Tíminn - 24.08.1978, Síða 17

Fimmtudagur 24. ágúst 1978
17
Sveinbjörn Rafnsson fil. dr.:
Þáttur í íslensku sjálfstæði
Greinar Margrétar Herm-
annsdóttur um stöBu islenskrar
fornleifafræði (Þjv. 22/6, Mbl.
23/6 og Þjv. 19/7 s.l.) hafa vakiö
talsverBaathygli enda eráhugi
á þessari grein mikill hjá alþýBu
manna á Islandi. Greinar Árna
Björnssonar hafa siðan fært
umræBuna inn á sviB þjóBfræBa
meira en grein Margrétar gaf
tilefni til. Eftir skrif Margrétar
er alveg ljóst þeim sem fylgst
hafa meðmálum aB vinnubrögB
stjórnar ÞjóðhátiBarsjóBs hafa
. ekki veriB upp á marga fiska viB
úthlutun úr sjóBnum og islensk
fornleifafræBi fengiB þar eftir-
minnilega á baukinn.
Eins og fram hefur komiB i
skrifum þjóBfræBinga (Ingu
Dóru Björnsdóttur og Agústs
Georgssonar) vegna „próf-
hroka”-upphlaups Arna Björns-
sonar verBur að taka tillit til há-
skólamenntunar þegar rætt er
um ákveBin verkefni og
ákveBna einstaklinga i tiltekinni
fræBigrein. Skjóta máþvi innað
enginn minnist á prófhroka þeg-
ar karfist er tilskilinna prófa til
að fólk geti starfaB sem tré-
smiBir, læknar, bakarar, prest-
ar o.s.frv. En hér er komiB aB
ákveðnum kjarna þess máls
sem Margrét hefur flutt: gerðir
ÞjóBhátiBarsjóðs bera vott um
fullkomna litilsvirBingu á
menntun og starfsreynslu.
Hlutur þjóBminjavarBar i
þessu máli er einkennilegur
hvort sem hann hefur haft undir
höndum gögn um verkefni Mar-
grétar Hermannsdóttur eöa
ekki. Um sögn hans um umsókn
Vestmannaeyjabæjar oe Mar-
grétar til Þjóöhátiöari iðs er
hvorki sæmandi embættismanni
né visindamanni. Þvi miður er
þetta ekki i fyrsta skipti sem
þjóðminjavörður talar af lltils-
virBingu um islenska fornleifa-
fræöinga og störf þeirra.
íslensk fornleifa-
fræði í kreppu
Arið 1971 hófust fornleifa-
rannsóknir i Reykjavik. Voru
þær rannsóknir geröar undir
yfirstjórn útlendinga aB áeggj-
an þjóðminjavaröar. Féllu i
þessu sambandi þau orö þjóö-
minjavarðar að ekki gætu
islenskir fornleifafræBingar
framkvæmt svo flókna rann-
sókn. Mun Reykjavikurborg
hafa ráðið Utlendingana I góBri
trú á yfirlýsingar þjóöminja-
varöar og með fyrirgreiðslu
hans og greitt þeim kaup eftir
erlendum launatöxtum.
tslenskir fornleifafræöingar
(þ.e. sem hafa fornleifafræði
og þjóðlegrí reisn
Fáein orð um
íslenska fomleifaíræði og stöðu hennar
sem aðalgrein i fíl. kand.-prófi
eða meira) voru þá reyndar
ekki á hverju strái. Þjóöminja-
verði var þó kunnugt um aö vor-
ið 1968 lauk ég fil. kand.-prófi
meB fornleifafræBi sem aðai-
grein. Vissi hann einnig aö ég
bætti við nám mitt i fornleifa-
fræði með sérstöku tilliti til
fornleifafræði miðalda en þaö
hentar vitanlega vel islenskum
aðstæðum. Haföi ég þá einnig i
hyggju að halda' enn áfram
námi i fornleifafræBi og ljúka
doktorsgráðu í þeirri grein, en
þar sem áhugi á vel menntuðum
islenskum fornleifafræðingum
virtist ekki mikill i Þjóöminja-
safni sneri ég mér aö öðru. Nú
eftir á blasir þaö viö að máls-
meöferö þjóðminjavaröar hefur
ekki orðiö þróun islenskrar
fornleifafræði til framdráttar.
Fornleifafræði á Islandi hlýtur
öðrum þræði að vera þjóðleg
fræðigrein, þess vegna eiga
fornleifarannsóknir á Islandi að
lúta stjórn Islendinga. Þetta er
eitt af mörgum atriðum sem
skýrir þá kreppu sem Islensk
fornleifafræði er nú stödd i.
Mér þykir rétt að benda á að
nú starfar ekki sérmenntaður
fornleifafræðingur við Þjóð-
minjasafn utan þjóðminjavarð-
ar sjálfs. Ekki hefur verið nein
staða handa fornleifafræðingi
sem stunda ætti eingöngu forn-
leifarannsóknir og fornleifa-
vörslu og sinna þeim málum
einvörðungu. Slikt er þó mikil
nauðsyn og hefur verið þaö um
árabil. Er nú svo komið að
augljóst er að hér er a.m.k. 3-4
manna verk sem sinnt er aö
óverulegu leyti. Aftur og aftur
heyrist i fjölmiðlum um forn-
leifafundi, beina, vopna og
bygginga viða um landið sem
Þjóðminjasafn sinnir ekki
heldur lætur sér nægja a ð láta i
ljós einhverja kjánalega afsök-
un eða jafnvel útúrsnúning.
Hættuleg er sú braut sem farin
hefur verið að hálflært og með
öllu ólært fólk I fornleifafi'æði
hefur verið látið annast forn-
leifarannsóknir og jafnvel hlotið
hvatningu til þess að ganga i
skrokk á islenskum fornleifum.
Á sama tima er þaö ekki einu
sinni orðaö viö þá sem kunnáttu
og þekkingu hafa að taka að sér
rannsóknir fornleifa á Islandi.
Rannsóknii; eru hafnar hér og
þar án þess að haft sé ákveðið
markmið eða leitaö sé svara við
ákveönum vandamálum á sama
tima og fornleifum sem liggja
undir skemmdum er ekki sinnt.
Sveinbjörn Rafnsson
Lögín úrelt áður
en þau voru sett
Nú frétti ég af skrifi Arna’
Björnssonar um þessi mál (þjv.
4. ágúst s.l.) að Þjóðminjalögin
séu nú i endurskoöun. Væntan-
lega er það tint til til svars á
gagnrýni Margrétar Her-
mannsdóttur á núgildandi lög
sem eru frá 1969 en hvaö varðar
fornminjavöslu og vernd eru
þau nær óbreytt gömlu lögin frá
1907. Ég tek heilshugar undir
gagnrýni Margrétar á lögin frá
1969, þau voruúrelt áður en þau
voru sett og kemur fram i þeim
furöulegt hugsunarleysi gagn-
vart fornminjum þessa lands.
Ekkert mið virðist vera tekið af
lögum um fornminjavernd og
friðun i nágrannalöndunum.
Engin ákvæöi um allsherjar-
friðun fornleifa á Islandi eru i
lögunum. Hjakkað er i fari
fornrar lénslöggjafar um þing-
lýsingu kvaða i lönd manna þeg-
ar um friðun er að ræða og þar
sem lögin komast næst nútim-
anum i þessum efnum er það I
ákvæðum um einhvers konar
„menntaö einveldi”: „Forn-
leifar, sem þjóðminjavörður
telur ástæðu til að friða, skulu
skráðar á fornminjaskrá.” Onn-
ur eins fornaldarlöggjöf er ekki
sæmandi lýðveldinu. Ef Þjóð-
minjalögin eiga aö risa undir
nafni verður að breyta þeim.
Oft hef ég á árunum eftir að
ég kom heim frá námi erlendis
(frá 1974) fært það i tal við
kunningja mina og stéttarbræö-
ur, þ.á m. þjóðminjavörð, að
hér á landi veröi umsvifalaust
aö hefja fornminjaskráningu.
Umfangsmikil fornminjaskrán-
ing fer fram i öllum nágranna-
löndum okkar, þar eru forn-
minjar skráðar á kort i stórum
mælikvarða eftir staðkönnun,
loftmyndum og mælingum,
fornminjum lýst og reynt aö
gera grein fyrir þvi sem sýni-
legter á yfirborði jarðar. Mikill
árangur hefur oröið af þessari
skráningusem er I tengslum við
friðun fronminjanna en varpar
að sjálfsögðu nýju ljósi á sögu
og fortið landsbyggðarinnar.
Hér á landi hefur fornminja-
skráning i tengslum viö friðun
verið litil eftir daga Brynjúlfs
Jónssonar frá Minna-Núpi. Bar
ég upp fyrirspurnum þetta mál
á aöalfundi I Fornleifafélaginu
1974 (sbr. Arbók Fornleifafél.
1975, bls 153). Nú er svo komið
að vinda verður bráöan bug aö
þvi að fornminjaskráning hefj-
ist og það myndarlega, þvi aö
íslendingar eru hér áratugum á
eftir nágrannaþjóöunum. Vitan-
lega verður aö taka mið af
reynslu annarra þjóöa i þessu
efni, fyrirhyggjuleysi og klastur
vankunnandi manna geturorðið
til tjóns og þegar skaðinn kemur
á daginn hittir prófhrokageipiö
hrópendurna aftur.
Geigvænlegur
bjánaskapur
Mér þykir rétt að drepa á rök-
semdafærslu sem ég hef heyrt
um einhvers konar forgangs-
röðun i söfnun og rannsókn
menningarminja þjóðarinnar.
Hugmyndir um forgangsröðun I
þessum efnum lýsa þó helst
vanþekkingu málsvara sinna.
Röksemdafærslan gengur út á
það að ekki þurfi mikið að huga
að jaröföstum fornminjum
þjóöarinnar, þær hafi geymst I
jörðu um aldir og muni ekki
saka þótt þær liggi lengur. Oðru
máli gegni um fræðin á vörum
þjóöarinnar, verkkunnáttu
hennar og forn uppistandandi
hibýli: fræðin týnist, verkhættir
hverfi og hús hrörni og því sé
ekki seinna vænna að safna og
viðhalda þessum hlutum. Þegar
þessi röksemdafærsla er skoð-
uð sést glöggt hve grunnhyggn-
isleg hún er. Jaröfastar forn-
minjar þjóöarinnar hafa ekki
legiðóhrærðar.Ég vil leyfa mér
að halda þvi fram aö þeim hafi
verið eytt jafnvel hundruðum
saman hér á landi á þessari öld.
Og að þeirri eyðingu haldi á-
fram. Hver er ástæðan til þess?
Hún er að sumu leyti hin sama
og sú sem veldur þvi að forn
fræði týnast, verkhættir hverfa
og að gömul hús eru rifin. Ljár
og reka eru ekki lengur aðal-
jarðvinnslutækin, i staö þeirra
eru komin tæki eins og dráttar-
vélar, margra tonna jarðýtur og
skurögröfur sem engu eira, ekki
frekar fornleifum en landslagi
og náttúrufari. Túnasléttun og
jaröyrkjuframkvæmdir ýmis
konar með stórvirkjum tækjum
er mikill bölvaldur Islenskra
fornleifa. Eyðileggingin er ofan
i kaupið sjaldnast af ráðnum
hug, oftast eru það smáblettir i
löndum manna sem fornleifarn-
ar standa á og ekkert munar um
aö láta þá i friöi ef einhver
minnti á þá. Fólk heföi þá meira
að segja ánægju af þessum
blettum. Röksemdafærslan um
að fornleifamar megi eiga sig
eða sé ekki eins hætt og öðrum
minjum þjóðarinnar er geig-
væniegur bjánaskapur. Auövit-
að ber að vernda þær og rann-
saka ekki slðuren aörar minjar.
Fomminjastofnim
er nauðsyn
Sem endahnút á þetta
greinarkorn mitt vil ég leggja
fram nokkrar hugmyndir til
umræðu og Ihugunar um fram-
tið islenskrar fornleifafræöi og
fornminjavörslu. I Þjóðminja-
safni starfa nú deildir og stofn-
anir sem sinna afmörkuöum
fræðasviðum. Eölilegt væri að
stofnuö yröi sérstök fornminja-
stofnun eöa deild sem sinnti
fornminjaskráningu og vernd.
Nauðsynlegt er þó aö slik stofii-
un sé meira en frumstæð
söfnunarstofnun, túlkun og
rannsókn fornleifa verður einn-
ig aö vera þar á dagskrá með
útgáfu greina og rannsóknarit-
gerða til þess að koma til móts
við lifandi áhuga fólksins i land-
inu á fortið sinni og minjum.
Alþingi, ráðherrar og ráö-
uneyti verða að skilja að það er
þörf og krafa fólksins i landinu
að minjum um forfeöurna og
sögu þjóöarinnar sé áinnt, þær
séuvarðveittar.rannsakaðar og
niðurstöður rannsókna gefnar
út. Hér er um að ræöa þátt i
islensku sjálfstæði og þjóðlegri
reisn sem getur orðið til mikils
góðs bæði visindalega og upp-
eldislega. Skilningur og áhugi á
sögu lar.ds og þjóðar er nútima
Islendingum ekki aðeins ánægja
heldur einnig þörf.
Reykjavik, 23. ágúst 1978
Efnismikið og fjölbreytt hefti af Samviimuimi
Samvinnan, 5. hefti 1978, er
komin út, og flytur aö vanda fjöl-
breytilegt efni, en mikið af efninu
er frá aðalfundi Sambandsins
1978. Forystugreinin heitir aö
þessu sinni Atvinnulýðræði og
frumkvæði samvinnumanna.
Næst er kveðjuræða Eysteins
Jónssonar, fyrrum ráðherra og
stjórnarformanns Sambandsins,
sem hann flutti á seinasta aðal-
fundi, en eins og kunnugt er þá
baðst Eysteinn nú undan endur-
kjöri í stjórn Sambandsins eftir
að hafa setiö þar frá 1944, þar af
sem varaformaður frá 1946 og
formaður frá 1975. Þá erbirtræða
Finns Kristjánssonar, kaup-
félagsstjóra á Húsavik, varafor-
manns Sambandsstjórnar, sem
hann flutti á aðalfundinum, en
þar mæltihann fyrir tillögu varð-
andi kennslu i samvinnufræðum
við Haákóla Islands. Sagt er frá
tiu ára áætlun um verslunarþjón-
ustu samvinnufélaganna, en það
mál var tekið til umfjöllunar á
aðalfundinum, og haföi Erlendur
Einarsson, forstjórT Sarnbáhds’-
ins, framsögu-I málinu. Benedikt
Ritstjórn, skrifstofa og afgreiðsla
Guttormsson segir frá stofnun
Kaupfélags Stöðfiröinga, og
nefnist grein hans Trúin á mátt
samtakanna.
Margt annað efni er I þessu
nýja hefti Samvinnunnar. Björn
J. Blöndal rithöfundur á þar tvær
svipmyndir, sem heita Fugl og
fiskur, frásögn er eftir Jóhann
Hjaltason, sem hann nefnir Undir
Axarfjalli, birt er smásaga eftir
Thomas Krag, og nefnist hún
Skarfurinn, kvæði er eftir Pál
Helgason, sem hann nefnir Sam-
vinnuljéö, og fylgja þvi nótur, —
lag eftir Pál H. Jónsson. Siöast en
ekki sist er svo þess aö geta, aö
Andrés Kristjánsson skrifar
ágæta grein um nýjustu skáld-
sögu Guömundar Hagalins,
Hamingjan er ekki alltaf ótukt.
Margarmyndirerui þessu nýja
hefti Samvinnunnar, þar á meðal
frá vináttuviku norrænna sam-
vinnustarfsmanna, sem haldin
var hér á landi nú i sumar.
Hörður ásamt syni sinum á sýningunni.
Tlmamynd: Tryggvi.
SJ — A laugardag opnaöi Hörður
Ingólfsson sýningu á 36 oliu- og
vatnslitamyndum að Hallveigar-
stöðum við Túngötu. Hörður er
myndlista- og iþróttakennari, en
hefur jafnframt lagt stund á
myndlist. Þetta er fyrsta einka-
sýning hans. Sýning Harðar
Ingólfssonar verður opin til 27.
ágúst kl. 16-22 virka daga og kl.
14-22 um helgar.