Ísafold - 27.09.1899, Page 1

.Kemur út ýmist einu sinni eða
tvisv. i viku. Verð árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., eriendis 5 kr. eða
V/t doll.; borgist. fyrir miðjan
júli (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD.
TJppsögn (skrifleg) bundin við
iramót, ógild nema komin sé til
útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa blaðsins er
Austurstrœti 8.
XXYI. ár
Reykjavík, miðvikudaginn 27. sept. 1899.
64. blað.
Forngripasafi> opiðmvd.og ld. kl.ll—12.
Land.sbankinn »pinn hvern virkan dag
kl. 11—2. Bankastjóri við kl 11 — 2
annar gæziustjóri 12—1.
Landsbókasafn opið hvern virkan dag
kl 12—2 og einni stundu lengur (til kl. 3)
md., mvd. og ld. til útlána.
xt* xt< xtx xtx xfx..».jA..xÝA„xtx..xtx.,x;>.xtx.
V|x VJX
Nýir kaupendur
að næsta árgangi
„I s a í o 1 d a r“,
1900,
fá, auk annara hlunninda,
ókeypis
síðasta ársfjórðnngp.á.
október—desember,
ef þeir borga fyrirfram.
Nýir kaupendur skil-
vísir fá
ókeypis skáldsöguna
fff 5R ff #
Kt9
þegar hún verður fullprentuð.
Vendetta verður 30—40 arkir að
stærð. Hún er ein af þeim nútíðar-
sögum, sem alþýða manna hefir mest
sózt eftir, hvervetna þar sem hún
hefir verið gefin út. í Vesturheimi
t. d. seldust af henni
200,000 eintök
á örstuttum tíma.
Kartöflusýkin.
Eftir Einar Helgason.
þessi sýki kvað vera mjög útbreidd
liér sunnanlands í ár og gera stór-
tjón á uppskerunni hér í Reykjavík
og í sjóþorpunum við Faxaflóa, og
sömuleiðis austur á Byrarbakka og
Stokkseyri. Sýkin kom fyrst upp í
Ameríku og fluttist þaðan til Norður-
álfunnar um miðju þessarar aldar og
breiddist þar síðan út land úr landi;
er fyrir nokkurum árum komin til
Danmerkur og er nú orðin útbreidd
um alla álfuna. Náttúrufræðingurinn
Helgi Jónsson hefir rit&ð tvær greinar
um sýkina, aðra í Eimreiðinni og hina
í ísafold 1896 og sömuleiðis hefi eg
ritað um hana í skýrslu Búnaðarfó-
lags Suðuramtsins síðastlíðið ár og í
þessa árs riti Garðyrkjufélagsins. En
af því að þetta er svo mikilsvert mál,
virðist það ekki vera um of, þótt enn
sé skrifað nokkuð í sömu átt.
Ef kartöflusýkin er eins útbreidd
nú í sumar, eins og sagt er, þá getur
hún haft eins alvarlegar afleiðingar eins
og bráðapest í sauðfé, og hún verður
ekki læknuð með neinum meðulum,
en með ýmsum varúðarreglum má
girða fyrir að hún geri jafnmikinn
skaða eftirleiðis, og eins má að mikl-
um mun stemma stigu við því, að þær
kartöflur, sem nú er verið að taka
upp úr görðunum og eru eða sýnast
vera heilbrigðar, sýkist til muna í vet-
ur við geymsluna. En til þess að
hér verði nokkuð ágengt, er það fyrsta
skilyrðið, að almenningur læri að
þekkja úr þær kartöflur, sem sjáan-
lega eru sjúkar.
Hin algengasta og skaðlegasta kar-
töflusýki orsakast af svepp (phytoph-
thora infestans). Sýkin byrjar með
því að á kartöflublöðunum koma í
ljós brúnleitir blettir, sem smám sam-
an dekkjast og verða að lokum svart-
leitir; þeir halda áfram að stækka og
geta seinast náð yfir alt blaðið; á
neðri hlið blaðsins verða þeir oft grá-
leitir, einkum þegar votviðri ganga.
I þessum blettum myndast frjókorn
sveppsins (fræin); þegar þeir eru þrosk-
aðir, losna þeir frá, sumir falla þegar
niður á jörðina en lika geta þeir
breiðst út með vindi. þegar þeir eru
fallnir niður, færast þeir með rigning-
arvatni niður í moldina alt að 4—5
þuml. djúpt; ef þeir á þessari leið
lenda á kartöflum, þá setjast þeir á
húðina á þeim og spíra þar og við
það myndast brúnleitir rotnunarblett-
ir, sem með tímanum geta gert kar-
töfluna alveg ónýta. Eftir að búið er
að taka þær upp og koma þeim á
geymslustaðinn, útbreiðist sýkin þar,
heilbrigðar kartöflur sýkjast þar af
þeim, sem sjúkar voru áður. Ef sjúk-
ar kartöflur eru settar niður á vorin,
færist sveppurinn upp í stöngulinn og
blöðin, frjókornin myndast þarogsýk-
in útbreiðist.
það er mjög áríðandi fyrir alla þá,
sem rækta kartöflur, að tína frá allar
þær, sem séð verður að eru sjúkar,
undir eins og búið er að taka þær
upp úr garðinum, því að ef það er
ekki gert vandlega, þá sýkjast alt af
fleiri og fleiri, en sé þetta vandlega
gert, þá er það ein aðal-vörnin gegn
sýkinni. Hún getur dulist í kartöfl-
unum, svo að hún sjáist ekki á haust-
in, þegar þær eru teknar upp, en
komið svo í ljós seinna; þess vegna er
líka gott að líta eftir því einstöku
sinnum á vetrinum, hvort skemd sést
í þeim, og taka þá sjúku kartöflurn-
ar frá; en þessu er ekki hægt að
koma við með þær, sem grafnar
hafa verið niður; verður það þvi að
bíða til vorsins; en þá verður nákvæm-
lega að gæta að því að tína allar
sjúku kartöflurnar úr útsæðinu. þar
sem þéttbýlt er, er áríðandi að allir
geri það, því að ef sjúkar kartöflur
eru í einum garði, þá geta þær sýkt
aðrar heilbrigðar í görðum, sem þar
eru nærri. þær, sem tíndar hafa ver-
ið frá og sýnilega eru að eins lítið
sjúkar, má nota til manneldis, með
því að láta hið skemda ganga úr með
hýðinu; þær þekkjast á hinum brúnu
rotnUnarblettum, sem eru huldir
þunnri og slóttri húð.
Menn munu hafa tekið eftir því að
sýkin er misjafnlega mikil á hinum
ýmsu frábrigðum. Eg hefi séð hér
gulleitar, nærri hnöttóttar kartöflur,
sem sýnast verjast sýkinni vel og eru
lika mjög góðar. Sama er að segja
um aðrar ljósrauðar. Menn ættu að
sækjast eftir að hafa sem mest af
þessum frábrígðum til útsæðis og helzt
að fá þær þaðan, sem sýkin hefir enn
ekki gjört vart við sig, t. d. frá Norð-
urlandi. Aftur á móti hefi eg séð hér
blárauðar, stórar kartöflur sem sýnast
vera mjög næmar fyrir sýkina. Yæri
bezt að rækta sem minst af þeim, tsf
þetta reyndist vera rétt.
Erlendis hefir kartafla, sem kölluð
er vmagnum bonumt, reynst einna bezt
til þess að verjast sýkinni; hún er
hvitleit að lit, nokkuð aflöng og með
smáum >augumi. Eg hefi pantað
nokkuð af henni frá útlöndum tvö
undanfarin vor og hafa ýmsir fengið
hana hjá mér til útsæðis. J>að eg til
veit, hefir hún alstaðar gefið heilbrigð-
ar kartöflur, en uppskeran hefir verið
fremur lítil, þótt nokkuð misjöfn hafi
hún verið. Vera má að uppskeran
færi vaxandi, þegar þær færu aðland-
venjast. Eg hefi nú minst hér átvær
aðalvarnirnar móti sýkinni:
1. að tína vandlega úr sjúkar kart-
öflur, bœði á haustin og á vorin.
2. að reyna að rœkta þau frábrigbi,
sem verjast sýkinni bezt.
Enn má minnast á fleira, sem einn-
ig hefir hór áhrif, og eitt af því, sem
mest er um vert, er niðursetning kart-
aflanna. þegar þær standa þétt, getur
varla hjá því farið, að frjókorn svepps-
ins hitti á þær ; en færu kornin niðri
á milli þeirra, ofan í moldina, þá
eyðilegðust þau og gætu þau engan
skaða gjört eftir það, því að þau geta
ekki lifað annarsstaðar en í kartöflun
um.
Kartöflurnar á að setja niðuríbein-
ar raðir með hæfilega löngu millibili,
sem á að vera 22—24 þumlungar (eða
sem næst 1 alin). Bilið milli raðanna
þarf að vera svona mikið, til þess að
hægt sé að hreykja moldinni upp að
kartöflunum og myndast þá hryggur
þar sem röðin er. Við það verður
undirvöxturinn meiri, og ef hryggur-
inn er gjörður jafn og mjór að ofan,
þá er hann nokkur vörn móti sýkinni,
því að frjókorn sveppsins falla þá frem-
ur niður milli kartöfluraðanna og verða
þar af leiðandi að engu. Við það að
moldinni er hreykt upp að kartöflun-
um, verður moldarlagið ofan á þeim
þykkra og frjókornin eyðileggjast þá
fremur. Aftur á móti á bilið milli
kartaflanna í röðunum að vera mikið
minna, 8—12 þuml.
Hirðing garðsins hefir einnig nokk-
ur áhrif á sýkina; því betri sem vaxt-
arskilyrðin eru, þess fyr ná kartöflurn-
ar þroska og því síður verða þær sjúk-
ar. f>egar maður sér, að sýkin er í
garðinum, en er þó ekki mjög útbreidd,
þá má tína þau blöð af, sem blettir
eru komnir á, og brenna þau; en sé
hún mjög útbreidd, er varla annað að
gjöra en taka upp úr garðinum sem
fyrst. Reyna mætti þó að slá kart-
öflugrasið og brenna það, til þess að
frjókornin ekki fjúki í aðra garða.
þurfi maður að slá grasið svo neðar-
lega, að það vaxi ekki aftur, þá vaxa
kartöflurnar heldur ekki og má þá
innan lítils tíma taka þær upp.
í sendnum görðum ber minna á
sýkinni en í leirmiklum og moldar-
miklum görðum, vegna þess aðísend-
inni jörð eyðileggjast frjókornin frem-
ur. — í rigningatíð útbreiðist sýkin
mikið meir en í þurkatíð.
Yms ráð hafa verið reynd við að
drepa sveppspora, sem kynnu að vera
á úcsáðskartöflum á vorin, þótt ekkert
sjáist á þeim; er það gjött litlu áður
en kartöflurnar eru settar niður.
Einna helzt hefir verið reynt að láta
þær niður í heitt vatn eða dreifa yfir
þær >bordeaux-vökva«, en þetta hefir
hvergi náð almennri útbreiðslu enn
og er álitið, að það geti ekki orðið
að almennum notum: þess vegna fer
eg ekki nákvæmar út í það hér.
Sýki þessi getur orðið slæm viðfangs
hér í Reykjavík og í sjóþcrpunum, þar
sem margir eiga garða hvorn nærri
öðrum. Fyrir því þurfa allir að gæta
þess að vanda útsæði sitt sem allra
bezt að hægt er, því annars getur einn
garður sýkt aðra nærliggjandi; en upp
til sveita kemur þetta síðurtil greina;
þar er strjálbýlið og getur hver þar
notið vandvirkni sinnar.
Eins og áður er sagt, lifa frjókorn
sveppsins ekki í moldinni nema stutt-
an tíma; þess vegna er óhætt að setja
heilbrigt útsæði í garð, þótt þar hafi
verið sýki sumarið á undan, að eins
aðþáhafi þess veriðgættað tínakartöfl-
urnar svo vel upp um haustið, að eng-
in sjúk kartafla hafi orðið eftir, sem
spírað geti næsta sumar. það helzta,
sem gjört verður, þegar svona er ástatt,
er að allir, hver og einn maður, velji sér-
lega vel útsæðiskartöflur og þar af
leiðir, að fyrst um sinn munu menn
þurfa að leggja meiri stund á rófna-
ræktina.
----- m « mm ---
Um íslenzk stjórnarmál
flytur danska blaðið >Nationaltidende«
rækilegar ritgjörðir í þremur tölublöð-
um snemma í þessum mánuði — stjórn-
arskrármálið og b&nkamálið — og kem-
ur þar fram eindreginn áhugi fyrir því,
að þeim málum verði koraið í heilla-
vænlegt horf sem allra fyrst.
Ritgjörðir þessar byrja með þeirri
staðhæfing, að um langan tíma hafi
verið fæð nokkur milli Dana og Is-
lendinga, og einkum hafi hún verið af
því sprottin, að stjórnarskrármál vort
hafi ekki komist í það horf, sem ís-
lendingum hafi þótt við unandi.
Danir hafa sjaldan heyrt um Island
getið, nema þegar einhver óhöpp hafa
borið að höndum, segirblaðið. Dansk-
ir embættismenn, sem hefðu getað orð-
ið sambandsliðir milli þjóðanna, eru
engir á Islandi, enda mundu Islend-
ingar ekki kunna því vel, ef Danir
færu að komast þar í embættí til
muna. |>ess vegna veit danska þjóðin
Iítið um Island. Og stjórnin mun
naumast fá fullkomlega áreiðanlegar
fregnir af ástandinu þar.
»Af þessum skorti á þekkingu á því,
hvernig í raun og veru hagar til á Is-
landi, stafa einkum yfirsjónir dönsku
stjórnarinnar, að því er íslandi við
kemur, og óánægjan með stjórnarfarið.
Sjálfsagt er nokkuð örðugt að gera Is-
lendingum til hæfis og oft hafa kröfur
þeirra verið ósanngjarnar og ófram-
kvæmanlegar. En við það verða
menn engu að síður að kannast, að
gallar eru nokkurir á fyrirkomulaginu,
eins og það er nú, enda hefir og stjórn-
in viðurkent það, með því að veita
því stjórnarskrárbreytingar-frumvarpi
fylgi, sem dr. Valtýr Guðmundssou
alþingismaður hefir komið með«.