Ísafold - 23.11.1878, Blaðsíða 1

V 29.
það er einkennilegt við sögu íslands,
að þar hafa margar tilraunir verið
gjörðar til þess, að leita að auðsupp-
sprettum í landinu, og hagnýta þær,
en að þessar tilraunir aptur hafa smám-
saman dofnað, komið síðar upp aptur,
horfið aptur, og hefir þannig gengið
upp og ofan áratugum og öldum sam-
an. ]þenna skrikkjótta veg framfara
vorra má rekja í mörgu: í jarðrækt,
sjávaraflabrögðum, saltsuðu, brenni-
steinsnámi og mörgu fleiru.
Vjer skulum að sinni segja stutta
sögu brennisteinsnámsins hjer á landi.
þ>ess er fyrst getið í Árna biskups sögu;
var biskupstíund fyrst goldin af brenni-
steini 1340 (Kirkjusaga Finns biskups,
II, 98). Finnboga ætt gamla í Ási í
Kelduhverfi og Reykjahlíð fjekkst við
brennisteinsnám frá því um 1400; lítur svo
út, eptir því sem Hannes biskup segir frá
í ritgjörð sinni um þetta efni í Fjelags-
ritunum gömlu, sem þeir hafi selt
Hamborgarmönnum brennistein frám á
16. öld, því hirðstjórinn í Kaupmanna-
höfn, Magnus Gyldenstjerne, ræður,
1560, Friðriki konungi II. að láta ekki
Hamborgar kaupmenn auðgast á þess-
ari verzlun. Sama ár gjörir Friðrik
konungur Hans Nielsen, síðar borg-
meistara í Kaupmannahöfn, að kaup-
manni sínum um 10 ára tíma, og gef-
ur honum brjef upp á að kaupa brenni-
stein norðan á íslandi, og skipar um
leið höfuðsmanninum á íslandi, Páli
Stígssyni, að hafa gætur á, að enginn
flytji þaðan brennistein, nema þeir, sem
konungsbrjef hafi fyrir því. Árið 1561
fær Stefán nokkur Löyzer leyfi til að
kaupa og flytja frá íslandi tvo farma
brennisteins (200 lestir). Sjáifur kaup-
ir konungur brennistein af Hans Niel-
sen fyrir 20 rd. tunnuna (Y12 af lest),
en selur hana aptur fyrir 30 rd. þann
23. marz 1562 skipar konungur að selja
sjer allt lýsi sunnan- og norðanlands á
íslandi til að hreinsa með brennistein-
inn, og lætur sama ár byggja hús til
að hreinsa í brennisteininn hjá Kaup-
mannahafnarsloti. þ>ann 15. ágúst 1566
selja bræðurnir Vigfús og Nikulás por-
steinssynir, Finnbogasonar, konungi
Fremrináma, Hlíðarnáma og Kröflu-
náma fyrir Munkaþverárumboð eptir-
gjaldslaust í 4 ár, og þaðan af æfilangt
fyrir venjulegt eptirgjald (handa hinum
síðarnefnda), og þingeyjarsýslu eptir-
gjaldsfrítt í 4 ár, en þaðan af gegn
vanalegu eptirgjaldi, einnig Möðrufell í
Eyjafirði og Gilsbakka afgjaldsfrítt
handa hinum fyrra. Fleiri hlunnindi
Reykjavík, laugardaginn 23. nóvembermán,
fengu báðir enn fremur smám saman.
Hans Nielsen hjelt brennisteinsverzlan-
inni áfram í þau 10 ár, semleyfið náði
yfir, til 1572, og telur Hannes biskup
til, að verzlun þessi hafi verið mjög á-
batasöm, því fyrir utan þann ávinning,
sem Nielsen hafði, mun konungur hafa
grættáhenni um 10,000 rd. á ári hverju,
mikið fje á þeim tímum. Eptir Nielsen
tók Markús Hess við fyrir eigin reikn-
ing, gegn afgjaldi til konungs, en var
óvinsæll hjá landsbúum og fór því opt
burt með tóm skip. þá tók Rasmus
Petersen við fyrir reikning konungs,
allt til 1598, og hnignaði brennisteins-
náminu og sölunni upp frá því smám-
saman. Árið 1646 sækir Gísli sýslu-
maður Magnússon á Munkaþverá um
leyfi fyrir sig og föður sinn til að grafa
upp og selja brennistein.
Um Krísuvíkurnáma er fyrst getið
j563- pá. fær kaupmaður einn ffá
Danzig og ofannefndur Markús Hess 6
lestir af brennisteini úr Krísuvíkurnám-
um, og fálkameistara Jellisen er gefið
leyfi til að flytja brennistein frá Eyrar-
bakka og porlákshöfn. Árið 1665 gef-
ur Friðrik konungur IV. assessori Ga-
briel Marselius leyfi, til þess í g ár að
flytja brennistein frá íslandi tolllaust og
gjaldlaust. Að þetta leyfi hafi notað
verið sjest af því, að 1669 (Landþingis-
bók fyrir sama ár, nr. 44) heimtar höf-
uðsmaðurinn Bjelke skaðabætur fyrir
tjón það, sem sumar konungsjarðir hafi
beðið af brennisteinsflutningi yfir þær
nyrðra. Nú finnst ekki getið um brenni-
steinsnám hjer á landi fyr en 1724,
þegar þeir Holzmann og Sechmann fá
einkaleyfi til að safna brennisteini á ís-
landi, þó svo, að þeir eingöngu flytji
hann til Danmerkur og Noregs í dönsk-
um og norskum slcipum. í Kaupmanna-
höfn var þessi íslenzki brennisteinn,
sem mestallur kom úr Krísuvíkurnám-
unum, hreinsaður allt fram að 1729.
Horrebow (Efterretninger om Island,
bls. 73) segir svo frá, að við dauða
Holzmanns, og af því 100 skpd. af
brennisteini láu óseld eptir, hafi brenni-
steinsnámið dáið út sunnanlands, þang-
að til 1752—53; þá var brennisteins-
hreinsun stofnuð á íslandi, og var henni
haldið áframtil 1766, því Henchel, sem
1775 var sendur hingað tilað rannsaka
námana, segir að brennisteinshreinsun-
in hafi legið niðri í 9 ár, eða frá 1766.
Nyrðra hjelt námið áfram þangað til
1748. þó munu námarnir optast hafa
verið reknir að nafninu, því þegar
Henchel kom norður, var Thorlacius
1878.
forstjóri námsins (Olavii ferðabók, bls.
717), hreinsunarhúsin stóðu enn, og
verzlunin flutti á ári hveiju 5 faðma af
beykivið til hreinsunarinnar. Enda sjest
á brjefum Skúla landfógeta, að námið
um þessi ár sífellt gaf nokkuð af sjer,
(eptir reikningi konungsverzlunarinnar
frá 30. marz 1774 til jafnlengdar 1775,
voru 329 rd. 55 sk. hreinn ágóði á
60,520 pundum, að öllum kostnaði frá-
reiknuðum, og var þó verðið að jafnaði
3 rd. fyrir 100 pund). Árið 1779 var
Levetzau, hinum sama, er síðar varð
hjer stiptamtmaður, og islenzkum náms-
manni, Theodorus Thorotti, meðal ann-
ars falið á hendur að rannsaka rekstur
brennisteinsnámanna. Var námið og
enn þá um nokkur ár stundað, á með-
an það gaf nokkuð af sjer. En smám-
saman hnignaði því aptur, og datt nú
alveg úr sögunni, þangað til í æsku
þeirra, sem enn lifa, að bæði Örum &
Wulff í Húsavík og hjer syðra stór-
kaupmaður P, C. Knudtzon, fóru að
gefa brennisteininum gaum. f>ó varð
eins lítið verulegt úr þessu, eins og úr
bollaleggingum Bushby’s, Perkins’s og
Lock’s.
Spyrji maður nú, hvað til þess kem-
ur, að brennisteinsnámið, sem hefði get-
að munað landið talsverðu, hefir gefizt
þannig, þá má lesa það hjá Henckel á
tilvitnuðum stað, bls. 693. Kennir
Henchel meðferðinni á námunum nyrðra
um, að þeir sjeu skemmdir, sumir jafn-
vel eyðilagðir. „Getur einn maður á
einni klukkustundu skemmt marga
náma“, með óhentugum grepti, og gá-
lausu traðki. Kennir Henchel þessu
um, að margir brennisteinsgígir á hans
dögum voru kaldir og dauðir. þegar
nú hjer á ofan b^etist vegleysið, og hinn
óbærilegi kostnaður við alla flutninga,
sem af því leiðir, þá er ekki kyn þó
svo sje komið, sem komið er. f>ví það
má þó kallast óbærilegur kostnaður,
þegar það eptir ofannefndum reikningi
sýnir sig, að útgjöMin fyrir menn og
hesta til að flytja oghreinsa 1278 vætt-
ir af óhreinsuðum brennisteini, er ná-
lægt því tvöfallt meira (340 rd.) en and-
virðið fyrir þá 3463 potta af lýsi, sem
gengu til að hreinsahann (179 rd.). Af
þessu geta landsbúar sjeð, hversu dýrir
vondir vegir eru, og hversu mjög þeir
standa oss fyrir þrifum í mörgum grein-
um. Enda mun það sannast, að sá enski
heiðursmaður, sem nú er að reka Krísu-
víkurnáma, hefir lítið upp úr þeim, fyr
en hann gjörir betri veg úr námunum
þangað, gem hann ætlar að skipa brenni-