Mánudagsblaðið - 05.12.1966, Blaðsíða 5

Mánudagur 5. desember 1966
Mánudagsblaðið
Ein mesta bylting í alli.
menningarsögu mannkynsins er
uppfinning ritlistarinar. Þetta
er svo augljóst. að ekki þarf
að eyða orðum að þvi. En mjög
er margt á. huldu um uppruna
ritlistar, og hætt er við, að
sumar gátur í sambandi við
hana verði 6*íánt eða aldrei
ráðnar með öruggri vissu. Það
er til dæmis deilt uih það, hve
gömul ritlistin sé. Öruggt er,
að hún var þekkt í Egypta-
landi, Mesópótamíu og Kína
fyrir um það bil fimm þúsund
árum. En til eru fræðimenn,
sem telja hana eldri. 1 stein-
aldarminningum frá Suður-
Frakklandi, sem eru taldar allt
að því tólf þúsund ára gamlar,
hafa fundizt smásteinar merkt-
ir undarlegum táknum. Sumir
hafa talið, að hér sé um frum-
stæða leturgerð að ræða, en
það verður að teljast hæpið.
Annars er gáta þessara tákna
frá steinöld með öllu óráðin
enn. — Flestir telja að ritlistin
eigi sér tvenns konar uppruna.
Annars vegar er íkonografiskt
letur eða myndletur, menn gera
einfaldlega mynd af þeim hlut,
sem þeir ætla að tákna. Slík
mynd þróast oftast fljótlega í
átt til einfaldleika eða stíliser-
ingar, svo að hinum myndræná
uppruna hættir til að gleymast.
Þetta skeður einkum eftir að
letrið tekur að þróast frá mynd
letri í átt til samstöfuleturs
eða hljóðleturs. Sumt letur er
þegar .frá upphafi talið óháð
myndagerð. Það er ídeograf-
ískt letur eða hugmyndaletur.
Strik á legsteinum geta t.d.
táknað aldursár hins dauða
eða það, hve marga óvini hann
hafi drepið um sína ævidaga.
Ætla má þó, að myndletur hafi
haft meiri áhrif á fyrstu þróun
ritlistar en hugmyndaletur.
Prentletur það, sem við not-
um nú, er að mestu frá Róm-
verjum runnið. Þeir fengu sitt
letur aftur frá Grikkjum. Flest
ir ætla, að Grikkir 'hafi fengið
letur sitt að mestu frá Vestur-
Semitum, aðallega Föníkum, þó
að deilur standi enn um ýmis-
legt í því sambandi. Enn meiri
deilur standa þó um uppruna
leturs Vestur-Semíta. Algeng-
asta skoðunin mun vera sú, að
það sé runnið frá fornegypzka
letrinu, en mjög breytt. Ýmsir
vísindamenn vilja þó ekki fall-
ast á þessa skoðun, en hafa
borið fram ýmsar aðrar kenn-
ingar. Hvað sem þessu öllu
Olafur Hansson menntaskólakennari:
BÓKSTAFIRNIR
líður verður að telja miklar
likur á því, að stafirnir okkar
eigi sér uppruna í einhvers kon
ar myndum. Og þá vaknar
spumingin: „Af hverju var hin
upprunalega mynd“? Svo stíli-
seráðir eru stafirnir orðnir og
fjarlægir sínum myndræna
uppruna, að þessu er sjaldnast
auðsvarað. Eg ætla samt, að
minnast á nokkrar kenningar
um þetta í sambandi við hina
einstöku bókstafi.
Algengasta kenningin er sú,
að bókstafurinn A sé mynd af
uxahöfði. I sumum vestur-sem-
itisku leturgerðunum koma
eins konar hom út úr bókstafn
um, en þau huiíu síðar. Uxinn
var á hebresku aleph, og
halda menn, að gríska nafnið
á bókstafnum, alfa, sé dregið
af því.
Oft er talið, að B sé mynd
að húsgrunni eins og hann
tíðkaðist sums staðar í Vestur-
Asíu í fymdinni. 'Orðið beth á
hebresku táknaði hús, og á þá
griska nafnið á stafnum, beta,
að vera dregið af því.
C >
Um uppmna stafsins C er
deilt, en algengasta kenningin
mun vera sú, að það sé upp-
haflega mynd af kryppu af úlf-
alda. Grikkir kölluðu stafinn
gamma, sem sennilega er dreg-
ið af semítiska orðinu gimel
(úlfaldi).
D
D var hjá Vestur-Semitum
og Grikkjum táknað með þrí-
hymingi. Algengasta skýring-
in mun vera sú, að hann tákni
í öndverðu tjald eða dyr á
tjaldi. Grikkir nefndu stafinn
delta. Af því er svo aftur dreg
ið orðið delta í merkingunni
óshólmar.
E
Skýringamar á uppruna
þessa stafs em aðallega tvær.
Önnur er sú, að hann sé mynd
af girðingu, hin að hann sé
mynd af glug^a.
Sumir ætla, að Grikkir hafi
tekið þennan staf upp án sam-
bands við semitiska leturgerð,
en þetta er þó umdeilt. Um
samband stafsins við mynda-
gerð er ekkert vitað.
G
Það vom Rómverjar, sem
tóku upp stafinn G. Háhn var
ekki annað en afbrigði af hinu
gríska C (gamma). Ef kenning
in um uppmna á C-inu er rétt
er G því ekki annað en ný
mynd af kryppu úlfaldans.
H
Sumir ætla, að H sé mynd
af girðingu eins og E. Aðrir
halda, að það sé mynd af stiga.
Hjá Semitum var þessi staf-
ur með þverálmum, en þær
hurfu hjá Grikkjum, sem köll-
uðu stafinn iota. Algengasta
skýringin er, að stafurinn sé
stílisemð mynd af mannshendi,
þverálmurnar hafi táknað fing-
ur. Við getum að minnsta kosti
hugsað okkur að stafurinn
tákni einn fingur.
Þetta er ungur bókstafur,
áður fyrr var I alltaf einnig
notað fyrir J. Það er ekki fyrr
en á 14. öld, að farið er að
gera mun á þessu, og j-ið var
ekki orðið fast í sessi fyrr en
um 1600.
K
K er aftur á móti eldgamall
stafur. Sumir halda, að hann
sé upphaflega mynd af hendi
með hálfkrepptum fingmm, og
þá skyldur I-inu að uppmna.
Grikkir kölluðu stafinn kappa.
Margir telja, að L (á grísku
lambda) sé upphaflega. mynd
af broddpriki, sem var notað
til að reka á eftir nautum. Slík
prik voru í Vestur-Afríku með
krók á endanumi og talsvert
LEIK
Rauðarárstíg 37
sími 22-0-22
svipuð L-i í lögun.
M
Skýringar á uppruna þessa
bókstafs em aðallega tvær.
Önnur er sú, að M-ið sé mynd
af uglu, og satt að segja virð-
ist það nokkuð greinilegt. Hin
er sú, að stafurinn tákni öld-
ur sjávarins.
N
I hinum fomu stafrófum
vom mörkin milli M og N ekki
alltaf glögg, og stundum var
þeim mglað saman. Vera má,
að uppmninn sé að einhverju
leyti sameiginlegur, en sumir
telja að N-ið sé upphaflega
mynd af fiski eða eldingu.
O
Oftast er O talið vera mynd
af auga. Það hefur ýtt undir
þessa skoðun, að í sumum
grískum og etrúskum leturgerð
um er stafurinn með punkti í
miðju', sem á þá líklega að
tákna augasteininn.
Helzta kenningin er sú, að
P tákni opinn munn. Grikkir
kölluðu stafin pí, sem einnig
kemur við sögu í stærðfræð-
inni.
R
I sumum fornum stafrófmn
var R ritað nákvæmlega eins
og talan 4 er rituð nú á dög-
um. Sumir halda, að R-ið sé
mynd af mannshöfði.
S
S-ið kemur í gömlum staf-
rófum fyrir í mörgum myúd-
um, stundum ritað nærri því
eins og W. Helzta skýringin er
sú, að það sé mynd af tönn,
sem í sumum Semítamálum
nefnist sin.
Sumir hálda, að T sé dregið
af semitisku orði, sem þýðir
einfaldlega merki. Til er einn-
ig sú skoðun, að T-ið sé mynd
af tré.
U
Stafirnir U og V eiga sér
sameiginlega sögu langt fram
eftir öldum. Það qr ekki fyrr
en um 1500, að farið er að
greina þá skipulega sundur.
feumir halda, að stafurinn sé
upphaflega mynd af krók eða
öngli, aðrir af tönn.
W
W á sér auðvitað sama upp-
runa og V. Það kemur fyrst-
fyrir sem sérstakur stafur
snemma á miðöldum.
I semitaletri að fornu tákn-
aði etafurinn X stundum T-
hljóð. Það kann því að hafa
táknað upphaflega blátt áfram
merki.
Y
Y á sér sama uppruna og U
og V. Grikkir kölluðu stafinn
upsilon, og lifir það nafn enn.
Z
Z var hjá Grikkjum oft rit-
uð líkt og I. Orðið zeta er úr
grísku.
Þ, Æ og ö eiga sér ekki
tákn í hinum fornu stafrófum.
Þ-ið þróaðist í germönskum
málum, en Æ og Ö eru mynduð
af öðrum og eldri sérhljóða-
táknum.
ólafur Hansson.
Samkv. 4. gr: Morgenthau
áætSunarinnar
Framhnld af 6. síðu.
rekstri. En „rétturinn" hafnaði
beiðni hans.' I mótmælaskyni
tilkynnti Alfried Krupp, að
hann myndi ekki halda uppi
neinum vömum. Aðalverjandi
hans gekk frá rétti, en „réttur-
inn“ úrskurðaði hann skyldu-
verjanda og þvingaði hann
hann þannig til að standa fyrir
vöminni.
Hrekstiar
Aftur kom til árekstra, þeg-
ar verjendumir mótmæltu
þeirri málsmeðferð, að vitnin
væru yfirheyrð í laumi af full
trúum sækjenda í stað þess að
mæta í réttarsal og þurfa að
svara spurningum málssvara
sakborninga. Þýzku lögfræðing-
amir fóm fram á réttarhlé til
þess að ráðgast um þetta at-
riði, fen „réttui*inn“ hafnaði enn.
Þegar verjendumir yfirgáfu þá
réttarsalinn í mótmælaskyni,
lét „rétturmn" handtaka þá og
úrskurðaði sex þeirra í fang-
elsi fyrir liilsvirðingu á „dóms-
stólnum“.
Málarekstrinum lauk eins og
ákveðið hafði verið. Alfried
Kmpp hlaut 12 ára fangelsi,
Ewald Löser, er sloppið hafði
undan Gestapo fjómm árum áð
ur, hlaut 7 ár. Kollegar þeirra
hlutu fangelsisdóma allt að 12
amm.
En Alfried Krupp var ekki
einungis dæmdur til 12 ára
fangelsisvistar. Auk frelsissvipt
ingarinnar var höfuð Kruppætt
arinnar dæmt frá öllum eign-
um sínum, föstum sem lausftm,
þar með taldir persónulegir
munir og gripir. Jafnframt
frelsi sínu missti Alfried Krttpp
þannig fyrirtæki sitt, eða fyrir
tækjasamsteypu, sem hann var
einkaerfingi að, þrátt fyrir að
hvorki bandarískar né enskar
réttarreglur eða lög heimili
eignaupptöku í refsingarskyni,
enda gerði einn dómaranna, H.
C. Anderson, ágreining um
þetta átriði, en var ofurliði bor
inn, því að fyrirtækið Kmpp
átti ekki að starfa framar.
Eftir þvi sem einn banda-
rísku réttartúlkanna hefur
sagt frá, þá vora viðbrögð Al-
fried Krapps gagnvart dómnum
„eins og allt þetta umstang
kæmi honum ekki nokkurn
skapaðan hlut við“. Nokkrir
Þjóðverjar, er voru viðstaddir
dómsuppkvaðninguna, komu til
þess að votta honum samúð
sína. Hann yppti aðeins öxlum
og óskaði þeim alls hins bezta.
Þegar Dr. Stefan Graf von
Schlippenberg, þekktur vél-
smíðasérfræðingur, er átt hafði
margvísleg viðskipti við Kmpp,
reyndi að hughreysta hann,
svaraði Alfried Kmpp honum,
án þess að þaklca honum hlut-
tekningarvottinn: „Hafið þér
engar áhyggjur; erindum yðar
verður sinnt yður til fullkom-
innar ánægju.“ „Fanginn ör-
eiga,“ segir Bandaríkjamaður-
inn Norbert Múhlen í bók sinni
„The Incredible Krupps“, „var
enn sem áður hinn fullkomni
Grandseigneur í sérhverju orði
og sérhverri athöfn.“
En Kmpp-samsteypan hætti
ekki að starfa, því að, eins og
Alfried Kmpp sagði, þegar hon
um var loksins sleppt úr fang-
elsinu: „Líf mitt hefur aldrei
verið undir sjálfum mér komið,
heldur gangi sögunnar
„Liðið hans Sveins"
Alfried Krupp var dæmdur
frá æm og eignum, m.a. fyrir
„arðnýtingu þrælavinnu", þ.e.
fyrir að hafa tekið atvinnuleys-
ingja úr nokkram lýðræðisríkj-
um í viimu. En árið 1966 he>ar
fyrirtækið Fried. Kmpp Essen
og dótturfyrirtæki þess, þúsund
ir erlendra starfsmanna í þjón-
ustu sinni, stendur í risafram-
kvæmdum út um allan heim
eins og nokkur eftirtalin firma
heiti gefa allgóða visbendingu
um. SA Hellénique Métallur-
gique et Minére, Aþenu; Ferr-
um Investments Ltd., Montreal;
Meturit AG, Zúrich; Norsk
Meturit A/S, Osló, Société de
Fabrication de Métaux -Sofa-
met, París, ESMA Corparation,
Los Angeles/Cal.; H. B. Estr-
ucturas Metalicas SA, Bogotá;
Camions Krupp, SA, Brússel;
Krapp-Dolberg-France SA,
Villeneuve-La-Garenne/Seine;
Krapp Metalúrgica Gampo
Limpo SA, Jundiai (Brasilíu);
Krapp International Inc., Dov-
er/Del.; Krapp Oficina Téun-
ica SA, Mexico DF; Eccritório
Téonico Comercial Krapp Ltda.,
Sao Poulo; Krapp South Africa
(Pty.) Ltd., Jóhannesburg;
Fried. Krapp Yugen-Kaisha,
Tokio; N.V. Stuwadoors-Maats-
chappij „Kruwal“, Rotterdam;
o. s. frv., en í öllum þessum
fyrirtækjum, sem sum hver
era a.m.k. hreint ekki smá, á
Krupp yfir 50% eignarhlutá.
Af þessu má sjá, að margt
fer öðru vísi, en ætlað er, og
trúlega hefði þessi þróun verið
þeim bræðrum, Churchill og
Roosevelt, til lítillar gleði, ef
báðir væra á lífi.
En — því miður — þeir era
báðir fjarrverand’
‘rlS'ÝR.
V
1