Ísafold - 18.11.1903, Side 1

Kemar út ýmist einn sinni eöa
tvisv. i viku. Yerð árg. (80 ark.
minnst) 4 kr., erlendis 5 kr. eða
1 Vj doll.; borgist fyrir miðjan
júlí (erlendis fyrir fram).
1SAF0LD.
Uppsögn (skrifleg) bundin við
úramót, ógild nema komin sé til
útgefanda fyrir 1. október.
Afgreiðslustofa blaösins er
Austurstrœti 8.
XXX. árg.
JúióJadi jWaAýaAMv
I. 0. 0. F. 852398'/2.
Augnlœkning ókeypis 1. og 3. þrd. á
hverjnm mán. kl. 11—1 i spitalanum.
Forngripasafn opið mvd. og ld. 11
—12.
Frílœkning á gamla spítalanum (lækna-
akólanum) á þriðjudögum og föstudögum
kl. 11-12.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa op-
in á hverjum degi kl. 8 árd. til kl. 10 siðd.
Almennir fundir á hverju föstudags- og
aunnudagskveldi kl. 8‘/2 siðd.
Landakotskirkja. Guðsþjónusta kl. 9
og kl. ti á hverjum helgum degi.
Landakotsspítali opinn fyrir sjúkravitj-
■endnr kl. 10V2—12 og 4—6.
Landsbankinn opinn hvern virkan dag
4i 11—2. Bankastjórn við kl. 12—í.
Landsbókasafii opið bvern virkan dag
k). 12—2 og einni stundu lengur (til kl. 3)
md., mvd. og ld. ti) ótlána.
Ndttúrugripasafn, i Yesturgötu 10, opið
& sd. kl. 2—3.
Tannlœkning ókeypis í Pósthússtræti 14b
1. og 3. mánud. hvers mán. kl. 11—1.
Illa notuð auðæfi.
Mómýrarnar á íslandi.
Eftir
G. Björnsson og Sig. Sigurðsson
lækni, húfræðing.
I.
Mór sem eldsneyti
eftir G. Björnsson.
f>að er álit almennings hér á landi,
að mór sé alle ekki til í mjög mörg-
-um sveitum, að hann sé miklu verra
aldsneyti en kol, og jafnvel dýrari, ef
hægt er um flutning á kolunum.
f>ess vegna hefir mónum ekki verið
neinn sómi sýndur, en hvers manns
hugur hefir snúist að því, að finna kol
í landinu. Allar kolafréttir henda
hlöðin á lofti og verður mikill matur
úr, og alþingi veitir fé til að leita að
kolum. En mónum er ekkert sint.
|>að er nú efni þessarar greinar að
reyna að gera mönnum ljóst, að mór-
inn á og hlýtur að verða aðaleldsneyti
íslendinga.
Hvað er mór?, Mórinn er leifar af
jurtum (eins og kolin). í tjörnum
og grunnum stöðuvötnum vaxa margs
konar jurtir; þær eiga sitt skapadæg-
ur eins og alt, sem lifir, og leifar
þeirra safnast á botinn ár eftir ár,
öld eftir öld, og loksins kemur botninn
upp úr; þá verður tjörnin að mýri.
En jurtaleifar niðri í vatni rotna ekki
eins og jurtaleifar ofanjarðar, heldur
hleypur í þær eins konar gerð (bruni),
sem veldur því, að mjög mikið hverf-
ur burt úr þeim af vatnsefni og súrefni,
on miklu minna af kolefni (þessi þrjú
frumefni eru aðalefni í öllum jurtum);
nýju lögin ofan á þrýsta eldri lögun-
um saman. fessar samanþjöppuðu
kolauðgu jurtaleifar — það er mór.
Tjörnin hérna i Reykjavik er alt af
að grynnast. Ef ekkert verður átt við
hana, þá verður hún að nokkrum
mannsöldrum liðnum orðin að mýri —
að mómýrí. En hvernig stendur á
fauskunum í mónum ? f>eir koma
því, að skógland hefir farið í kaf, orð-
Reykjavík miðvikndaginn 18. nóvember. 1903
ið að stöðuvatni og stöðuvatnið síðar
að mýri; þess vegna eru rótarfauskarn-
ir vanalega neðst í mólaginu. Hitt
getur líka átt sér stað, að straumur
beri trjástofna út í stöðuvatn, þar sem
mór er að myndast.
Kol eru jurtaleifar, sem tekið hafa
enn meiri éfnabreytingum en mór, og
orðið fyrir meiri þrýsting.
Eldsneytisskortur hefir
lengi verið talinn einn af ókostum
þessa lands. Allur þorri landsmanna
getur ekki aflað ser nægilegs eldsneyt-
is til þess að hita hús sín á vetrum;
þess vegna eru húsin gerð lág og þröng,
og þess vegna eru þau loftill, rök og
köld.
Útlent eldsneyti — kol og
steinolía — er dýrt. f>eir, sem búa
við sjávarsíðuna, geta nú auðvitað feng-
ið kol fyrir skaplegt verð; en eigi að
flytja kol á hestum upp í sveitir, þá
verða þau afardýr, svo dýr, að þess
má aldrei vænta, að sveitabændur geti
alment notað kol til eldsneytis, fyr
en járnbrautanet væri komið um alt
land — og þess verður líklega langt
að biða. þó nú einhverstaðar fynd-
ust kolalög hér á Iandi, sem vinnandi
væru, þá mundi það alls ekki bæta
úr þessum vandræðum, því að flutn-
ingserfiðleikarnir á Iandi yrðu samir
og nú.
Af innlendu eldsneyti er
aðallega um þrent að ræða: mó, hrís
og tað.
Forfeður vorir brendu skógunum og
við brennum leifum þeirra, hrísinu, en
gott hrísrif er óvíða og landið þarf
þess fremur við, að það sé klætt en
að það sé afklætt.
Tað, einkum sauðatað, en enn mjög
algengt eldsneyti, en bændum mun nú
vera orðið ljóst, að taðið er afardýrt
eldsneyti; þess vegna er það líka
sparað.
Mór er að vísu notaður og mótak
hefir mjög aukist á síðari árum. 1885
voru fluttir heim 124000 hestar af mó,
en síðan hefir mónotkunin stöðugt far-
ið í vöxt, svo að 1901 voru fluttir
heim 234000 hestar af mó. En fjöldi
bænda hefir enn ekkert mótak.
Að undanförnu hefir mikið verið rætt
um húsabætur, og alþingi hefir sett
verkfræðing til að rannsaka bygging-
arefni, og finna hvernig bændur geti
komið sór upp betri og ódýrari húsum
en nú tíðkast. f>etta er mjög lofsvert
og mun vafalaust bera góðan árangur,
því að maðurinn, sem hefir þetta starf
á hendi, mun vera mjög efnilegur og
alls góðs af honum að vænta.
En svo kemur þessi bobbi í bátinn,
að það er allsendis ó h u g s-
andi, vegna loftslagsins, að
hér á landi verði reist í-
búðarhús, er séu holl vist-
arvera fyrir menn, án þess
að þau sóu hituð ávetrum.
Eldsneytisskorturinn er enn tilfinn-
anlegri en skorturinn á byggingarefni.
f>etta eldBneytismál hefir
afarmikla þýðingu fyrir
heibrigðishag i þjóðarinn-
ar, engu minni enhúsabæt-
u r n a r. Og bótin á þessu meini, hún
er til svo að segja í hverri sveit á
landinu,— bótin er mórinn.
Árið 1885 var enginn mór tekinn
upp í 57 hreppum en 1901 voru
mólausu hrepparnir ekki nema 27. Á
þessum stutta tíma hefir þá mór fund-
ist í 30 hreppum. Auðvitað er enn
ekki mótak nema á stöku bæ í fjölda-
mörgum sveitum, og líklega hefir ekki
nærri því helmingur sveitabænda mó-
tak enn sem komið. Stundum er
hirðuleysi um að kenna; menn gera
sér ekkert far um að leita að mónum.
En mjög oft er sökin sú, að m e n n
kunna ekki að leita að mó
í j ö r ð. Skólastjóri Jón fórarinsson
hefir sagt mér frá þvi, að faðir hans
(þjóðkunnur dugnaðarmaður) hafi ár
eftir ár látið leita að mó, þegar hann
var prestur í Vatnsfirði, en árangurs-
lanst. Næsti prestur fann þar strax
gott mótak. Síra Eiríkur Briem, sá
hinn fróði maður, hefir sagt mér frá
því, að faðir hans hafi árum saman
látið sækja mó langan veg, er hann
bjó á Hjaltastöðum í Skagafirði, en
einu sinni var lagður vegur heim að
túninu og upp úr vegskurðinum kom
bezti mór. f>egar síra Eiríkur Briem
bjó í Steinnesi, lét hann vinnumenn
sína leita að mó, en þeir þóttust ekki
finna, og segir hann að sér hafi held-
ur ekki sýnst mór vera í hnausunum,
sem upp voru stungnir. En svo þorn-
uðu hnausarnir, og þá sáu allir að það
voru móhnausar.
f>að er seinlegt verk að leita víða
að mó með skóflu. f>ess vegna hafa
verið gerðir til þess nafrar; þeim er
stungið niður i jörðina og er hægt að
sækja upp með þeim ögn af jarðvegi
úr mismunandi dýpt. f>essir nafrar
hafa komið hingað til landsins, en
ekki verið alment notaðir. Sveinn
heitinn skólastjóri á Hvanneyri leitaði
víða að mó með nafri, en síra Eirík-
ur segir mér, að það hafi komið fyrir,
aö menn fyndu með skóflu mó, þar
sem Sveinn hafi engan fundið með
nafrinum.
f>essi dæmi sýna Ijóslega, að það er
vandaverk að f i n n a móinn. f>egar
mentuðum og athugulum mönnum get-
ur mistekist, hvað þá um aðra, sem
miður eru kunnandi.
Eg hygg nú að sannleikurinn sé sá,
að flestar mýrar á íslandi séu mómýr-
ar, og mýrlendi er til í allflestum
sveitttm á landinu. Ef menn vissu af
mónum alstaðar þar sem hann er,
þá mundi meginþorri landsmanna hafa
fullgreiðan aðgang að mótaki. f>að
er ekki ofsögum sagt, að þessi miklu
auðæfi landsins — mórinn — eru enn
illa notuð. I mómýrunum er
vafalaust til nóg eldsneyti
handa allri þjóðinni í þús-
u n d á r, líklega miklu meira en þvi
nemur.
í öðrum löndum er auðvitað víða
mótak, eins og hér á landi. Og áhug-
inn á því, að nota mó til eldsneytis í
stað kola, fer óðum vaxandi ár frá
ári í öllum þeim löndum, sem ekki
eiga kolanámur. Hver þjóð keppir að
því, að hafa upp úr tandareign sinni
sem flestar af nauðsynjum lífsins. f>að
er betra hjá sjálfum sér að taka en
sinn bróður að biðja, og það er lífea
oftast ódýrara,
Mestur er áhuginn á mónotkun í
Svíþjóð, Danmörfeu, Noregi, Rússlandi
og sumstaðar á f>ýzkalandi.
71. biað.
y
Allir vita, að mórinn verður ekki
hafður til eldsneytis eins og hann
kemur upp úr jörðinni — blaut-
ur (í honum er þá c. 80°/0 vatn).
Margar tilraunir hafa verið gerðar og
miklu fé verið kostað til þess að finna
upp einhverja þá meðferð á blautum
mó, er geri hann að góðu og ódýru
eldsneyti, jafnódýru og kolin.
f>etta hefir gengið örðugt og ekfei
viljað lánast — fyr en nú; nú á síð-
ustu árum hefir móvinnan tekið þeim
framförum, að alt útlit er til þess,
að mórinn muni framvegis útrýma
kolunum. í öðrum löndum, þar sem
kol eru mjög ódýr og flutningur á
þeim ódýr á járnbrautunum, — þar
getur þetta víða verið vafamál, þar
getur samkepnin orðið hörð milli mós-
ins og kolanna. Hér á landi, þar
sem kol eru dýrari en víðast annar-
staðar, og engar járnbrautir til Sutn-
inga, — hér er þetta ekkert vafamál,
hér getur ekki, að minsta kosti ekfei
til sveita, verið að ræða um neina
samkepni milli mós og kola, hér er
það eitt af mestu nauðsynjamálum
þjóðarinnar, að færa sér móinn vel í
nyt, hætta að brenna fegursta skrúði
fósturjarðarinnar, skóginum og kjarr-
inu, hætta að brenna áburðinum, sem
er undirstaða jarðræktarinnar, en nota
móinn, það eldsneyti, sem alstaðar er
til og orðið getur bæði gott og ódýrt,
ef rétt er með fariS.
Eg skal nú í örfáum orðum skýra
frá helztu aðferðunum, sem hafðar eru
í öðrum löndum til að gera gott og ó-
dýrt eldsneyti úr mónum. Mestan
minn fróðleík þar að lútandi hefi eg
úr smáritlingum og blaðagreinum eft-
ir danskan mann Ritmester Rahbek í
Sparbjær á Jótlandi. Og eg get ekki
stilt mig um, að minnast nokkrum orð-
um á manninn sjálfan. í Danmörku
eru engar kolanámur en víða mómýr-
ar; fyrir 30 árum vaknaði þar mikill
áhugi á mó sem eldsneyti; við mómýrarn-
ar voru þá víða settar upp stórar verk-
smiðjur til að vinna eldsneyti úr món-
um, en þetta fór alt á höfuðið, mórinn
gat ekki orðið nógu ódýr, ekki kept
við kolin; margar miljónir króna fóru
í súginn og allir mistu móðinn, mistu
trúna á mónum, allir nema Rahbek;
hann átti eina verksmiðjuna og hann
hélt áfram, varði aleigu sinni til þess
að gera nýjar tilraunir, breyta vinnu-
aðferðinni og finna upp nýjar vélar;
hann vildi ekki hætta, af því að hann
áleio þetta mjög mikilsvert fyrir föð-
urland sitt, kolalaust land, að geta
notað mó í stað kola, og hélt að það
hlyti að geta lánast; í þetta eyddi
hann aleigu sinúi, miklu fé, en svo
hefir honum líka lánaBt að bæta vinnu-
aðferðina og áhöldin svo, að nú getur
verksmiðjan selt mó ódýrari en
kol. Slíkir menn eru sómi og gagn
hverrar þjóðar.
Víðast hér á landi er mórinn stung-
inn upp með skóflu eða pál og hnaus-
arnir þurkaðir í mýrinni rétt hjá mó-
gröfinni, ef mýrin er ekki því blaut-
ari. Allirvita, að mór er misjafn að
gæðum, en ekki vita allir það, að
neðstu lögin eru ávalt bezt (mest kola-
efni í þeim, af því að þau eru elzt).
f>egar mórinn fer að þorna, er hann
fyrst settur i smáhrauka, nokkrir