Ísafold - 21.11.1903, Síða 2

286
Flentum kemur earnan um það, að
öll meðferð og nýting áburðarins sé
hér afar lakleg. Margir láta ekkert
aaman við hann til að auka hanu og
binda þvagið, en þeir, sem það gjöra,
hafa flestir ekki neitt annað til þess
en mold, meir og minna metta af
vatni.
Haugstæðin eru illa valin, og ekk-
ert gjört til þess að hlífa áburðinum
fyrir vatni, sól og vindi. Áburðar-
efnin leysast sundur, gufa upp og
renna burt með vatninu. Meginhluti
þvagsins fer út í veður og vind, og
kemur að engum notum.
fað má því óhætt fullyrða, að
mestur hluti þess at áburðinum, sem
fljótast leysist upp, tapist algjörlega;
en það er £ köfnunarefnisins, § af
fosforsýrunni og meginhluti kalísins.
(Landmandsbogen).
Við tilraunir, sem gjörð-
ar hafa verið á f>ýzka-
landi, hefir þaðsýnt sig>
að áburður, sem safnaðvar
í haug á bersvæði, léttist
yfir árið um 53*/.. Köfnun-
arefnið í áburðinum rýrn-
a ð i u m 5 5"/.
Sams konar tilraunir á öðrum stað
leiddu í ljós, að þurefni í áburði —
haug —, er var geymdur í 7 mánuði,
rýrnaði um 81,2°/. og köfunarefnið
23,4^..
Af þessu sést, hve feikimikið tapast
af áburðinum þegar hann er illa hirt-
ur, eins og alment á sér stað hér á
landi.
Við þetta bætist svo það, sem út
yfir tekur, að miklu af sauða-
taðinu er brent, notað sem
eldiviður undir pottinn.
Hvað miklu nemur það svo, sem
brent er af því?
í mörgum sveitum er svo að segja
hverjum sauðartaðskögli brent; og eg
þekki enga sveit, að ekki sé brent
einhverju af því.
Sú allra lægsta áætlun, sem eg get
gjört, er það, að helming als
sauðataðs sé brent á land-
inu; e n það er sama sem f
miljón krónur á ári.
E'n auk þess, sem brent er af á-
burði, fer mjög mikið af honum til
ónýtis, eins og áður er getið, fyrir illa
meðferð og nýting. |> a ð, s e m á
þann hátt fer forgörðum,
má að minsta kosti áætla
að nemi 1 miljón króna á
ári.
Skaðinn, sem vér bíðum við það, að
brenna helmingnum af sauðataðinu
og nota illa áburðinn að öðru leyti,
nemur samkvæmt þessu lf m i 1 j ó n
króna. það er með öðrum
orðum réttur helmingur á-
burðarins að verðmæti, sem
kemur ræktun landsins að
n o t u m, eins og nú er háttað hér
á landi.
Hálf önnur miljón krónur eru lag-
legur skildingur. Vextir af þeirri
upphæð með 4/- e r u 6 0,000 k r.
á á r í, eða hér um bil það, sem
Ölfusárbrúin kostaði.
Með þessari upphæð, 1| miljón,
mætti girða öll túnin á landinu með
gripheldri girðingu, og flest þeirra úr
grjóti.
Með þessum áburði, sem fer þannig
forgörðum, mætti rækta 25—30 þús.
dagsláttur fram yfir það, sem nú er
í rækt, er gæfu af sér 400,000—500,000
hesta af töðu. f>essi töðuauki væri
nóg fóður fyrir 10,000—12,000 kýr.
En hver ráð eru nú til þess að
koma í veg fyrir þetta mikla tjón, er
þjóðin bíður árlega við illa áburðar-
hirðingu ?
Ráðið er þetta, að nýta áburðinn
betur en gert er, með þvL
1. a ð gera haughús yfir hann og
safnþrór.
2. a ð bera saman við hann þur-
efni, t o r f m o 1 d eða m ó m o 1 d.
3. a ð hætta að brenna öllu sauða-
taði, en nota það eingöngu
til áburðar.
Um tvent hið síðasttalda vilegfara
nokkrum orðum.
Ekkert er betra saman við áburð
en mold eða mómold. Mómold hefir
í sér 1—3°/0 af köfnunarefni, og 1 pd.
af henni sýgur í sig 6—12 pd. af
þvagi eða lög, og sumt af henni enn
meira.
í Svíþjóð og Noregi eru margar
verksmiðjur, er búa til þenna áburð.
í Danmörku þekki eg eina slíka verk-
smiðju norður á Vendilsskaga. Mór-
inn er tættur í sundur í stórri vél,
sem hreyfist fyrir vatnsafli. Mómold-
inni er svo þjappað saman í bagga,
er vigta 100 pd. og pundið af henni
selt á 1 eyri, eða 100 pd. á 1 kr.
Aðferðin við að afla mómoldarinnar
er oftast sú, að mórinn er stunginn
upp að haustinu, látiun liggja og
frjósa yfir veturinn, og síðan þurkað-
ur og malaður í vélum, sem til þess
eru gerðar. Að því búnu er mold-
inni þjappað saman (pressuð), svo að
sem minst fari fyrir henni, í 100 pd.
bagga, og seld svo bændum til að
bera hana í flórinn og undir kýrnar.
Hinn nafnkuuui ræktunarfrömuður
Dana, D al g a s , telur að fyrir hverja
kú þurfi 2000 pd. af mómold, ef þurka
eigi upp allan lagarkendan áburð.
En það hjálpar mikið, þó eigi séu
brúkuð nema 1000 pd. fyrir hverja
kú. Árlegur kostnaður við framleiðslu
þess þurefnis telur Dalgas að nemi,
að því er Danmörk snertir, 3—3l/a
miljón kr.; en það sem vinst við það
í auknum og bættum áburði, álítur
hann að nemi 10—15 miljónum kr.
Ef vér notuðum mó eða mómold
saman við áburðinn, þó ekki væri
meira en 800—1000 pd. fyrir hverja
kú til jafnaðar, þá væri stórmikið
unnið við það. Og eg get bætt því
við, að eg hefi heyrt unga og hygna
bændur segja, að þeir mundu glaðir
kaupa mómold fyrir beinharða pen-
inga, ef moldin að eins fengist góð
og með sanngjörnu verði.
Mómoldar getum vér aflað oss hér,
og þurfum eigi að sækja hana til
annara landa. Efnið í hana eru
mómýrarnar okkar, og li ggj a
þar mikil auðæfi ónotuð.
Jafnframt því að afla íburðar sam-
an við áburðinn, eigum vér að hætta
að brenna sauðataðinu, og verja þeirri
J/2 miljón króna, er vér á þann hátt
eyðum, til ræktunar landsins. — En
svo þurfum vér í stað taðsins annað
eldsneyti, og þessa eldsneytis eigum
vér að afla oss með því aö nota rnó
inn.
það eru að vísu til einstöku sveitir,
þar sem álitið er, að mór sé alls eigi
til, t. d. í Vestur-Skaftafellssýslu. En
eins og tekið er fram í I. kafla þeBS-
arar ritg., þá er það alls eigi enn
rainsakað, hve víða mór sé í jörðu.
Til þe88 að gera móinn betri og
hentugri til eldsneytis, þarf að koma
upp i annari hvorri eða helzt í hverri
sveit álandinu móverksmiðjum. f>ess-
ar móverksmiðjur má reka með hest-
afli, vacnsafli eða gufuafli og nota
sjálfan móinn til eldsneytis.
í Noregi þekki eg móvinslur, sem
reknar eru með hestafli. Ein þeirra
er í smálöndunum; þar eru brúkaðir
2 hestar til að snúa hnoðunarvélinni.
f>ar vinna 3 karlmenn og 3unglingar.
Móvinnan stendur yfir í ll/,2—2 mán-
uði að vorinu, og eru búnir til 10—12
þús. móköglar á dag. Framleiðslu-
kostnaðurinn er kr. 1,70 á hverja 1000
mókögla.
í Danmörku þekki eg smá móvinsl-
ur, er kostað hafa 2000—4000 kr. og
búa til 25—30 þúsund mókögla á
dag.
í sambandi við það, sem hér er
tekið fram, ukal þess getið, að ýmsir
hafa spurt mig eftir móvélum, sem
snúið er með höndum. f>essar vélar
voru áður töluvert notaðar í Noregi,
og hingað til landsins hafa komið 2
eða 3.
Reynslan hefir sýnt, að vélarnar
svara ekki kostnaði; þær eru seinvirk-
ar, og að hnoða mó í þeim verður
dýrara en að afla hans á vanalegan
hátt. — f>að mun því naumast svara
kostnaði fyrir menn að útvega sér
þessar handmóvélar; en leggja heldur
í stærri móvélar í félagi eða margir
saman. — Yerðið á þessum handvél-
um er 60—65 kr.
Alt fram að þessum tíma hefir ver-
ið farið afarilla með móinn hér á landi
og mómýrarnar. Haldi því áfram,
verður öllu bezta mólandinu eytt á
tiltölulega 8kömmum tíma. Fer því
svo, að niðjar vorir í framtíðinni
standa uppi skóglausir og mólausir.
Hafa þeir þá gilda ástæðu til að á-
fella os8 fyrir meðferðina á mómýrun-
um, engu síður en þegar vór erum að
álasa forfeðrum vorum fyrir meðferð-
ina á skógunum.
111 meðferð á skepnum.
Oft hafa blöðin reynt að gefa mönn-
um bendingar um hitt og þetta, sem
betur mætti fara, en því miður eru
lesendurnir alt of gjarnir til að dauf-
heyrast við þeim, þeir láta þær inn um
annað eyrað og út um hitt, og svo
stendur alt í sama farinu.
Ljósasta dæmi þess, hve lítið tillit
menn taka til slíkra bendinga, er með-
ferð manna á skepnunum. III meðferð
á þeim hefir þó rækilega verið brynd
fyrir mönnum, bæði í ræðu og riti,
fyr og síðar, en seint virðist íslending-
um samt ætla að skiljast það, að slcepn-
urnar geti fundið til, og að menn í
meðferðinni á þeim þurfi að taka tillit
til þess.
Hvernig er æfin, sem útigangshest-
arnir eiga? l>eir eru þrælkaðir á sumr-
in, en settir á »guð og gaddinn« á
vetrin. Bazt er auðvitað farið með
kýrnar, þvf óbagurinn við að kvelja
þær er svo auðsær, að hann hefir blot-
ið að draga úr kvaldóminum. Eti
hestarnir verða ekki eins gagnslausir þó
þeir séu látnir standa undir húsatótt-
um og stakkgörðum, eða hvar sem þeir
geta hniprað sig í skýli í vetrarhörkun-
um, tnarga langa og kalda vetrarnótt-
ina, ef þeir að eins skrimta veturiun af,
þá gera menn sér litla samvizku af
vetrarbyljunum og vetrarhungrinu, sem
þeir hafa átt við að búa, því náttúran
og vorgróðurinn leggur plástur á retr-
arsárin, og græðir þau, svo að vanalega
ern útigangshestarnir orðnir vikafærir
þegar lestaferðirnar byrja í júnímánuði.
Á þeim tíma árs fara Sunnlendingar
flestar lestaferðir til Keykjavíkur, enda
má þá sjá margan hestinn illa útleik-
inn eftir veturinn.
t>að er gamall sunnlenzkur sveita-
siður, að lesta hestana hvern aftan f
annan, og teyrna þá svo alla leið aust-
an úr Arnes- og Rangárvallasýslu, og
er það öllum auðsætt, að þó slíkt só
fyrirhafnarminna fyrir lestamennina, þá
er hestunum það margfalt erfiðara,
að draga eftir sór ef til vill marga
taumstirða og ólestvana stallbræður
sína, heldur en að fá að ganga lausir
hver við annars hlið.
Og ekki nóg með það.
Flestum mun vera það ljóst hve
taumlótt naut muni vera, en tíðast re
það, að einn boli fylgi lest hverri til
bæjarins í vorlestaferðunum. Er hon-
um þá annaðhvort hnýtt aftan í taglið
á aftasta hestinum og látinn þannig
reka lestina, eða þá, sem eigi er held-
ur sjaldgæft, að boli er buudinn í tagl
þeim hestinum, sem riðið er, og eig-
andinn kemur svo ofboð rólega ríðandi
niður Laugaveginn, dragandi þennadilk.
á eftir sér, án þess að honum detti í
hug, að hann geri sig sekan í neinni
sérlegri yfirtroðslu, þó hann láti hest-
inn bæði bera sig og draga nautið, því
að oft vantar jafnvel mann til að reka
á eftir nautinu, og þó einhver ungling-
ur eigi stundum að gera það, þá fer
það oft f handaskolum, en alt bitnar á
hestinum.
Hversu lengi á að pína fslenzka hesta
með slíkri þrælameðferð? Vilji menn
ekki taka á móti áminningum og leið-
beiningum blaðanna, sem oft og ósjald-
an hafa gefið mönnum góð ráð í þessu
efni, þá virðist mega hafa önuur ráð...
Sektum ætti að mega koma fram við
hvern þann mann, er fer þannig með
skepnur; og ætti það að vera auðvelt
fyrir lögregluþjónana, sem eru glöggir
og gætnir menn, að stemma stigu fyrir
því, að slíkt sjáist hér á götum bæjar-
ins. Sektir fyrir slíka harðýðgis- og.
miskunarleysismeðferð mundu vekja
eftirtekt og umhugsun manna á því, að
eitthvað muni vera athugavert við það>
að láta naut slfta sundur hestinn und-
ir sér.
En þetta er ekki eina illa meöferðin,
sem íslenzku hestarnir verða fyrir, þeir
eiga því miður marga aðra ónotastund-
ina, og ekki sízt Reykjavíkur hestarnir.
Á sumrin eru þeir brúkaðir á víxl til
reiðar og áburðar, og oft til hvors-
tveggja sama daginn, enda eru láns-
liestar hér tíðum horaðir, meiddir og
örþreyttir, eins og gefur að skilja, þar
sem margir fara með þá og sumir ó-
vægnir og óprútnir. Enda er vfða um
land orðið kunnugt orðtakið; »að ríða
eins og Sunnlendingur á lánshesti«.
En nú er Reykjavík svo í sveit kom-
ið, að hagar eru hér mjög lélegir á
sumrin, og má þvf eigi bjóða hérlendum
hestum þá brúkun, sem sveitahestar á
góðu haglendi þola, og af því kemur
það, að brúkunarhestar hór í Yík verða
miklu magrari en annarstaðar, með því
líka að þeim er ekki leifður nema svo>
örlítill tírni til að standa í haganum,
en enginn til hvíldar.
I>á eiga útigangshestarnir í Reykjavík
æfina auma, og óvíða mun hrossum
boðin harðari beit en þegar þeim er
slept í fjöruna á haustin, þar sem
þau verða að vera til vors, og bjarga
sér eins og bezt gengur.
Margan ókunnan mann mun furða á
því, hvernig þessar skepuur komast
fram, þær norpa við bryggjurnar, undir
húsgöflunum og á miðjum götunum á
kveldin í kafaldsbyljum, skjálfandi af
kulda og hungri, og mæna vonaraugum
á þá, sem framhjá ganga, og ólíklegt
er það, að nokkur eigandi slíkra. gripa
hafi séð þá svona á sig komna, án þess
að hann hafi komist svo við, að hann
hafi reynt að firra skepnuna slíkum
kvaldómi.
Nú er veturinn genginn í garð, og
sama æfin bíður útigangshestanna enn
hór í fjörunni í vetur, ef ekkert er að
gert. Vil eg því skjóta máli mínu til
betri vitundar þeirra manna, er slíka
hesta eiga, og skora á þá, að sjá þess-
um skepnum sínum að minsta kosti
fyrir húsi í allra verstu aftökununl, því
það er það minsta, sem hægt er að
gera fyrir þá.
Hestavinur.
Síðdegismessa i dómkirkjunni á
morgun kl. 5 (Jón Helgason).