Ísafold - 15.05.1897, Síða 2

126
Meiri jöfnuður
á sveitarútsvarsbyrðinni.
Sjálfsagt eru skiptar skoðanir um það eins
og fleira, hvaS eru stórmál og hvaö smámál
af öllum þeim málafjölda, sem þingiS og dag-
blöðin hafa til meðferðar. Sjálfsagt þykir hjer
eins og víðar hverjum sinn fugl fagur, sitt
mál eða frnmvarp mikilsvert. En hvað sem
þessu líður, geta varla verið skiptar skoðanir
um það, að hvert mál getur optast heitið því
stærra, sem það snertir fleiri af einstaklingum
þjóðarinnar.
Eitt af þeim stórmálum vorum, sem ætti
að standa ofarlega á dagskrá, uir/ það hefir
fengið viðunanlegar lyktir, er fátækralöggjöfin.
Hún er ein af þeim mörgu lagaflíkum á þjóð-
fjelagsheild vorri, sem í upphafi var miðlungi
vel sniöin, og er nú orðin, þrátt fyrir hinar
mörgu bætur frá síöari tímum, götóttur garmur.
Þegar vjer hugsum til þess, að fje það, sem
gengið hefir til fátækraframt'æris hjer á landi,
er að jafnaðartali á árunum 1880—90 samkv.
Stjórnartíö. 1891 yfir 200,000 kr. á hverju ári,
sjáum vjer, að hjer er ekki um neitt smáræði
að tefla. Meira en 12,000 manna greiða þessa
fúlgu, en sveitarómagar og heimili, sem þiggja
af sveit, eru talin fleiri en 3500 aö jafnaði á
ári hverju. Hjer er því mál, sem tekur til
æöi margra og getur því vel þess vegna heit-
ið stórmál.
En látum svo veia, að hvorki fjárupphæð-
in, sem gengur til fátækraframfæris, nje gjald-
enda- eða þiggjendafjöldinn veiti þessu máli
rjett til að heita stórmál — það er samt eitt
enn þá, sem veitir því tilkall til þessa nafns;
það er stór-ójafnaður sá, er kemur fram í því,
hvernig kostnaður þessi kemur niður á ein-
stakar sveitir eða hreppa.
Eins og vera ber, lætur þingið sjer um það
hugað, þe’gar um nýja beina skatta til lands-
sjóðs er að ræða, að hnitmiða gjaldið sem mest
niður, svo að það komi sem jafnast niður á
gjaldendur eptir efnum þeirra; löggjafarvaldið
ber þannig umhyggju fyrir hverjum einstök-
um, að ekki verði hann harðar úti en annar
með lík efni, hvað bein útgjöld til landssjóðs
snertir. Enginn slíkur jöfnuður á sjer stað
með gjöldin (aukaútsvörin) til fátækraframfær-
is hvorki á landmu í heildinni nje einu sinni
í hverju syslufjelagi fyrir sig; þar er enginn
jöfnuður til nema sá, er hreppsnefndirnar gjöra
á milli gjaldenda í hverjum hreppi. Af þessu
leiðir hinn gífurlega mismun, sem er á milli
útgjalda einstakra hreppa til framfæris fátæku
fólki.
I G'-deild Stj.tíð. 1891, þar sem er skýrsla
um efnahag sveitarsjóðanna, er skýrt frá því,
hve mikið af fje því, er gengur til fátækra-
íramfæris, kemur á hvern gjaldanda á landinu,
en aptur ber skýrslan ekkert með sjer, hve
mikið af fje því í hverjum hreppi kemur á
hvern gjaldanda þar. Skýrsla um það eða
sjerstök skrá væri þó harla fróðleg, því ein-
mitt hún sýndi mismuninn eða ójöfnuðinn
milli þessara útgjalda í hinum einstöku hrepp-
um. Reyndar má með dálítilli fyrirhöfn sjá
þetta, því tekjuskýrslan ber með sjer gjaldenda
fjöldann í hverjum hreppi, en útgjaldaskýrslan
upphæðina sem til fátækraframfæris gengur.
.Teg hefi nú talið þetta niður í 36 hreppum
í 4 sýslum, teknum af handahófi. I 11 af
þessum hreppum leggur hver gjaldandi að
jafnaði 4—8 kr. til fátækraframfæris; í 10
hreppum 20—30 kr., en í hinurn milli 10 og
20 kr. Af þessu má nú sjá, að það er ekki að
eins stórfje, sem árlega gengur til þessara
þarfa, heldur og, að þessi fjárframlög koma
óhæfilega misjafnt niður á gjaldendur í ýms-
um hreppum, eptir efnum þeirra og ástæðum.
Enginn getur neitað því, að það er sárt að
hugsa til ójafnaðar þess, sem hjer á sjer stað.
Jafnvel í 2 nágrannahreppum í sömu sýslu
getur mismunurinn orðið svo mikill, að bjarg-
álnamaður í öðrum hreppnum verði að láta
tvöfalt útsvar við stórefnaðan mann í hinum
hreppnum. Ef það er nú rjettlátt, sem allir
verða að játa að er, að allir beinir skattar til
almennra þarfa komi sem jafnast niður á gjald-
endur eptir efnutn þeirra og ástæðum, þá á
sjer hjer stað hinn mesti ójöfnuður, er brýna
nauðsyn ber til að lagfæra sem allrafyrst.
Sjálfsagt er nú hjer, eins og víðar, hægra
að rífa niður en að byggja upp aptur, hægra
að sýna fram á ójöfnuðinn en að benda á ráð
til að lagfæra hann, koma á meiri jöfnuði en
verið hefir með þessi gjöld; en hins vegar
verður kannske seint ráðin bót á þessu ólagi,
ef enginn verður til að kvarta yfir því eða
vekja máls á því.
Eins og eðlilegt er, standa þeir næstir til
að vekja máls á þessu, er heima eiga í þeim
hreppum, þar sem sveitarþyngsli eru mest;
aptur er eðlilegt, að þeir verði síður til að
fást um það, er sveitarþyngsli eru lítil hjá;
því bæði er það, að þeim eru þessi útgjöld
ekki eins tilfinnanleg byrði, og eins mætti við
því búast, að ef þessi gjöld ættu að koma jafn-
ara niður, yrðu þeir hreppar, sem lítil þyngsli
hafa undir, að bæta á sig að einhverju leyti
nokkru af byrðum hinna hreppanna, er varla
fá risið undir sveitarþyngslunum. Sjálfsagt
mundi þetta nú þykja hart og sæta mótspyrnu
frá þeim sveitarfjelögum, þar sem ljett er á;
en allir hljóta að finna til þess, að enn þá
harðara er hitt og órjettlátara, að fátækur mað-
ur og efnaður í sömu sýslu leggi jafnmikið til
fátækraþarfa.
Jeg skal nú leyfa mjerað láta í Ijósi, hvern-
ig jeg hefi hugsað mjer að hjer mætti gjöra
nokkurn jöfnuð.
I hvers árs fardögum, um leið og áætlanir
eru samdar um útgjöld hvers hrepps á í hönd-
farandi ári, ætlast jeg til að allar hreppsnefnd-
ir eða oddvitar hverrar sýslu sendi oddvita
sýslunefndar áætlaða upphæð til fátækrafram-
færis. Þessar upphæðir leggur svo sýslunefnd-
in saman, og jafnar síðan eptir tölu fermdra,
þeirra, sem eigi eru á sveit, jafnt niður á
hvert sveitarfjelag sýslunnar.
Þeirri upphæð, sem þá kemur á hvern hrepp,
jafna svo hreppsnefndir niður eptir efnum og
ástæðum, eins og vandi er til. Þeir hreppar,
er ekki þurfa hjá sjer að halda á þeirri upp-
bæð til fátækraframfæris, er þeim, samkvæmt
nefndri skiptingu, bæri að greiða, ættu að greiða
afganginn í reikning, er allir hreppar sýslunn-
ar hefðu við eina eða fleiri verzlanir, en það-
an ætti svo aptur þeim hreppum að koma við-
bót, er meiri fátækraþarfir hefðu en þeirra út-
svari nemi.
Með þessari aðferð gæti komið meiri jöfn-
uður en nú á sjer stað með gjöld til þessara
þarfa milli hreppa hverrar sýslu innbyrðis.
Auðvitað stæðu efnuðu hrepparnir betur að
vígi með að láta þessa jöfnuðu upphæð en hin-
ir fátækari; en það yrði að vera þeirra happ,
og verður ekki fyrir allt synt. — Jeg hugsa
mjer að hvert sveitarfjelag hafi eptir sem áð-
ur sömu afskipti af sínum ómögum og þurfa-
mönnum, og að sveitfestutíminn haldist hinn
sami, en vitanlega ætti þeim sveitarfjelögum,
er tillag ættu að greiða í hinn almenna fá-
tækraframfærslureikning sýslunnar, að veitast
kostur á að halda ómaga fyrir eitthvert það
sveitarfjelag, er tillag þiggur.
Jeg sje ekki betur en að með þessari aðferð
fengist miklu meiri jöfnuður í fátækrafram-
færslugjöldum, og er þá mikið unnið. — Það
ber ekki svo sjaldan við, að heil fjölskylda eða
jafnvel fleiri en ein koma á sama ári á sömu
sveit; sje hreppurinn lítiil, verður af þessu svo
mikil byrði, að gjaldendur fá varla undir risið;
í veg fyrir þessi snöggu þyngsli yrði að nokkru
leyti komið með þeirri aðferð, er jeg hjcr hefi
bent á, þar sem byrðin þá dreifist á öll sveit-
arfjelög sýslunnar. Þá yrði og langt um minni
ástæða til fyrir hreppsfjelög hverrar sýslu inn-
byrðis að beita þeim brögðum og brellum, er
of opt tíðkast, til þess að losa sig við hættu-
legt fólk, nfl. þá, sem eru að því komnir að
vinna sjer sveit; miklu fremur yrði þá ástæða
til fyrir hvert sveitarfjelag að hlynna að öll-
um, er tæpt væru staddir, eða útlit til að yrðu
þurfalingar.
Jeg minntist á það, að búast mætti við mót-
spyrnu frá þeiin lireppum, er lítil þyngsli eru
í; en úr þessari mótspyrnu ætti það að draga,
að hjer er opt ekki lengi að breytast veður í
lopti; þar sem nú er ljett á, geta eptir fá ár
orðið óbærileg sveitarþyngsli.
Margar raddir heyrast, er vilja láta þingið
taka fátækralöggjöfina til meðferðar og breyt-
inga. Þó að þingið hefði sínar ástæður til að
fresta þessu enn um stund, mætti þó, til þess
að laga hinn mikla ójöfnuð, sem á sjer stað í
þessum gjöldum, reyna þann veg, sem lijer er
bent á. Gefist þetta ver en jeg vona, er inn-
an handar að hverfa frá því aptur, er öll fá-
tækralöggjöfin verður sniðin upp.
Lundi, í aprílm. 1897.
Olafur Ólafsson.
Eptirmæli. Hinn 14.april 1897 andaðist að
heimili sínu Hvitadal ruerkisbóndimi Guðbrand-
ur Sturlaugsson eptir langvinnan heilsulasleika
tæplega 76 ára. Hann var fæddur í Svefneyjum
á Breiðafirði 17. júlí 1821; foreldrar hans voru
Sturlaugur, sonur Einars dannebrogsmanns Olafs-
sonar í Kauðseyjum, og Þórunn, dóttir síra Jó-
hanns Bergsveinssonar, prests að Brjánslæk. Var
Gruðbrandur kominn af góðum ættum í báðar ættir.
I ungdæmi var hann lengst á fóstri í Svefneyjum
hjá merkishjónunum líyjólfi dannebrogsmanni Ein-
arssyni og móðursystur sinni Ouðrúnu Jóhanns-
dóttur. Arið 1846 hyrjaði hann búskap á Kald-
rananesi i Strandasýslu, og kvæntist þar sama
haustið Sigríði dóttur Guðmundar Arasonar,
merkishónda, sem þar hjó, og var kominn af hinu
alkunna Reyknesingakyni. Bjó Guðhrandur þar
í 15 ár; en árið 1861 fluttust þau hjón þaðan
að Hvítadal, sem þau höfðu þá ný-keypt, og
hjuggu þar í 36 ár rausnarbúi. Þegar Guðbrand-
ur fluttist að Hvítadal, var jörðin niðurnídd, en
hann tók þegar að hressa hana við, byggði risu-
legan bæ og lagði mikla stund á töðurækt; mun-
óhætt að fullyrða, að þar fáist nú þrefalt meiri
taða en áður hann kom þangað.
Guðbrandur var lánsmaður. Hann hafði auð
fjár, eignaðist ágæta konu, og áttí með henni 9
börn, sem til aldurs komust. Auk þess eignaðist
hann eina laundóttur, og er hún yngst barna hans.
Öll voru börn hans vel gefin og hafa mannazt
vel; þau eru nú komin víðsvegar, flest í fasta og
góða stöðu, virt og vinsæl þar sem þau eru. 1
Ameriku eru 5, þrir synir og tvær dætur. 1 Nor-
egi ein dóttir, Þórunn, gipt Hansen kaupmanni;.
hjer á landi eru 4: Þorsteinn í Bjarnanesi í
Strandasýslu, fjáður bóndi; Helga, kona Böðvars
Þorvaldssonar, kaupmanns á Akranesi; Anua, gipt
Birni Kristjánssyni úr Snæfellsnessýslu, ogAstríður,
ógipt, báðar á Hvítadal.
Guðbrandur var allvel greindur og fróður í
mörgu, einkum í sögufræði; las hann og ritaði
mikið í þeirri grein. Hann veitti heimili sínu