Ísafold - 12.06.1889, Blaðsíða 3

187
ui'ri dómkirkju, eins og dæmin á undan
sýna.
J>að, sem einkum gaf mjer hvöt til að
semja söngfræðisbækling þann, sem jeg gaf
út í fyrra, var að gera mönnum ljóst, að
ekki hentaði, að karlmenn syngi tenor í lög-
um, sem raddsett eru fyrir samkynja raddir,
þegar karlmenn syngja sopran og alt; síðan
hefi jeg verið að bíða og bíða eptir því, að
menn tæki þessar bendingar mínar til íhug-
unar, einkum hjer í höfuðstaðnum ; en af því
jeg er orðin úrkulavonar um, að þessi til-
raun mín dugi, þá vek jeg máls á því á ný,
og set upp þessi dæmi, sem hver skynber-
andi maður, er heyrir þau leikin á hljóðfæri,
hlýtur að finna, að líkist meir «harmoniskum»
höfrungahlaupum en «melodiskum» söng. Jeg
vona þó enn, að söfnuðurinn hjer, og allra
helzt þeir, sem syngja með orgelinu, geri
fósturjörðinni þann sóma, þó þeir alls ekki
vilji viðurkenna það rjett, sem jeg fer með,
að leggja algjörlega niður þennan tenor-söng
í kirkjunni, meðan kvennfólk ekkí syngur
lagið, og ef þeim þykir ekki nægilegt að
syngja sopraninn, sem bezt fer á, víðast er
venja og söfnuðurinn getur bezt stutt sig við,
þá að eins að syngja bassann með laginu,
sem á fœrri stöðum veldur öðru eins hneyksli
eins og þessi tenor-söngur.
Eeykjavík 11. júní 1889.
Bjökn Kkistjánsson.
Nokkur orð um kveðskap Islendinga
á miðöldunum-
Bptir dr. phil. Jón porkelsson yngra.
III
(Framh.).
Að eg hafi, eins og Jpjóðólfur gefur í skyn,
kallað Jón Sigurðsson, Finn biskup, Jón
Espólín og Guðbrand Vigfússon »hálfmennt-
aða« menn, er, eins og nærri má geta, sá
átyllulausasti tilbúningur og ósannindi; ellegar
að eg hafi með einu orði innt í þá átt, að þeir
hafi ekki þekkt bókmenntir miðaldanna, enda
tek eg það svo að Briem sé að hrekja orð
Boga, þar sem Bogi á bls. 754 verður það
ósjálfrátt að hæla mjer fyrir það, »að eng-
inn (fyrri) hafi tekið fyrir sig að rannsaka
þessar bókmenntir neitt nákvæmlega#.
En til samanburðar við minn dóm er jafn-
gott þó tilfærður sé dómur Boga. En hann
er svo: »Helgikvcðskajnirinn er ýmisleg kvæði
um Maríu meyju, ýmsa postula? Jóhannes
skírara og aðra dýrðlinga. En í öllum þess-
um kvæðum er svo að segja ekki ein frumleg
hugsun, svo að segja ekki eitt mergjað orð, er
lýsi sérstaklegumskáldseinkennum. þ>essikvæði
eru eiginlega elcki annað en hörmuglega voluð
eptirlíking af eldri kvœðum í sömu stefnu . . .
pegar á allt er litið andleg aplafyl.«
Gapalegri og höfuðhleypingslegri dóm er
varla hægt að hugsa sjer, og ómögulegt er að
maður, sem hefði þekkt nægilega til, hefði get-
að sagt slíkt.
Páll Briem samsinnir nú þessu og leggur
sérlega áherzlu á það, að hin síðarí helgi-
kvæði sé eptirlíking af Lilju og telur þetta
hafa verið almeuna skoðun, og getur þess, að
sálmakveðskapurinn verði andríkari með siða-
skiptunum. En eins og það gerir í raun-
inni minna til, hvað menn hafa haldið, held-
ur en hvað er, eins er þetta ekki rétt. Hið
sanna er það, að helgikveðskapur miðaldanna
er hér um bil alveg sjálfstæður; lftið af hon-
um er þýtt úr útlendum kvæðum, og ekki eru
það fieiri en tvö kvæði, sem með neinni vissu
sé hægt að segja að sé eptirlíking Lilju. Væri
þetta hlutfall borið saman við kveðskap Is-
lendinga nú, þá mundi það koma upp, að það
væri fleiri en tvö kvæði tals, sem væri eptir-
líking kvæða hinna betri skálda.
En úr því eg er farinn nú að tala um
þetta á annað borð, er bezt að segja söguna
eins og hún gengur. Og það er með sanu-
indum að segja, aðí það er ekki með siða-
skiptunum, að andlegi kveðskapurinn fer að
fá andrfkari blæ ; þó að einhver hafi sagt það,
gerir ekkert til. Siðaskiptin voru engin
skemtilegur né andríkur skáldskapur fyrir Is-
lendinga. |>au voru raunaleg reynsla. f>á
kemur einmitt í sálmakveðskapinn á íslandi
það drep og sá dauði, sem ekki læknast fyrr
en löngu síðar. Verri afskræmi í skáldlegri mynd
hef eg ekki séð en sálmabækurnar frá siðaskipta-
tímunum á Islandi, og þó er sálmabók Olafs
Hjaltasonar glötuð, að því er menn bezt vita,
og hefir hún líklega varið aumust allra. I
sálmabók Marteins biskups frá 1555 er að
vísu ýmislegt laglegt, að minnsta kosti í sam-
anburði við annað verra, en í sálmabók Gísla
biskups frá 1558 hefir hinn andlegi kveð-
skapur komizt dýpst í niðurlæginguna, af því
sem nú er til. J>ar er vandi að finna óbjag-
aða íslenzka setningu. |>ar úir og grúir af
bjöguðum orðum. þ>ar finnst varla réttur höf-
uðstafur eða stuðull. |>ar er varla hending
rétt. þar finnst varla óbrjálað rím, og málið
er hér um bil mitt á milli þess, að vera ís-
lenzka og danska. Svo kemur sálmabók
Guðbrands biskups 1589 og Grallarinn 1594,
og er hvorttveggja þeirra að vísu betra og
langt auðugra, og sumt er þar fallegt, en í
frágangnum kennir hins sama : brjáluð kveð-
andi og rím, höfuðstafir og stuðlar skakk-
settir eða ekki til; bjagað mál.
En af hverju kemur þetta?
Orsökin er þessi. Alt fram undir siða-
skiptin stendur andlegi kveðskapurinn á inn-
lendum merg, og verður fyrir svo að segja
engum útlendum áhrifum. |>au kvæði, sem
með vissu verður sagt að sé þýdd, eru mjög
fá, enda eru þau auðþekt úr. I bréfum og
skjölum frá 15. og 16. öld ber töluvert á út-
lenzku slettum, en kvæðin standa þar miklu
betur á móti, því að mál þeirra stendur á
djúpum rótum og föstum allar götur ofan úr
fornöld. En við siðaskiptin verður hinn gamli
katólski sálmakveðskapur óalandi og óferjandi
og útlægur um endilangt Island, og í stað
hans ern innnleiddir hinir lútersku sálmar,
og eiga menn nú að fara að þýða þá, og
tókst það eins og vonlegt var, óhönduglega, því
kvæðaþýðingum voru Islendingar ekki vanir
fyrr. Allar þessar sálmabækur: Marteins,
Gísla og Guðbrands, eru ekkert annað en
þýðingar, og þær svo íir garði gerðar, eins og
áðurer á vikið. jpetta hafði þau argvítugustu
áhrif á sálmakveðskapinn á Islandi, þvi þetta
voru fyrirmyndirnar, og frá þessu stafar það,
að sálmarnir í heild sinni eru verr kveðnir,
verri að máli og rími en hinn veraldlegi kveð-
skapur. |>au skáld, sem um aldamótin 1600
ortu slétt og vel og andríkast sálma, höfðu
einmitt kynning af og virðing fyrir hin-
um katólsku sálmum, eins og séra Einar í
Eydölutn og Bjarni skáldi, og upp af þessara
manna beinum og anda vex það, sem bezt
er í kveðskap 17. aldarinnar. Allir þekkja
afkomendur séra Einars, og hitt er líka kunn-
Frœgöarverk af kvennmauni
Foote flotadeildarforingja, eða þá þeim Stan-
ton, Halleck og Foote í sameiningu. Lincoln
sagði ekki neitt. Hann og nánustu trúnað-
armenn hans vissu, að öll herförin var hugs-
uð upp af kvennmanni, og að kvennmaður
þessi var Anna Ella Caroll frá Maryland.
Benjamín F. Wade, formaður herstjórnar-
nefndarinnar, ber vitni um þetta í mörgum
brjefum, og segir: «Jeg hefi stundum ásakað
sjálfan mig fyrir það, að segja ekki þjóðþing-
inu frá, hver hugsað hefði upp og lagt ráðin
á herförina til Tennessee, þegar það var að
reyna að uppgötva það. En Lincoln og
Stanton voru því mótfallnir, að það væri
gert heyrum kunnugt, að herinn hagaði ferð-
um sínum og framkvæmdum eptir ráði manns,
sem ekkert væri við herstörf riðinn, og að
þetta væri meira að segja kvennmaður.
Hann vildi láta hermennina standa í þeirri
trú, að þeir einir hefði tekið að sjer að verja
landið.
I brjefum sínum segir Wade aptur og apt-
ur, að ungfrú Caroll hafi lagt ráðin á við
herförina, talar um, hvað Bandaríkin eigi
henni upp að inna, um áhrif hennar og af-
skipti, er vörnuðu því, að ríkið Maryland
gengi úr sambandinu, og um hinar mikil-
vægu ritgjörðir hennar um framkvæmdir og
stjórn hersins, er hún hafi ritað eptir áskor-
un Lincolns. Henni sjálfri skrifaði hann á
þessa leið :
«f>að voru vitsmunir yðar og mikla atorka,
er frelsaði landið, þegar það var komið á
heljarþröm að kalla mátti. Verðleikar yðar
eru sannarlega svo miklir, að örðugt verður
að fá heiminn til að trúa þeim. Smásálar-
legir menn geta ekki trúað því, að kona hafi
verið fær um, að vinna þetta mikla verk.
|>jer verðið ekki 3vipt þeim heiðri, að hafa
unnið landinu miklu meira gagn, þegar það
var að þrotum komið, en nokkur maður ann-
ar í öllu ríkinu, og þetta getur ekki orðið
dulið lengi hjeðan af».
Viðlíka afdráttarlausan yitnisburð hefir ung-
frú Caroll fengið hjá ofursta Tomas A. Scott,
aðstoðarmanni hermálaráðherrans, er hún fjekk
fyrst í hendur ráðagjörð sína, og hann sagði
henni 1862, að landinu hefði sparazt fje svo
miljónum skipti fyrir það, að ráðum hennar
hefði verið fylgt. Sama hefir Edvard Bates
ráðherra sagt, og ýmsir aðrir nafnkunnir
menn.
L. D. Evans, yfirdómari í hæstarjetti í
Texas, hefir samið rit «um þau miklu áhrif,
er Tennessee-herförin(hafði á afdrif borgara-
styrjaldarinnar», og sýnir þar fram á, að ekk-
ert ráð annað hefði getað bjargað samband-
inu, og að það var ekki fundið eða hugsað
upp af neinum, fyr en ungfrú Caroll bauð
það fram ; hún ein hafði það hugvit, að sjá,
hvernig bezt var að grípa í strenginn. 30.
nóvember 1861 lagði hún ráðagjörð sína með
uppdráttum fyrir hermálaráðherrann. Var
hún fljótt samþykkt og framkvæmd í stóru
og smáu svo sem hún hafði lagt til. Hún
lifði það, að sjá ráð sitt heppnast ljóm-
andi vel.
Hinn 10. apríl 1862, fjórum mánuðum
eptir að uppástungur hennar höfðu verið
samþykktar, gaf Lincoln forseti út ávarp, og
þakkaði þar almáttugum guði fyrir fuli-
kominn sigur, sem hefði frelsað landið frá á-
rásum og afskiptum annara þjóða.
Sambandi Bandaríkjanna var borgið, og