Ísafold - 29.10.1898, Blaðsíða 3

267
venju þann hluta þessarar aldar, er
andi K. G. (frá yngri árum hana)
sveif þar yfir vötnunum.
Svo mjög sem stafsetning í tungu
vorri er látin styðjast við uppruna,
eins og rétt er, þá er þó mjög títt að
láta stafi, sem eru óheyranlegir í fram-
burði, ýmist hverfa einnig í orðinu
rituðu eða tillíkjast næsta staf fyrir
eða eftir. Að vilja með engu móti
láta þá reglu ná til tvöfalds samhljóð-
anda á undan þriðja samhlj. í sömu
samstöfu, þar sem ekki er nema ann-
ar þeirra heyranlegur, — það er ekki
annað en eintóm sérvizka og einræn-
ingsháttur.
Einföldunin hefir og þá kosti, að
hún er svo látlaus og auðnumin, og
fegurri álitum en tvöföldunin. Að
hauga saman í atkvæði fleiri stöfum
en þar eiga að vera eða þurfa að vera
eftir réttum og skynsamlegum reglum,
er sama smekkleysan eins og að prjóna
við stafi ofan eða neðan, aftan eða
framan hinu og þessu flúri : rófum,
lykkjum, rósum o. s. frv., sem viðvan-
ingum hættir svo við. það er líka ein
mitt meðan ritmál er á viðvaningsstigi,
sem mest ber á þess konar lýtum, t.
d. í dönsku fyrir 200—300 árum rit-
að Naffnn, Gaffnn, thill (til) o. s. frv.;
einnig f íslenzku fyrrum vattn,
hallda, milldur, m. m. Jafnvel Konr.
Gíslason ritaði einu sinni laggði, huggði
(í elztu sögu-útgáfum sínum); hafði þá
ekki áttað sig betur en það. En
þetta hverfur með þroskanum, eins og
aðrir viðvaningskækir. |>ó getur þess
kyns vani orðið svo ríkur, að greind-
um mönnum jafnvel verði á að am-
ast við, ef bregða á út af honum.
Til dæmis að taka hafa skyngóðir
menn nú fundið það samhljóðanda-ein-
földuninni til foráttu, að hún spilli
framburðinum eða villi hann; orð-
myndirnar hygnir, hepnir, o. fl., mundu
bornar öðru vísi fram en hyggnir,
heppnir, sem sé : miklu linar, líklega
með breiðum hljóðstaf. En þeir hinir
sömu gæta eigi þess, hve greinilega
framburður annara viðlíkra orða sýnir,
að ekki þarf nema tvo samhljóðendur
(ekkiþrjá) tíl aðstyttahljóðiðíraddstafn-
umáundan. f>eir gá ekki að því, að þeir
bera sjálfir fram orðin magna, hagnað-
ur, miklir.lyklar, skepna, hæpniro.s.frv.
eins og þar færi tvöfaldur samhljóð-
andi á undan niðurlagsstaf fyrri sam-
stöfunnar. f>eir segja haggnaður, mikkl-
ir, lykklar, skeppna, heppnir; og treysta
sér sjálfsagt til að halda því áfram, þó að
ritað sé enn sem fyr hagnaður o. s. frv.; þeir
vilja fráleitt fara að rita haggnaður
til að elta framburðinn. En þá ættu
þeir eins að treysta sér til að segja
heppnir, þótt ritað sé hepnir. f>að er
kveðið alveg eins að samhljóðendunum
í hsépnir og heppnir; og því skyldi þá
eigi mega rita þá eins, þ. e. p í
báðum orðunum einfalt?
Sama íhugunarleysið lýsir sér í
ánnari eins mótbáru og þeirri, að ó-
{®rt sé að rita hvorugkyn lýsingarorð-
anna hollurogholur alveg eins: holt; það
valdi óbærilegum ruglingi. En fyrst og
fremst hefir nú fjöldi manna, ágætra
rithöfunda, ritað alla tíð þessi tvö orð
álveg eins, án þess að nokkur maður
vhi til að það hafi nokkurum ruglingi
valdið fyr né síðar — og raunin er þó
ólygnust —; og í annan stað er mik-
dl tjöldi orðmynda í vorri tungu sem
nðrum, er hafa ekki einungis tvær
®erkingar,heldur3—4 og þaðan affleiri.
0 tum til dæmis orðmyndirnar ár, hár,
lutur, g^rj g£r< Sumar
þossar ífeirræðu orðmyndir eruekkiein-
ungis e'ns í nefnifalli, heldur í öllum
beygltigum, með því að þar skilur
ekkert merkingar, hvorki partur ræð-
unnar né kyn eða annað, t. d. fiskur-
inn hár og hár á róðrarskipi; reið =
vagn og reið = athöfnin að ríða. Sjálf-
ir skólastafsetningarmennirnir rita og
orðið holt = hæð og hvk. lýsingar-
orðsins holur alveg eins.
Skrift, ekki skript. Vigt, ekki
vikt.
jbað er 10. og 11. reglan, sem hér
verður farið nokkurum orðum um í
einu lagi, með því að þær eru ná-
skyldar.
|>að er ein skekkjan í skólastafsetn-
ingunni, að amast við / og g á undan
t, þó að svo eigi að rita bœði eftir
uppruna oj framburði. Hún snarar
stöfum þessum víða frá sér út í buskann,
ef t fer á eftir, og tyllir í hið auða
sæti p og k; segir að t-ið vilji endi-
lega hafa þá stafi fyrir sessunauta, en
ekki hina. En hvaðan höfundum
þessarar stafsetningar hefir komið sú
vitrun um vilja í-sins, er almenningi
ókunnugt. Eyrir sig munu þeir bera
að öðru leyti rithátt fornmanna. En
hann segja beztu málfræðingar vorir
vera mjög á reiki: hina stafina,/og g,
allvíða á undan t í beztu handritum;
en tiktúruna með p á undan t stafa
bersýnilega af latínueftirstæling ritar-
anna: þeirrita skriptaf því, að latínu-
menn rita scriptum, og þar fram eftir
götunum.
En það er mesta fásinna jafnan að
binda sig við rithátt forhmannaþar, sem
hann er sýnilega sprottinn af misskiln-
ingi eða vankunnáttu þeirra, er ritað
hafa. Er því broslegt bernsku-æði, að
vera að pára upp úr fornum handrit-
um svo og svo mörg dæmi fyrir pt,
með því líka að hægðarleikur er að
tína saman fjölda dæma á móti. Eða
þá hitt, að vilja láta rita opt af því,
að það só ekki dregið af danska orð-
inu ofte eða enska orðinu oftenl |>ví
að hverjum lifandi manni hefir nokk-
urn tíma dottið það í hug — dottið í
hug, að orð í gömlum tungumálum séu
runnin af orðum í nýjum málum, sem
eru afkvæmi hinna? En hitt er hverj-
um manni sýnilegt, að úr því að p-ið
í þessu orði kemur hvergi fram í skyld-
um tungum íslenzkunni, ungum né
gömlum, ekki einusinni gotnesku, þó að
hún sé 800 árum eldra ritmálen íslenzka
(orðið kvað vera ufta þar), þá hlýtur
að vera eitthvað oogið við þessa orð-
mynd opt. J>að leynir sér ekki, að
orðið hefir goldið latínustælingarinnar
hjá nturunum, og væri hlægilegt af
oss, að þrælbinda oss við þann mis-
skilning. Líkumálier að skifta um ýmis-
legt fleira; og um orðið skfta sér í
lagi er það að segja, að kenningin um
að það sé dregið af skipa er tóm í-
mynduu, og húu raunar ósennileg, eftir
merkingu þeirra orða; skipta ætti þú
að þýða að smáraða eða raða oft. Mynd
orðsinsí skyldum málum er og þeirri kenn-
ingu andstæð, t. d. shift á ensku, og
er þó í þeirri tungu mjög skýr fram-
burðarmunur á / og p á undan t.
Annars er skólastafsetningarreglan
trm ft ogpísvo nauða-skoplega handa-
hófskend, að engu er líkara en að
varpað hefði verið hlutkesti um, í hverj-
um orðum f mætti halda sér á Undan
t og í hverjum það ætti að breytast í
p, t. d. gipt og gipta, dript, veptur,
skript, en aftur hvilft, þurft, ellefti,
tólfti, hálft, skjálfti, þó að / (og ekki
p) sé í rót orðanna í hvorum-
tveggja flokknum (gefa, drífa, vefa,
skrifa; hvelfa, þurfa, ellefu, tólf, hálf-
ur, skjálfa).------
(J>að, sem hér og annarsstaðar í
þessari grein er nefnt skólastafsetning,
er yfirleitt ritháttur sá, sera yfir-
kennari H. Kr. Friðriksson kom á í
latínuskólanum og kendi þar sína tíð).
Bezt, ekki best eða betst. Sagst,
ekki sagzt.
þ>á er loks reglan um setuna (z).
Sá stafur er undantekning frá s, og
helgast nú eingöngu af uppruna, en
ekki framburði. Blaðamannafélagið
vill halda henni, bæði af íhaldsemi og til
að greiða götu góðs samkomulags, en
gerir um leið þeim, sem málið rita,
þann mikla lótti, að gera þessa und-
antekningu frá s-inu, z-una, á að gizka
þrefalt sjaldgæfari en skólastafsetn-
ingin hefir hana. Hafa ágætir mál-
fræðingar veitt því eftirtekt, að rangt
er að hafa hana í þeim beygingar-
endingum sagna, er að framan segir.
f>að er því ekkert vit að vera að halda
henni þar lengur og gera með því
undantekninguna margfalt víðtækari
en hún á að vera. Að öðru leyti
segir svo í ástæðum félagsins fyrir
samþyktinni, eins og rétt er, að
s-an sé »óþekt í fornmáli voru með
þeim reglum, er nú tíðkast, heldur
höfð fvrrum alveg af handahófi, t, d.
fyrir tómt s eða st, m. m. En þó að
henni væri haldið (til samkomulags) í
þeim orðum og - orðmyndum, er hún
þykir vera hentug vísbending um upp-
runa orðsins (t. d. bezt, veizla; leizt,
lfzt), þá er hún alveg óþörf fyrir þeirra
hluta sakir í hinum tilgreindu beyg-
ingarendingum sagnorða í miðmynd—
þar villist enginn á upprunanum —,
auk þess sem þessar beygingarending-
ar eru áherzlulausar og því eðlilegast,
að tannhljóðið hverfi þar alveg, án
þess að neinar menjar þess haldist,
alveg eins og r-hljóðið er látið hverfa
gersamlega í sams konar dæmum —
kallast, en ekki kallarst; snýst, en
ekki snýrst. Loks eru þau hlunnindi
að z-leysinu í þessum beygingarend-
ingum, að þar verður mörgum helzt á
að villast á henni«.
f>annig er þá vaxið þetta stafsetn-
ingarnýmæli Blaðamannafélagsins; og
vonum vér, að allir óhlutdrægir les-
endur vorir taki undir þau ummæli
eins af nafnkendum rithöfundum lands-
ins, »að hér só mjög vel stilt til hófs um
stafsetningunan, og að ekki muni önn-
ur leið vænlegri til samkomulags;
og skorist þá þeir einir undan þessum
samtökum, er heldur kjósa glundroð-
ann, sem verið hefir, eða jafnvel vax-
andi hrærigraut í íslenzkri stafsetningu.
t Otto Wathne
Hann er látinn, hinn nafnkunni,
mikli atorku- og framkvæmdamaður,
er borið hefir meira en 20 ár ægishjálm
yfir Austfirðingum og átt sérstaklega
manna mestan þátt í vexti þeim og
viðgangi, er Seyðisfjarðarkaupstaður
hefir hlotið á því tímabili. Kom hing-
að til lands frá Norvegi, Stafangri,
rúmlega tvítugur, félaus og umkomu-
laus, en gerðist brátt uppgangsmaður,
einkum á síldveiði fyrir Austfjörðum.
Er mikil eftirsjá í honum; hann var
sá framfaraskörungur, að mikilla af-
reka var von af honum enn, landinu
til nytsemdar, ef honum hefði enzt
langur aldur; hann varð að eins rúm-
lega fimtugur. — Hann var kvæntur
íslenzkri konu, Guðrúnu Jónsdóttur
(Oddssonar) frá Dúkskoti í Reykjavík.
Voru þau hjón á leið til útlanda um
miðjan þ. mán. með gufuskipi hans
»Waagen«, til vetrarvistar suður í lönd-
um hónum til heilsubótar; en hann
lézt suður við Færeyjar, og flutti ann-
að gufuskip hans, »Egill«, ekkjuna aftur
til Seyðisfjarðar og líkið til greftrunar
þar.
Maðurinn, sem viltist
að norðan og fanst í Búrfellsskógi,
Kristiun Jónsson, er nú búist við að
missa muni tærnar á báðum fótunum,
og jafnvel meira af öðrum fætinum,
framan af ristinni. Svo er haft eftir
lærðum lækni (G. G. frá Laugardælum),
er skoðaði hann fyrir eitthvað 10 dög-
um, að tilhlutun Vald. prófa3ts Briem,
sóknarprests Asólfsstaðaheimilisins, þar
sem Kristinn hefir legið síðan honum
var bjargað. En með því að hér í
höfuðstaðnum eru betri föng til að
taka af lim en langt uppi í sveit og
einnig kostur betri hjúkrunar á spí-
talanum hér, þá er nú verið að koma
Kristni suður hingað; átti að flvtja
hann á kviktrjám frá Asólfsstöðum
niður á akveginn yfir Flóann, í tveim-
ur áföngum, miðvikudag og fimtudag,
en sendur vagn með 2 mönnum héðan
í fyrra dag eftir honum austur þangað,
að Bitru, með sjúkrakörfu og sængur-
fatnað, m. m.; kemur hann hingað í
kveld, ef vel gengur.
Gufub. Hólar,
kapt. Jakobson, kom hingað austan
um land og sunnan 27. þ. m. að morgni,
á undan áætlun, með fátt eitt af far-
þegum.
Tíðarfar
enn hið sama hér syðra, sama önd-
vegístíð sem verið hefir í alt haust
hér um bil. Hefir verið átt við hey-
skap á stöku stað síðustu viku sum-
ars. En af Austfjörðum skrifað 20.
þ. m., að þar hafi verið síðan um höf-
uðdag mesta óþurkatíð, þokur og rign-
ingar, en hægviðri.
Veðurathuganir
í Reykjavík eftir landlækni Dr. J. Jónas-
sen.
1 Hiti j ! (á Celsius) * Loftvog (millimet.) V eðurátt.
o A nót>t.|um hd/ árd. síhd. árd. síhd.
22. + i + 6 729.0 729.0 a h b
23. + 1 + 2 734.1 739.1 O (1
24. — 2 + 2 746.8 744.2 o b
25. + 2 + 4 736 6 731.5 a bv d
26. + 4 + 6 736.6 739.1 a b b
27. ri-1 + 4 741.7 744.2 a b b
28. + 3 +- 5 746.8 751.8 o d
Hægnr austankaldi og bjart veður b. 22.
Bleytu-ofanhrið b. 23. en bjart veður siðari
part dags, logn og bjart sólskin h. 24.;
bvass á austan með regni h. 25.; aftur
bjart og fagurt veður, rétt logn h. 26. og
fram að hádegi h. 27., er hann fór að rigna
og rigndi mjög mikið aðfaranótt h. 28., en
logn.
Miðvikudogskveldið 26. kl. 9'/♦ vœgur
jarðskjálftakippur.
Laugarnesspítalinn.
Sú regla er þar sett, að þeir sem
heimsækja vilja sjúklingana, megaþað
ekki aðra stund dags en kl. 2—3J.
Gufuskipafélagið
sameinaða hefir samþykt, að flutn-
ngsgjaldsábætirinn í vetrarferðum skipa
þess hingað, 16f°/>, falli niður í þetta
sinn.
Póstskipið Laura
lagði á stað héðan aðfaranótt 27.
þ. mán. til útlanda, með lítinn strjáling
af farþegum, þar á meðal frk., dr.
Rittershausen frá Zúrich í Sviss, er
hér hefir dvalið um hríð að nema ís-
lenzku; Kr. Jónasarson verzl.m. o. fl.
Skiftafundir
verða haldnir á skrifstofunni á Eski-
firði f dánarbúi sýslumanns Sigurðar
Péturssonar föstudagana þann 9. og
30. desember næstkomandi og byrja
fundirnir kl. 12 á hádegi. Á fyrra
fundinum verður lágður fram listi yfir
eigur og skuldir búsins og búið búið
undir skifti, en á síðari fundinum verð-
urþví skift, ef unt er.
Skiftaráðandinn í Suður-Múlasýslu.
Eskifirði, 20. oktbr. 1898.
A. V. Tulinius.