunut
ilaavoq - Kleinschmidt-ilu
isumaqarpoq qallunaatut atu-
artitsineq piffissaajaataan-
naasoq. 1920-kkunni aatsaat
ilinniartut qallunaatut ilin-
niagaqarnerunissartik kissaa-
tiginerulerpaat.
Misiliineq
Janssen-ip aamma nersor-
naatissaraa kateketik (ilinni-
artitsinermik misiliisarneq)
atuartitsinermut ilanngukka-
miuk. Seminariap angallataa-
nik asimioqarfinnut angala-
nermini amerlanertigut ilin-
niartuni qajartaralugit ilagi-
sarpai. Ilinniartullu asimio-
qarfiit atuarfiini atuartitsi-
nermi peqataatinneqartarput.
Kalaallit Nunaanni tamar-
mi »utertaaneq« meeqqat a-
tuarfiini ilinniartitsissutitut
kisimi atorneqartarpoq, se-
minariallu atulernerata ki-
ngorna tamanna qaangerniar-
lugu atuartut atuakkaminnik
ilumut paasinnittamersut pi-
ngaartutut anguniarneqaler-
poq.
Saamualikasik
Ilinniarfissuarmut
nuuppoq
1850-ikkunni Qatanngutigi-
inniat Nyherrnhut seminaria-
qarput, tassanilu Samuel
Kleinschmidt pisortaavoq,
seminariallu taakku marluul-
lutik suleqatigiinneq anner-
tusiartortippaat, tassa ilinni-
artut pisortatik ilagalugit se-
minariat arlaanni ilaannikkut
atuartitsinermut peqataasar-
mata. Taamatut suleqatigiin-
neq Nuummi seminariami
iluarineqarneruvoq Nyherm-
hut-ermiunit, tassanilu semi-
naria atorunnaarsinneqarmat
(Saamualikasiup sulisullu a-
kerleriinnerat pissutigalugu)
Kleinschmidt Nuummut
nuuppoq, taamani H.F. Jør-
gensen pisortaasoq (1857-
68), Saamualikasillu 1860-
imiit 1884-imut Nuummi
seminariami ilinniartitsisuu-
voq.
Naqiterivik
Janssen seminariami pisor-
taatillugu seminariami - Ka-
laallit Nunaannilu - naqiteri-
viit siullersaat atorneqaler-
poq, tassanilu Rasmus Ber-
thelsen-ip seminariamilu i-
linniartut piffissarujussuaq
atorlugu nunaqqatitik paasis-
sutissanik naqiteruttarpaat -
kingusinnerusukkullu naqi-
terivik taanna naqiterivim-
mut annermut ilanngunne-
qarmat - Rinkip aallartitaa-
nut - aallaqqaataani oqaluttu-
atoqqat saqqummersinneqar-
neranni aamma suleqataasar-
simapput.
Aammali Samuel Kleins-
chmidt Nyhermhut-imit na-
qiterivimmik seminariamut
nassarsimavoq, tassanilu se-
minariami ilinniutissanik ar-
lalinnik sanallunilu naqiteri-
sarpoq.
Nutaamik
aaqqissuussineq
Saamualikasiup Nuummut
nuunneratigut seminariami
allanik nutaanik aamma pi-
lersoqarpoq. Nyherrnhut-imi
pisarnertut ukiut pingasut
qaangiunneri tamaasa ilinni-
artunik aallartittoqartalerpoq
- ilinniartut tamatigut sisa-
maasarlutik. Atuaqatigiit
marluit atuartinneqartaler-
put: minnerit annerillu, ataat-
sikkut atuartinneqartartut.
Taamaalilluni atuartut tamar-
mik ukiut arfinillit ingerlane-
ranni - ilinniartuunerup na-
laani tamarmi - ilinniagassat
marloriarlugit sammisaler-
paat. Taamatut aaqqissuus-
sineq ukiut untritillit paar-
laannissaannut atuuppoq.
Ilinniartut najugaqarfii
Kleinschmidt-ip Nyherrnhut-
imi kissaatigisimavaa semi-
nariamik ilinniartullu naju-
gaqarfissaannik immikkoor-
tumik sanasoqarnissaa. Taa-
manikkut taamaaliornissami-
nut itigartinneqarsimavoq.
Kisianni Nuummiilermat
1861-imi oqaluffiup tunuani
Kalaallit Nunaanni ilinniar-
tut najugaqarfiisa siullersaat
sananeqarpoq, ilinniartut ar-
fineq-pingasut tamarmik na-
jugaqarfigisinnaasaat.
(Arnaq utoqqaq, Susanne,
atorfinitsinneqarpoq nerisi-
tsisutut. Taanna amerlasoor-
passuamit siullersaavoq Ilin-
niarfissuarmut tunniusimal-
luinnartunut, ilinniartunut a-
naanamut taartitut sulisunut).
Ilinniartut najugaqarfis-
saannik sananermut pissutaa-
sut ilagaat ilinniartut ilaat sa-
kialluummik toqquteqarsi-
mammat, isumaqartoqarmal-
lu ilinniartut namminneq na-
jugaqalernermikkut peqqin-
narnerusumk eqqissisima-
narnerusumillu inuulersin-
naassasut.
Tattorliuunneq
toqqissisimanerlu
Ukiulli taakku seminariap
oqaluttuarisaanerani misilin-
neqarfinnut annernut ilaap-
put, siornagut kingornagullu.
Ukiut marluk ingerlaneranni
- 1860-62 - ilinniartut talli-
mat toqupput - nalinginnar-
mik ilinniartorineqartartut
affaanit amerlanerit!
(Ilinniartoq ataaseq qajaa-
voq, sinneri sakialluummit
nappaammilluunniit tunilu-
uttumit toqquteqarlutik).
Nuannaarutigineqarsin-
naavorli ilinniartunngortut
tullii tamarmik angusilluar-
mata, immaqa seminariap
oqaluttuarisaanerani kakkan-
nerpaatut angusaqarlutik:
Tassaasut Johan Dahl aam-
ma Anders Petersen, kiisalu
illoriit Julius Motzfeldt aam-
ma Eli Sivertsen. Taaneqar-
tut siulliit misiliillutik naala-
giani oqaluussisalermata pi-
sortap nassuerutigisariaqarsi-
mavaa nammineq pitsaane-
rusumik oqaluussisinnaan-
nginnini.
N.E. Balle
Seminariat marluk assigiinn-
gissutaat annikillisinniarlugu
1870-imi N.E. Balle, Ilulis-
sani seminariami ukiuni talli-
mani ilinniartitsisuusimasoq,
Nuummi seminariami pisor-
tassatut nutaatut toqqarne-
qarpoq.
Seminariami inuunerup al-
lanngortinnissaanut Balle an-
nertunerusumik suliniute-
qanngilaq, pimoorulluguli
suliniutigalugu ilinniartut
upperisamik sammisaqarner-
ulemissaat. (Tamatumunnga
atatillugu ilinniartut ilaquta-
riinnut Balle-kkunnut atas-
suteqartorujussuanngorput.
Janssen-ip pisarneratut Bal-
lep atorfimminut atatillugu
angalanermini ilinniartut ila-
gisarpai - maannakkut iput-
tutut).
Ajoqit
suliffeqanngitsut
palasinillu
ilinniartitsineq
Ajoqutit ilinniarsimasut nali-
nginnaasumik niuertoqarfin-
ni, nunaqarfinni asimioqar-
finnilu annerusuni atorfini-
tsinneqartarput, 1870-ikkun-
nilu misigineqarpoq - ajoqit
20-t ilinniarsimaut Kujataani
atorfinitsinneqareersullu - a-
joqitut ilinniaqqammersima-
sut atorfinitsinneqarsinnaan-
nginnerat.
(Pikkorinnerit seminariami
atuarneq ukiunik pingasunik
sivisussuseqartoq uteqqillu-
gu pingajussaanik atuartin-
neqarput, tamatumunngalu
atatillugu immikkut qalluna-
atut atuartinneqarlutik - ki-
ngusinnerusukkut Danmark-
imi palasissatut atuaqqinnis-
saat anguniarlugu. Taamatut
atuartinneqartut siulliit mar-
luk, Lars Berthelsen aamma
Jens Chemnitz, taamaalillu-
tik sivisoorujussuarmik ilin-
niartinneqarput. Seminaria-
mi tunngaviusumik atuarneq
sisamassaa uteqqittariaqar-
paat, tamatumalu saniatigut
ukiuni tallimani Danmark-
imi atuarlutik, 1885-imi pa-
lasitut ivertinneqarnissamik
tungaannut).
Ilulissani seminaria
1875-imi matuvoq
Ajoqersuiartortitanik semi-
nariamilu ilinniartitsisussa-
mik pissaaleqineq pissutiga-
lugit 1875-imi Ilulissani
(Qupp 6-imi nangissaq)