Ísafold - 25.03.1885, Blaðsíða 3

55
önnur hjeröð landsins, ætla (að þvi er jeg
hefi margtekið eptir) þessar sýslur, einkum
Rargárv. og Vestur-Skaptaf.sýslur, mun
betri, hvað bjargræðisástand og menntun
snertir, en þær eru, sem eflaust kemur af
því, að slíkir menn ýmist líta á graslendið
eintómt, eða þá á landshagsskýrslurnar ein-
tómar, eða jafnvel þetta hvorttveggja, en
sem hvorugt eitt nje hvorttveggja til sam-
ans sýnir þessi hjeruð í sönnum spegli eða
1 rjettu hlutfalli við aðrar sýslur.
Peningsfjöldi Rangarv.s., t. d. er ekki minni
en í ýmsum öðrum sýslum ; en arður pen-
ings, ekki einungis sauðfjárins, heldur og
kúpeningsins líka (þar sem mýrlendið er),
er miklum mun minni af sömu tölu, en á
sjer stað í nokkru jafnstóru plássi á Islandi.
þetta má og sjá af hinum nýju verðlags-
skrám, að ásauður að vorlagi nær varla
hálfu verði á móts við ásauð í hinum kost-
betri sýslum.
þó kemur hin lága verðhæð hjer meðfram
af annari orsök, og það eru hin þröngu
verzlunarviðskipti. þau eru öll á einn veg,
og hin skárstu yfir tvö hin mestu sund-
vötn á landinu.
þegar menn því flytja sig hingað austur
úr eitthvað fjörlegri sveitum, og spyrja:
því er hjer ekki meira fjör og framtaks-
semi ? því eru hjer ekki meiri samtök ?
því eru hjer engin fjelög og engir skólar eða
skóla-vísir, og það í svo þjettbýlum, grös-
ugum og fjölmennum sveitum ? —þá er ekki
nóg að svara og segja, það sje af því, að
hjer búi daufingjar tómir, hjer búi menn
sligaðir af gamalli eymd, óstjórn, eigin-
girni, og smjörkóngakúgun.
Nei, allt þetta má fremur kalla afleiðing-
ar en orsakir. Helztu og elztu orsakir til
hrörnunar þessara byggða og tregðu í fram-
förum liggja fremur hjá náttúrunni en hjá
fólkinu.
Allir menn, sem afskekktir búa, verða meir
og meir vanans eða nátttúrunnar börn, og
eiga enga framfara von, nema fyrir áhrif
utan frá og samblendni við aðra. Að vísu
er náttúran hjer erfið, en að öllu samtöldu
má segja, að í þessum sýslum sje mildast
lopt á Islandi og grasvöxtur mestur; en
einmitt þau hjeruð, sem að náttúrunni und-
ir það bjargast við sín eigin gæði, eiga mest
á hættu ef samgöngur vanta og þau verða
afskekkt. þá myndast nokkurs konar
Asíu-þjóð í smáum stíl, menn, sem venj-
ast á að búa einir að sínu og leggjast fyrir f
framkvæmdarleysi.
Allt fram yfir Sturlungatíð voru þessar
sýslur eflaust Iangfjölbyggðastar og auðug-
astar á Islandi, undir fagurri og friðsælli
höfðingjastjórn, og ætla eg að hvergi á
landi hjer hafi sannur blómi staðið jafn-
föstum fótum sem hjer, einkum meðan
Haukdælir og Oddaverjar rjeðu mestu.
Má finna mörg dæmi þess í Sturlungu og
enda eldri sögum, að stórbýli hafa hvergi
á landinu verið jafn þjett, sem hjer. þann-
ig voru í Landsveit öndverðlega á 13. öld
hvert búið hjá öðru, er eflaust hafa stærri
verið, en nokkurt bú er nú hjer í sveitum.
Á Rangárvöllum voru og «hin mestu rausn-
arbú», og á Rangárvöllum rændi Gizur jarl
1200 nauta árið 1264.
Hvernig hefir sá auður og blómi horfið?
A líkan hátt og annarstaðar á þessu landi.
Missir frelsisins, missir höfðingjastjórnar-
innar og missir verzlunarinnar hefir hjer
sem annarstaðar haft sömu afleiðingarnar,
en því varanlegri hjer, sem stórárnar lokuðu
líka fyrir framkvæmd og fjör manna. Af
viðskiptaleysinu koðnar og ménntalífið að
sama skapi, og svo hefir hjer gengið, með-
an eldgos, sandur og alls kyns fár ofsótti
og eyddi þessar fegurstu og björgulegustu
byggðir á Islandi.
Að fá brýr á Olfusá og þjórsá er nú hið
allra-brýnasta samgöngumál, sem liggur
fyrir, og væri sorglegt ef meiri hluta þings-
ins skyldi lengur nokkuð blandast hugur
um það mál.
Að landssjóðurinn einn éigi að kosta fje
til þeirra, sýnist auðsætt. Hvernig verður
meira heimtað af þessum sýslum en það,
að þær, vegalausar og póstskipslausar, borgi
jafnt öðrum sýslum, sem bæði hafa vegi og
póstskip? Eða er það ekki ærið þungur
skattur, sem þessar sýslur hafa nú þegar
borgað og borga þangað til brýrnar koma ?
Um bankann skal jeg einungis taka fram,
að víst er hann afar-nauðsynlegur; en bæði
er það mál yngra á dagskrá og þarf ef til
vill enn þá undirbúning, og svo má þetta
brúarmál með etigu móti lengur dragast.
Eg efa og ekki, að alþingismenn allra þeirra
kjördæma, sem þetta mál þekkja, muni
leggja þær bænarskrár fyrir þingið, sem svo
margir hafa undirskrifað, að allt þingið í
einum anda afgreiði nú málið með fjöri og
fylgi.
Um alþýðumenntun.
Eptir
Jens prest Pálsson á þingvelli.
Uppeldismálið er eflaust hið þýðingar-
mesta mál mannkynsins. Allar framfara-
þjóðir láta sjer því mjög annt um mennt-
un æskulýðsins. Allir sannir framfaramenn
meðal vor Islendinga eru og á einu máli um
það, að fullkomnara uppeldi og meiri mennt-
un æskulýðsins sje fyrsta og síðasta skilyrði
fyrir vaxandi framförum og farsæld alþýðu
og öllum þjóðþrifum ; en eigi eru allir ásátt-
ir um það, með hverju móti vexti og viðgangi
alþýðumenntunarinnar sje beztborgið. Með
því að jeg hef talsvert hugsað um þetta mál,
en eigi fyr látið skoðun mína í ljósi í blöðun-
um, leyfi jeg mjer að biðja yður, herra rit-
stjóri, um rúm í blaði yðar fyrir eptirfarandi
ritgjörð:
um alþýðumenntamál vort íslendinga.
I.
Almennar athuganir.
Hvers manns manngildi: siðgæði, dyggð-
ir og mannkostir, siðferðislegt þrek, fram-
kvæmdardugur og allt framferði er að miklu
leyti komið undir þeim áhrifum, sem mað-
urinn verður fyrir í uppeldinu. Heimilið,
sem er umheimur barnsins og þess fyrsti
skóli, hefir einkum þessi mikilsverðu áhrif
á það. Enginn getur tölum talið nje á vog
vegið, hversu mikinn þátt öll háttsemi, eigi
aðeins foreldranna, heldur og hvers heimil-
ismanns, áí því, hvílíkirmenn þau börn verða,
sem á heimilinu alast upp ; og sje þetta rjett,
þá er augljóst, að heimilisbragurinn í heild
sinni — þess skyldurækni eða hirðuleysi,
atorka eða dáðleysi, iðjusemi eða iðjuleysi,
siðprýði eða siðleysi, þrifnaður eða óþrifn-
aður, kærleiksandi eða illgeðsandi, guðrækni
eða guðræknisskortur — hefir ómetanleg á-
hrif á börnin, og þar með á þjóðfjelag-
ið og alla framtíð þess. »|>etta veit jeg;
þetta er ekki ný kenning«, segir þú, ef til
vill, lesari góður. Gott er það, en ekki nóg.
það er ekki nóg að vita það; það verður líka
að gæta þess til hlítar, ef duga skal.
En hversumikilsverð áhrif, sem gott heim-
ilislíf hefir á tilfinningar, vilja og vitsmuni
hinna ungu, þá eru þau þó ekki út af fyrir
sig fullnægjandi uppeldismeðal. Ungmenn-
ið þarf fræðslu, andlega og veraldlega, bók-
lega og verklega. Af þeim andlegu fjár-
sjóðum, þeirri reynslu og þekking, sem
mannkynið er búið afla sjer á liðnum tíma,
og sem er þess dýrmætasta eign, þarf ung-
mennið að eiga kost á að tileinka sjer svo
mikið, sem það nauðsynlega þarfnast, til
þess að ná fljótum og eðlilegum þroska,
verða sjálfbjarga og fært um að lifa og starfa
samkvæmt kröfum tímans, þörfum þjóðfje-
lagsins og sinni háleitu ákvörðun. f>ekk-
ingin er voldugt afl og dýrmæt eign, sem
kostað hefir langvinna fyrirhöfn og dýr-
keypta reynslu; en þessi dýrmæta eign er
almennings-fjársjóður mannkynsins, sem
allir eru jafnbornir að. f>ví meira sem
menn öðlast af þessum fjársjóð, þeim mun
auðugri, sjálflærari, fullkomnari og sælli
verða menn, og því fleiri sem ná hlutdeild
úr honum, því auðugra, sjálffærara, full-
komnara og sælla verður þjóðfjelagið, og
því meira vex fjársjóðurinn sjálfur, sem fleiri