Ísafold - 29.05.1901, Qupperneq 2

f
130
kr., sem væru lánaðar árlega að auki
út á farmskrár og kaupmanns víxla,
er væru úti cokkurn tíma af árinu.
Landsbankinn er svo lítill, að ekki er
unt að stjórna honum svo, að viðuu-
andi brot af þjóðinni geti orðið ánægt.
Hann verður ekki aukinn með óinn-
leysanlegum seðlum né með veðdeild-
arskuldabréfum, því þegar þau veð-
deildarskuldabréf eru seld, sem svara
fasteignaveðlánum bankaus, verður
hann að skila veðdeildinni hverjum
eyri, sem kemur inn fyrir skuldabréf
þar fram yfir.
Eg er hræddur um, að veðdeildar-
bréfin seljist aldrei á útlendum mark-
aði, fyr en íslenzkur banki hefir sett
upp útibú í Khöfn og bankadeildin
þar gæti keypt þau, hve nær sem þau
byðust henni; með því móti héldi hún
verðinu uppi, en til þess þyrfti hún
að hafa töluvert fé framan af, meðan
skuldabréfin væru að komast í eigu
landsmanna. Veðdeildin ætti að vera
svo útbúin, að hún eftir nokkurn tíma
gæti lánað út 6 milj. kr. Hve mikið
vér þyrftum að hafa sem eiginlegt
bankafó (í peningum og seðlum) eftir
t. d. 10 ár, er ekki hægt að segja með
neinni nákvæmni; verzlunin þyrfti lík-
lega 5 miljónir; sjávarútvegur 2 milj.
kr.; innlendur iðuaður og verksmiðjur
1 til 2 miljónir og bankadeildin í
Khöfn líklegast 2; og svo er alt ann-
að, sem peninga þarf til. íslendingar
eru svo settir, að þeir verða að gera
alt með lánum; vér höfum veð, sem
nema meiru en 30 miljónum, þegar
öll kurl koma til grafar, og þá eru ó-
taldar þrjár tegundir af veðum: dugn-
aður, framtaksemi og sparnaður, og
út á þau veð hafa skozkir bankar lánað
margar míljónir punda, jafnvel meðan
Skotar stóðu lægra en vér stöndum
nú. Skozku bankarnir hafa líka gert
kraftaverk á Skotlandi, sem allir annála.
Nú virðist svo, sem allflestir sjái,
að landið þurfi miklu stærri banka en
Landsbankinn er. Einstöku menn
vilja láta landsjóðinn brjótast í að
taka lún til þess, og veðsetja tekjurn-
ar. Tollarnir í Reykjavík væru veð
fyrir alt að 2 miljónum; en eg efast
um, að vér kynnum því vel, að sjá
hér árum saman tollheimtumenn frá
Englandsbanka, sem hirtu tollana á
vorn kostnað jafnóðum og þeir gyld-
ust. Landstjórnin útvegaði lánið ef
til vill aldrei, og þó það fengist, þá
yrðu 1—2 miljónir í gulli aldrei líkt
því nóg.
Hvers vegna á landssjóður íslands
að eiga eina bankann, sem til er hér
á landínu, þegar það er viðurkent bæði
í orði og á borði alstaðar (nema í
Svíþjóð),að seðilbankar og aðrir bank-
ar eiga að vera einstakra manna eign?
|>eir, sem hafa aðra skoðun, eru eftir
því sem Scharling, fjármálaráðgjafi
Dana, segir: 1. Ýmsir fasteignamenn,
sem halda að sér gangi betur með lán
við þing en við bankastjórn; 2. Sósía-
listar, af því að þeir vilja afnema alla
peningaleigu; og 3., menn, sem lítið
vit hafa á bankamálum. (Will. Schar-
ling: Bankpolitik bls. 312—314).
Vér þurfum tunnur gulls, og höfum
peninga í nokkura sjóvetlinga; þetta
finna því nær allir. Eina ráðið fram
úr vandræðunum, og eina ráðið til
þess að öll framfaramál þurfi ekki alt
af að bíða, er að taka tilboðinu um
hlutafélagsbankann. En það er ólán
vort í þessu máli, að svo margir, bæði
þingmenn og aðrir, hafa of lítið vit á
málinu, og úrslitin verða komin undir
því, hverju menn trúa, og að sumir
þeir, sem rita um bankamálið, hafa
ekki næga þekkingu heldur, og vantar
alveg fjárhagslegan sjóndeildarhring.
Stjórn arbótartil 1 aga
Þjóðólfs-mannsins.
þiugmaður Arnesinga, sá er aftur-
haldsmálgagninu stýrir, hefir sýnilega
verið heldur ófús á að lofa alþýðu
manna um land alt að sjá stjórnar-
bótartillogu þá, er hann var að burðast
með á þi'igmálafundum sínum í Ár-
nessýslu. Auðsætt er, að einhver af
kunningjum hans hefir komið fyrir
hann vitinu, eftir að hann kom heim
af fundunum, og ráðlagt honum að
flíka þeirri tillögu sem minst. En svo
hefir nú Isafold gert þingmanninum
þaun grikk, að draga hana fram úr
dimmunni, gat ekki litið svo á, sem
það væri neitt leyndarmál, er þing-
menn þjóðarinnar reyndu að fá kjós
endur til að samþykkja á þingmála-
fundum.
|>ingmaðurinn staðfestir nú sögusögn
Isafoldar um þessa kynlegu stjóruar-
bótartillögu hans — þó að hann geri
það œeð mjög íllu, — að öllu öðru
leyti en því, að hann kveðst hafa vilj-
að fá breytiugarnar samkvæmt núgild-
andi stjórnarskrá, en ekki viljað fá
stjórnarskrárbreytingar til þess að fá
þeim framgengt.
Með öðrum orðum: tillaga þing-
mannsins hefir verið enn vitlausari en
Isafold sagði hana! Hann hefir farið
fram á það, að ráðgjafi mætti á þing-
inu samkvæmt 34. gr. stjórnarskrár-
innar. En sú grein minnist ekki á
það með einu orði, að ráðgjafinn megi
sitja á alþingi. f>ar á móti sýnir hún
það afdráttarlaust, að ráðgjafinn má
ekki sitja þar, eins og margbúið er að
sýna og sanna. Hún gerir ráð fyrir
að veita megi manni umboð til að
vera á þinginu »við hlið landshöfð-
«
ingja«, en sámaðurmá ekkert annað gera
en láta þinginu í té skýrslur. Og eft-
ir henni má enginn við þingið semja
fyrir stjórnarinnar hönd, annar en
landshöfðingi, nema »í forföllum lands-
höfðingjan.
Jafnframt vill hann, án nokkurrar
stjórnarskrárbreytingar, flytja ráðgjaf-
ann búferlum hingað til Reykjavíkur
— hirðir ekki minstu vitund um það,
þó að stjórnarskráin segi í 2. gr.: »Hið
æðsta vald á Islandi innanlands s k a l
á ábyrgð ráðgjafans fengið í hendur
landsh öfð ing j a«.
Hann vill með öðrum o%um láta
umsteypa gersamlega stjórnarfyrir-
komulaginu, án þess að hrófla neitt við
stjórnarskránni, láta stjórnina umturna
því öllu upp á sitt eindæmi, í laga-
leysi, þvert ofan í skýlaus fyrirmæli
stjórnarskrárinnar!
Og hvað heldur svo maðurínn, að
unnið væri við það, að hafa þetta svona,
í stað þess að fara löglegu leiðina?
Yinningurinn er mikill, að því er
hann hyggur.
Ef þingið skorar á stjórnina að
leggja fyrir það frumvarp um breyt-
ingar á stjórnarskránni, eins og það
gerði 1895, þá er það »algerð uppgjöf«,
þá hefir það »slept með því frumkvæð-
isrétti sínum til stjórnarbótar* — ein-
hverjum frumkvæðisrétti, sem vitan-
lega er hvergi til nema í höfðinu á
manninum, þar sem stjórnin á alveg
sama lagalegan rétt á að eiga upptök-
in að stjórnarskrárbreytingum, eins og
þingið.
En ef þingið skorar á stjórnina að
koma á sömu breytingunum, án þess
að hrófla naitt við stjórnarskránni, án
þess að láta þjóðina eiga þann þátt í
breytiugunum, sem hún ætti, ef þær
kæmust á samkvæmt stjórnarskrár-
breyting, þann þátt í breytingunum,
setn hún á skýlausa heimting á Bam-
kvæmt stjórnarskránni, ef stjórnin réði
slíku til lykta ein, án þess að spvrja
þjóðina neitt um það — þá væri það
ekki »uppgjöf«, engum »frumkvæðisrétti«
þjóðarinnar væri þá slept!
Ábyrgðarmaður afturhaldsmálgagns-
ins hefði ekki átt að koma með þessa
leiðréttingu. Hann hefði átt að vera
ísafold þakklátur fyrir, að hún nam
burt úr tillögu hans verstu vitleysuna.
Sú heimskan var alveg nóg, að vilja
setja ráðgjafann inn á þingið við hlið
ráðgjafafulltrúans, þvert ofan í skýlaus
fyrirmæli sjálfrar stjórnarskrárinnar
og þvert ofan í heilbrigða skynsemi
— engri nýrri vitleysu á hana bætandi.
Nokkurar atkugasemöir
um
alþýðumentunarerindi E. H.
i.
Fyrirlestur hr. ritstjóra Einars Hjör-
leifssonarum»alþýðumentun hér álandi«
er hann flutti í Reykjavík 20. aprll þ.
á. að tilhlutun Kennarafélagsins og
prentaður er í Tímariti Bókmentafól-
lagsins, hefir nú verið sendur sérprent-
aður víðs vegar út um land, til presta,
prófasta, alþingismanna o. fl.
Allvíða er farið að bera á áhuga
manna á alþýðumentuninni; ýmsar
raddir láta til sín heyra, margar á-
kveðnar og sterkar.
Nú er ekki lengur hægt að segja,
að það séu kennararnir einir, sem láta
til sín heyra; er því orðið erfitt að
halda því fram, að þeir einir klifi á
mentunarskortinum, sem ætli sór að
hafa eitthvað »upp úr því«.
Sannleikurinn er sá, að hver sá,
sem lætur sér 1 alvöru ant um þossa
þjóð, hver sem v i 11 að vér höldum á-
fram að vera þjóð, verðum mönnuð
þjóð, en ekki skrælingjaþjóð, ve r ð u r
að tala með um uppeldi æskulýðsins.
Hvað annað mundi hafa komið Páli
amtmanni Briem af stað ? Hvað ann-
að mundi hafa hvatt Einar Hjörleifs-
son til að tala ?
Vitanlega eru margir, sem hugsaog
tala um þetta mál, en það hefir átt
of fáa áhugamikla og dugandi fylgis-
m8nn. |>ví meiri ástæða virðist til
þess, að láta ekki eins og vind um
eyrun þjóta orð þeirra, sem tala svo
skýrt og skorinort, eins og þeir tveir
menn, sem nefndir voru. Fyrir stutt-.
leika sakir verður hér að eins minst á
»erindi« hr. Einars Hjörleifssonar, og
þau atriði málsins, sem hann talar
um.
Hr. E. H. kveðst þekkja þá skoð-
un meðal manna hér, að Islendingar
séu bezt mentaða þjóðin á Norður-
löndum, og þó lengra væri leitað.
Hann lýsir skýrt yfir því, að hann sé
annarar skoðunar, og leiðir rök að
því, að íslendingar g e t i e k k i verið
eins vel mentuð þjóð og t. d. Danir.
Og engum heilvita manni, sem les
fyrirlestur hans, getur víst komið til
hugar að neita því, að honum hafi
tekist sú rökfærsla óaðfinnanlega. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu, að ment-
unarleysið standi íslenzku þjóðinni á-
þreifanlega fyrir þrifum. Um þetta
vill líklega enginn skynsamur maður
deiia við hann.
En svo eru ráðin til að bæta úr
þessu ástandi, ráðin til þess, að gera
íslendinga að »hugsandi, félagslyndum,
sjálfstæðum, drenglyndum og góðum
mönnum« Um þetta hátt setta tak-
mark deilir væntanlega heldur enginn.
En ráðin til að komast að þessu tak-
marki kynni menn heldur að greina á
um.
Ráðin, sem hr. E. H. bendir á, eru
þessi:
að útvega þjóðinni fyrst og fremst
góða kennara;
að stofna barnaskóla svo víða, að
hvert einasta barn geti notið
tilsagnar að minsta kosti 6
mánuði á ári;
að hafa kenslu allra barna ókeypis;
að lögleiða skólaskyldu;
að skipa kenslumálastjórn, sem
»á að hafa nákvæma umsjón
með skólunum og veita kenn-
arastöðuna annaðhvort að miklu
eða öllu Ieyti; umsjón, sem er
fólgin í því, að hafa sem ná-
kvæmust kynni af skóiunum
sjálfum, og taka í taumana, ef
eitthvað fer aflaga«.
Og hr. E. H. spyr: »Höfum vér
efni á þessu? Getum vér klofið það,
að veita æskulýð vorum þá fræðslu,
sem krafist er í menningarlöndum ver-
aldarinnar? Höfum vér efni á því að
vera þjóð? Höfum vér efni á því, að
vera framfaraþjóð? Eða höfum vér
einungis efni á því að vera afturfarar-
þjóð?«
Allar þessar spurningar tala skýrt
til hvers íslendings; sérstaklega mætti
beina þeim til þjóðfulltrúanna, sem
fjárráðin hafa og lögin setja. Alþingi
í sumar mun hafa alþýðumentunar-
málið til meðferðar, og sést þá, hvaða
trú þ a ð hefi á góðri alþýðumentun,
og til hvers það treystir þjóðinni.
Vel ætti nú við, að fleiri létu uppi
sitt álit um þetta einkar-mikilsverða
mál; eg leyfi mér með fám orðum að
láta uppi mitt.
Góðír kennarar
eru auðvitað, eins og hr. E. H. tekur
frem, fyrsta og nauðsynlegasta skilyrð-
ið. þ>egar þeir eru fengnir, er fyrst
tími til að stofna skólana. En höfum
vér efni á því, að útvega þjóðinni
góða kennara? Höfum vér efni á, að
vanda svo til kennaramentunarinnar,
að okkar kennarar standi fyllilega
jafnfætis alþýðukennurum annarra
mentaþjóða? Minna getum vér ekki
látið oss nægja, og úr þeirri kröfu er
engin ástæða til að draga. Ekkert af
aðalatriðum þessa máls er eins auð-
velt viðfangs eins og kennaramentun-
in. jþar getum vér í öllu verulegu
farið eftir kröfum annarra þjóða,
og sniðið vorn skóla eftir þeirra.
Kostnaðaraukinn umfram það, sem nú
er lagt til kennarafræðslu, er svo ó-
verulegur, að enginn maður, sem hefir
nokkurn skilning á því, hvað í það er
varið, að beita fyrir sig góðum kenn-
ara í stað óhæfs manns, getur sett
hann fyrir sig. þetta atriði er því
svo auðvelt viðfangs fyrir þingið og
stjórnina, að engum orðum þarf að
því að eyða. Verði því ekki komið í
viðunanlegt horf þegar á næsta þingi,
þá er það að eins sönnun fyrir því,
að alþingi er ekki enn búið að fá
skilning á því, að lólegui kennari get-
ur ekki unnið verkið eins vel og góður
kennari.
f>egar rætt er um búnað, vegabæt-
ur, húsabætur o. s. frv., þá kannast
menn alment við það, að til skamms
tfma hafi »blindur leitt blindan«, að
vér höfum ekki hagnýtt oss á skyn-
samlegan hátt reynslu annarra, ekki
hagnýtt oss vísindin. þ>að er vís-
indunum að þakka, að bændur kunna
nú betur en áður að rækta gras; að
þeir kunna betur að ala upp hross og
nautgripi. |> e s s í vísindi hafa íslend-
ingar orðið að kaupa, eins og aðrir, og
iðrar víst aldrei, að þeir hafa gert það.
Beztu búmennirnir eru fúsastir til að
játa, að »dýrast af öllu sé, að hafna
aðstoð vísindanna* í búnaði; því að