Ísafold - 26.01.1901, Side 1

Kemur út ýmist einu sinni eða
tvisv. i viku. VerÖ árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., erlendis 5 kr. eða
l‘/« doll.; borgist fyrir miðjan
júlí (erlendis fyrir fram).
ISAFOLD.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
áramót, ógild nema komin sé til
átgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa biaðsins er
Austurstrœti 8.
XXVIII. árgr.
Reykjavík laugardaginn 26 janúar. 1901.
5. blað.
Biðjið ætíð um
OTTO M0NSTEDS
DANSKA SMJ0RLIKI, sem er alveg eins notadrjiigt og bragðgott eins og
smjör. Verksmiðjan er hin elzta og stærsta í Danmörku, og býr til óefað
hina beztu vöru og ódýrustu i samanburði við gæðin.
Fæst hjá kaupmönnunum.
I, t). 0. F. 8Z2Wls.Jl________
Forngripasaf nið opið mvd. og ld. 11—12
Lanasliókasafn opið hrern virkau dag
ki. 12—2 og einni stundu iengur (til kl. 3)
md., mvd og ld. til útlána.
Okeypis lækning á spitalenum á þriðjud.
eg föstud. kl. 1) —1.
Ókeypis augnlækning á spitalanum
fyrsta og þriðja þriðjud. hvers mánaðar
kl. 11-1.
Ókeypis tannlækning i húsi Jóns Sveins-
sonar hjá kirkjunni t. og 3 mánud. hvers
mán. kl. 11—1.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
kl 11—2. Bankastjórn við kl. 12—1.
Markús F. Bjarnason.
Lögur hló, er lóttu fleyi
land þú tókst á Víkur sandi;
nú við storm, en fullum farmi,
ferðu brott í nafni Drottins.
Verða lengi Vestur-firðir
vagga landsins beztu manna;
afreksljóð þar ýtum kveður
Ægir forni kvöld og morgna.
Óx þar fyrst þinn framaþorsti,
frændi minn, f æsku þinui;
örðugt frá eg oft þú gerðir
Unni tafl, er hrundu skaflar.
Lögin kendi lymskur Ægir
lengi ungum, bragðaslunginn,
þar til drengur karls af kyngi
kunni meir en Dröfn og Unnur.
Ungur stóðstu auðum höndum
einn á Víkurtorgi ríku
sumars tíð, er geislar- glaðir
glóðu -dags yfir ósi Faxa.
Hvað þér brann í sál og sinni,
sannað þá gat engi manna,
- fyrst er heyrðir orðin Urðar
, auðugs hafs fyrir nesi snauðu.
Mretti drengur manni réttum,
(mjór er vísir oft hins stóra);
hægan þú og hyggjudrjúgan
hittir Geir a Víkur eyri.
Súð bauð strax með rá og reiða
ríkur að dáðurn niðja víkings.
Báðir sáu bezta auðnu
bygða’ a starii lífs til þarfa.
' Hugur nú með hverjum sigri
hratt þér óx, og flugið tókstu,
svo eg vissi engan yngri
annan dreng, er þér kornst lehgra.
Lengi og vel sem fræknir frændur
' framaskeið þú hélzt til veiða;
aðra stund þú utanlendis
áttir vist að neroa listir.
Hvað þér brann í sál og sinni,
sýndu verkin nú hin sterku:
slóðum lands þú samdir siðu,
sjómenn hófst til vegs og blóma,
farmanns lund sem fræði kendir;
frækn ( dáð og snjall til ráða
ruddir leið og lífs til knúðir
læristól, og reistir skóla!
Undr er sízt þótt ungum drengjum
yfirlýð þú kendir að hlýða;
þyngra er hitt, að þjóðskörunga
(þyl eg róttl) á kné þú settir.
Eitt er víst, þú aldrei hættir
á að knýja, dáðar frýja,
unz þú hófst til hags og þrifa
heila stétt, og fylsta róttar.
Skörulega, sem skipi fyrri,
skóla dýrum tókst þór stýra;
vantaði hvorki vit nó mentir,
vilja-rögg nó forsjá glöggva.
Sungu frægir sæforingjar
sæmdir þér, meðan »prófiu« dæmdu.
Ótal nú um ægi knýja
ölduhreina þínir sveinar.
Falla lít eg segl og siglu,
sökkur fley í marinn dökkva;
syngur yngsta sækonungi
Snælands Gýmir bana-rímu.
Viknar önd mín, vaski frændi,
valt er hjólið lukku-sólar;
þó er gott, að þrautir styttust.
Þökk fyrir arfinn snildar-starfa!
Hníg með öldu heiðri faldinn!
Heilög sól þinn vermi skóla,
reifi gulli humra höllu,
Hesjufjall og landsbygð alla!
Sendur varstu Sunnlendingum,
sæli bróðir, á degi góðum.
Orð þitt lifi’ i óð og dáðum,
öndin þln ( Drottins höndum!
Matth. Jochumsson.
Bændur.
Mjög tíðrætt verður mönnum nú um
aldamótin um þær miklu breytingar,
sem orðið hafi á 19. öldinni á iðn-
fræðinni og öllu, er Btendurí sambandi
við hana. Enda er það og eigi um
skör fram. Stakkaskiftin, sem iðnað-
ur og samgöngur hafi tekið á nýliðinni
öld, eru vitanlega svo mikil, að eng-
um manni mundi hafa getað slíkt til
hugar komið fyrir hundrað árum, hve
magnað sem hugsjónaafl hans hefði
verið.
Um hitt er miklu minna talað,
hverjar framfarir hafa mað bændum
orðið. Og þó er vafasamt, hvort öllu
minna er í þær breytingar varið en
hinar.
Niðurlæging bænda í Norðurálfunni
var grátleg skömm fyrir 1800. Bænda-
stéttin hafði verið í stöðugri hnignun
á 17. og 18. öldinni. Styrjaldirnar
miklu höfðu rúið bændur og gert þá
að öreigum. Sundurgerðin, sem borist
hafði til allra þjóðhöfðingja og stór-
menna Norðurálfunnar frá hirð Loð-
víks konungs 14., hafði valdið því, að
álögnrnar á alþýðu manna urðu æ
þyngri og þyngri. Og sú hagfræði-
skoðun, sem ríkjandi var á 18. öld-
inni, lagði alla áherzluna á verzlun og
iðnað og lítilsvirti bændur og land-
búnað.
Landbúnaður var yfirleitt í van-
hirðu, framfarirnar litlar eða engar
þar, frá því á miðöldunum, þó að aðr-
ar atvinnugreinir hefðu tekið mikils-
verðum breytingum til bóta. Bæudur
drógust aftur úr öllum öðrum. Álög-
urnar voru mismunandi í Norðurálfu-
löndunum. En að kalla má í öllum
löndum voru þær óþolandi. Fátækir
bændur báru nær því allar skattálög-
urnp,r. Mönnum telst svo til, að á
Frakklandi hafi hver bóndi að meðal-
tali látið af hendi 4/6 hluta af öllum
árstekjum sínum til ríkisins, prestsins
og herragarðseigandans. Svo átti
hann og fjölskylda hans að hfa á af-
ganginum, og geta má nærri, hvers
konar líf það hefir verið. Og víðast
hvar var gengið eftir gjöldunum með
hinni mestu hörku og hlífðarleysi. Á
Frakklandi var það til dæmis lög, að
væru ekki gjöldin greidd í ákveðinn
gjalddaga í einhverju þorpi, þá var
skattheimtumanni heimilt að hneppa
nokkura efnuðustu bændur í þorpinu í
fangelsi um óákveðinn tíma. Víðast
hvar áttu bændur að gjalda tíundir í
kornbundinum. þeir máttu ekki aka
korni sínu heim, fyr en maðurinn, sem
heimti saman tfundirnar, hafði talið
bundin þeirra á akrinum og flutt burt
með sér tíunda hluta þeirra. Og þrá-
sinnis vildi það til, að maðurinn fór
að engu óðslega, kom ekki til bænda,
fyr en nokkurum vikum eftir er þeir
áttu að réttu lagi að hirða korn
sitt. Gengju þá óþurkar, varð kornið
ónýtt.
|>ó Var skylduvinna leiguliða j;alin
verri yfirleitt en öll gjöld í korni og
peningum. Vfða gekk hér um bil
helmingurinn af vinnudögum ársins í
alls konar vinnu fyrir herragarðseig-
andann. Sinn eiginn búskap urðu
mennirnir þá gersamlega að vanrækja.
Liti þurklega út um uppskerutímann,
voru bændur boðaðir til vinnu á herra-
garðinum, væri útlitið rigningarlegt,
máttu þeir vinna sjálfum sér.
Og jafn óhæfileg og skylduvinnan
var, þá var þó meðferðin, S9m bænd-
ur sjálfir sættu, enn smánarlegri.
Báðsmönnum herramanna var falið á
hendi, að kvelja svo mikið fé og svo
mikla vinnu út úr bændum, sem þeim
væri með nokkuru móti unt. þeim
var heimilt að hegna bændum, með
bareflum og tréhesti, og þeir færðu sér
þá heimild óspart í nyt.
Margt varð fleira til þess að halda
bændum í niðurlæging og kúgun. I
miklu af miðhluta Norðurálfutfnar
voru bændur beinlínis þrælar — eign
herramannsins eins og héstar hans og
nautgripir; hann gat gert við þá hvað
sera honum þóknaðist, selt þá, mis-
þyrmt þeim. Á öðrum stöðum var
bólfestuhaftið, söm auðvitað þjáði
bændur ekki jafn-mikið og beinn þræl-
dómur, en var þó hið megnasta ó-
frelsi. Herramennirnir gátu •• kvatt
bændur til herþjónustu, gert þjóna
sína að dómurum þeirra o. s. frv.
Bændur áttu að búa við gjörræði í
öllum efnum, kúgun í öllum myndum.
þessum óumrnðilega þrældómi
bænda léttir nú í lok átjándu aldar-
innar. það er að líkindum dýrðlegasti
sigur »upplýsingaraldarinnar«, að hún
slítur af alþýðunni þessi voðahöft.
þar var við ramman reip að draga.
Afturhaldsflokkarnir lágu ekki á liði
sfnu. þeir gera það sjaldnast, þegar
þjóðræknir menn ætla að lyfta lýðnum
upp úr eymdinni. þá fyrst átti nú
að fara um þverbak fyrir bændum,
þegar þeir yrðu frjálsir menn og eins
farið með þá og aðrar stéttir þjóðfé-
lagsins — alveg eins og þá fyrst á nú
að fara um þverbak fyrir íslendingum,
er þeir fá stjórn, sem þeir mega tala
við, og peninga að láni. En straumur
framfaranna varð ekki stíflaður. Úm
aldamótin voru bændur orðnir jafn-
frjálsir menn og aðrir — að svo miklu
leyti, sem löggjöfin getur gert menn
frjálsa.
En eftirköst kúgunarinnar stóðu vit-
anlega þá enn í fullum blóma. Ör-
birgð bændalýðsins í Norðurálfunni yf-
irléitt var hin átakanlegasta og þá ekki
síður mentunarleysið. Og öll eymdin
bafði spilt Iyndiseinkunninni til stórra
muna. Bændur voru búnir að missa
virðinguna fyrir sjálfum sér, orðnir að
óráðvöndum, óorðheldnum smjaður-
tungum og drykkjurútum. Slík mein
læknast ekki á svipstundu, þó að lög-
gjafarákvæðum sé kipt í lag.
Mikil guðs mildi var það fyrir oss
íslendinga, að þessi voðalega bænda-
kúgun náði aldrei til vor. Mikið var
andstreymi vort á 17. og 18. öldinm.
Hörð var verzlunarkúgunin og sárt
surfu harðindin að þjóð vorri. En
hér á landi leið hver súrt og sætt
með öðrum. íslendingar urðu aldrei
hver annars þrælar. Síðan skömma
eftir kristnitöku höfum vér allir verið
frjálsir menn — að nafninu til að
að miusta kosti. Alþýða vor hefir
aldrei fengið á sig þrælamótið, eins
og hún hafði fengið í flestum öðrum
löndum eftir miðbik 18. aldar. Hún
hefir aldrei lotið auðnum og valdinu
eins djúpt og alþýða í flestum öðrum
löndum Norðurálfunnar; ekki neitt
líkt því. Hún hefir aldrei sokkið
niður í annað eins vanþekkingarfen
og alþýða í flestum öðrum löndum.
Hún hefir aldrei glatað sómatilfinn-
ingunni og siðgæðiuu jafn-átakanlega
og alþýða í flestum öðrum löndum
glataði hvorutveggja um tíma. því
að hún hefir aldrei glatað frelsinu til
fulls og alls.
Naumast verður það rengt með réttu,
að bændafólk hér á landi hafi um
aldamótin 1800 staðið bændafólkí í
flestum öðrum löndum Norðurálfunn-
ar feti framar í mentun. Og sjálf-
sagt hafa mentaðir íslendingar verið
á þeirri skoðun. Engum hefði komið
til hugar að bjóða bændum í öðrum
löndum annað eins tímarit og Lær-
dómslistafélagsrxtin voru. En íslenzk-