Ísafold - 19.09.1896, Qupperneq 1

ÍCemur út ýmist einu sinnieða
tyisv.í viku. Verð árg.(90arka
minnst) 4kr., erlendis 5 kr.eða
l'/a doll.; borgist fyrir miðjan
júlí (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg)bundinvið
áramót, ógild nema komin sje
til útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa blaðsins er í
Austurstrœti 8.
XXIII. árg.
Reykjavik, laugardaginn 19. sept. 1896.
65. blað.
Kollektusjóðurinn
og landskjálftatjónið.
Það var minnzt fyrir skemmstu hjer í hlaS-
inu lauslega á »Kollektusjóðinn«, er svo var
kallaSur, í sambandi við voSaviSburSi þá, er
hjer hafa gerzt undanfarnar vikur.
Líklegast kannast ekki margir meSal hinn-
ar yngri kynslóðar einu sinni við nafuið á
sjóS þessum, hvaS þá heldur meira.
En sú var tíðin, að opt var á hann minnzt.
Það var meðan þrasið stóð um fjárhagsaðskiln-
-aðinn við Danmörku. Saga hans var einn
kapítulinn í frásögunni um fjárráðsmennsku
hinnar dönsku stjórnar fyrir vora hönd, hinn-
-ar íslenzku þjóðar, og hann miöur skemmti-
legur.
Kollektusjóðurinn var samskotasjóður til að
bœta úr neyö manna hjer á landi eptir Skapt-
áreldgosiS 1783 og önnur áföll, er yfir
landið dundu um það skeiS, og voru þar á
meðal hinir miklu landskjálftar 1784. Sam-
skotunum var safnað það ár (1784) og næstu
arin þar á eptir, í Danmörku, Noregi og her-
togadæmunum Sljesvík og Holtsetalandi, en
þá lutu þau lönd öll Danakonungi, svo sem
flestum er kunnugt. Þau urðu alls, í krónum
talin, rúmar 83,000. En svo kynlegt sem það
■er frásagnar, þá var aldrei af því fje varið
nema rúmum 7000 kr. til útbýtingar meðal
þeirra, er gjafirnar voru ætlaöar. Allt hitt,
úær 76,000 kr., var lagt fyrir á vöxtu í kon-
ungs sjóð, til þess síðar meir að »hjálpa í al-
mennri þörf landsins«. Hann var geymdur
þar dyggilega fram til aldamóta, reikningur
haldinn yfir hann sjerstaklega og vextir lagð-
ir við höfuðstólinn, svo að hann var þá, við
aldamótin, orðinn rúmar 100,000 kr. Ýmsir
•höfðu þá þegar synt sig í aS vilja ásælast
hann til annara hluta, en fjárstjórn ríkisins,
fentukammeriS, aftók þaS.
En meö aldamótunum skipti um. Þá er
farið að grípa til sjóðsins til annars, fyrst úr-
skurðaö af konungi, að vextir sjóðsins megi
ganga til þess kostnaöar, er þurfi til aömæla
strendur og hafnir a íslandi, en síðan fært sig
Hpp á skaptið og tekið af höfuðstólnum í því
skym o. fl. Var því laglega hátterni haldið
-áfram fram undir miðja þessa öld, þannig, að
sjóðurinn var þá, árið 1846, í stað þess að
hafavaxiö, ekki um helming, heldur meira en
fimmfaldazt, ef vextir og vaxtavextir hefði ver-
ið lagöir við höfuðstólinn, eins og vera bar og
gert hafði verið fyrstu 14eðal5 árin, — í stað
þess var hann kominn þá niður í — rúmar
27,000 kr. Hann gat verið oröinn og hefði
átt að vera orðinn nær 500,000 kr., nær hálf
miljón, en var einar 27,000 kr.!
SíSasta sneiðin, sem af honum hafði verið
skorin, voru 31,000 kr. til að byggja lteykja-
víkurskóla, — þegar skólinn var fluttur þang-
að frá Bessastöðum. En þann kostnað átti
auðvitaS rlkíssjóður að bera, með því að þá
Var fjárhagur íslands og ríkisins sameiginleg-
Vlr' Það er sama og ef nú væri tekinn t. d.
MúlasýslnajarSeldasjóðurinn og byggður fyrir
stýrimannaskóli á Isafirði.
Þegar sjóðurinn var kominn þetta niöur, í
’/20 af því sem hann átti aS vera, var að vísu
hætt að eyða af honum, höfuðstólnum, bein-
línis til annarlegra fyrirtækja; en ekki gekk
samt betur að varöveita hann og ávaxta en
svo, aS ekki var hann kominn lengra en upp
í rúmar 40,000 kr. þegar landið tók sjálft við
fjárstjórn sinni, fyrir rúmum 20 árum, en
hefði þá átt að rjettu lagi aS vera orðinn um
60,000 kr., þótt miðað sje við þann l/so part,
sem búiS var aS koma honum niður í 1846.
En ekki er því að heilsa, að um skipti ger-
samlega ráðsmennskuna yfir sjóðnum, eða ráðs-
mennskuólagið, þó aS fjárhaldið kæmist í vorar
hendur. Þessum 40,000 kr., sem eptir voru
í honum, var slengt saman við viðlagasjóðinn,
eða hann, viðlagasjóöurinn, var, rjettara sagt,
búinn til upp úr honum og öðrum pynklum, er
landið átti, þar á meðal t. d. læknasjóðnum
eða spítalasjóðnum, o. fl. Vöxtum af honum
hefir verið eytt, ásamt öðrum viSlagasjóðs-
vöxtum, til almennra þarfa landsins, í stað þess
að halda þeim sjer og leggja við höfuöstólinn.
Mundu þessar rúmar 40,000 kr. hafa með
því móti verið orðnar nú um 80—90,000 kr.,
og hefði komið sjer vel að geta gripiö til
þeirrar fúlgu nú, en enginn vafi á því leikiö,
að það væri rjett og sjálfsagt, eptir upphaf-
legum tilgangi Kollektusjóðsins, sem aldrei
hefir verið og aldrei gat raunar orðiS breytt,
svo löglegt væri.
Flestum mun nú sýnast alþingi eða fjár-
veitingarvaldið, er tekiö hefir að sjcr fjárhald
sjóSsins, beinlínis skyldugt að verja honum til
þess, að bæta tjón það, er landskjálftarnir í
sumar hafa gert, en aS það væri að bæta
gráu ofan á svart, ef það staöfesti og helgaði
undanfarnar lögleysur í meðferð hans meS því
að halda nú sem fastast fyrir pokann, í því
skyni að geta drýgt tekjur landssjóðs um
aldur og æfi með vöxtunum af þeim 80—
90,000 kr.
Sumir kynnu að vilja heldur geyma þó að
eklsi væri nema nokkuð af fje þessu, í því
skyni aS koma upp aptur öflugum jarðelda-
og landskjálftaskaðabótasjóði, -—■ nefnilega þó
að þeir viöurkenndu þetta rjett að vera, sem
nú hefir verið haldið fram. Það væri og rjett,
svo framarlega sem komizt yrði af með minna
til þess að rísa undir þessu áfalli. En það
mun fráleitt því aS heilsa. ÞaS mun hvergi
nærri hrökkva til, hvað þá heldur að nokkur
afgangur verði. Og að fara að sníkja framan
í aörar þjóðir, meðan vjer eigum þetta eptir
af því, sem einmitt þær hafa gefið fyrir heilli
öld beint í þessum tilgangi, svo illa og manni
liggur við að segja ótráðvandlega sem hefir verið
meS það fariö, — það væri nauöalíkt því, er
beiningamaður felur matarbita, sem honum
hefir verið gefinn, til þess aö geta sníkt meira
1 næsta húsi, — læzt vera banhungraður,
þegar hann kemur þar, þó að hann hafi nóg
þegið til að seðja sig á.
Það er engan veginn þar meS sagt, að vjer
eigum beinlínis að neita að taka móti sam-
skotum frá öðrum löndum, ef þau berast oss
að ótilkvöddu, með því að áfall þetta, er nú
höfum vjer beðiö, er óvenjulega mikið, er al-
veg laust við sjálfskaparvíti, og er þess eðlis,
að mannkærleikurinn á aS sjer að komast við af
slíku án alls þjóðgreinarálits. Vjer höldum
því að eins fram, að vjer eigum að vinna upp
leifarnar af því, sem oss hefir veriS áður gefið
í sama tilgangi, áður en vjer förum sjálfir
að biðja um meira. — —
Hefði verið skilvíslega farið með gjöfina frá
1784, og hún látin ávaxtast eins og hún gat
með venjulegri fjárleigu þá rúma öld, sem
síöan er liðin, — hvaS væri hún þá oröin nú?
Hún væri orSin hátt á 5. miljón króna.
Jóni SigurSssyni reiknaðist, að hún, Koll-
ektusjóöinn, hefði átt að vera oröin í árslok
1862, þegar hann gerði upp þann reikning,
nær 1,200,000 kr., þó að að eins væri lagðar
til grundvallar þær 100,000 kr., sem sjóður-
inn var við aldamótin. Tvennum 18 árum
síSar, eða árið 1898, liefði hann þá átt að
vera oröinn 4,800,000 kr. En þangað til eru
ekki nema 2 ár.
Hvernig heföum vjer þá veriö staddir?
Vjer hefðum þá líklega ekki þurft að verja
nema eins árs vöxtum af gjöf þessari til þess
að bæta aS fullu hiS beina tjón, er landskjálft-
arnir í sumar hafa gert. ÞaS er eklti ólík-
legt, að 80,000 kr. eða þar um bil hrykkju
langt til þess. —
Vjer eigum nú eigi að síSur, svo framar-
lega sem oss er þaS með nokkru móti kleyft,
aS bæta þeim, sem fyrir landskjálftatjóninu
hafa orðið, beinan skaða þeirra að minnsta
kosti, líkt og húsþeirraog munir hefðu verið vá-
tryggðir. Þetta eigum vjer eSa œttum að
gera að rjettu lagi, svo sem frekara skal á
minnzt síðar.
Barnaskólabókin nýja.
Ágrip af náttúrusögu. Kmh. 1896.
Kostar kr. 1,50.
Hvað hefir í allri hreinskilni verið hægt
að segja um náttúrusögukennsluna í flest-
um barnaskólunum til þessa tíma? Líklega
eitthvað á þessa leið: Náttúrusaga var
kennd samkvæmt reglngjörðinni, en engin
bók var böfð við keunsluna, og ekki mynd
af nokkrum sköpuðum hiut.
Það lyptist því víst heldur brúnin á
barnakennurunum, þegar þeir líta ofan í
þessa nýju kennslubók, fulla af myndum
af lifandi hlutum og dauðum og ýmislegu
listasmíði hugvitsmannanna, alls 100—150
myndum.
Það er iíklegt, að þessi bók marki nýtt
stig í framförum náttúruþekkingarinnar
hjer á landi, ef lánið er með. Það œtti
hún að gjöra. Það er ekki efnilegt, að
alþýða manna skuli því sem næst fara á
mis við alla frseðíslu i þeim visindum, sem