Ísafold - 16.01.1904, Síða 2

10
áöur grunaður um peningainnbrotsþjófn-
aö allmikinn, utn 30,000, en sannaðist
ekki. — Nú í gœr hefiv oröið vart við
hér í bænuni falsaðar tvikrónur; og tná
segja, að þau fari heldur en eigi að
tíðkast iiér, hin breiðu spjótin.
Nóbels-verðlauniii 1903.
Nóbelsverðlaunin hlutu í þetta sinn
þrír Norðurlandabúar, sinn hverrar
þjóðar, ennfremur einn t,nglendingur,
og loks leutu fimtu verðlaunin á
J'rakblandi.
Norðurlandaverðlaunamennirnir eru
þeir Björnstjerne Björuson, Svante
Arrhenius, háskólakennari í Stokk-
hólmi, og prófessor Niels R. Finsen í
Kaupmannahöfn, ljóslækningamaður-
inu.
Englendingurinn, sem verðlaunin
hlaut í þetta sinn, heitir Randull Cre-
mer, gamall þingmaður þar, og hefir
barist heilan mannsaldur fyrir bróður-
þeli og sáttfýsi í ágreiningsmálum
þjóða í milli, en gegn styrjaldar- og
herbúnaðarófögnuðinum, sem nú er
eítt hið þyngsta böl bins mentaða
heim8. f>að er stórþingið í Kristjaníu,
eða þar til kjörin nefnd, að þess til-
hlutun, sem þau verðlaunin veitir,
friðarverðlaun svo nefnd.
Hin verðlaunin öll fjögur veitir Vfs-
indafélagið í Stokkhólmi, ein fyrir
framúrskarandi afrek eða uppgötvanir
í eðlisfræði — þau hlaut nú Arrhen-
ius, önnur fyrir viðlíka afrek ílæknis-
fræði — þau hlaut nú Niels R. Fin-
sen; hin þriðju fyrir merkilegar upp-
götvauir eða því um líkt í efnafræði,
og hin fjórðu fyrir frábæra skáld-
snild — það var Björnstjerne Björn-
son, sem þau hlaut nú.
Efnafræðisverðlaununum var í þetta
sinn skift í tvo staði, og hlaut anuan
helminginn Becquerel háskólakennari
í París, en hinn hjón þar, Curie kenn-
ari við Sorbonnskóla, og kona hans,
pólsk að ætt oguppruna, |>au hjónin
höfðn uppgötvað og rannsakað vand-
lega nýtt frumefni, er radium heit-
ir og mikill kynjakraftur fylgir. Og
Becquerel hafði átt mikinn þátt í
s&mkynja rannsóknum með miklum
og merkilegum árangri.
Nóbelsverðlaunin nema hver um
sig rúmum 140 þúsundum króna,
eða öll fimm samtals meir en 700
þúsundum króna. Þau eru vextir af
erfðafé, er ágætisraaðurinn Alfred Nó-
bel, sænskur að uppruna, lagði til
þeirra guðsþakka að sér látnum, og
nam eitthvað 35 miljónum króna.
Hann hafði grætt það meðal annars
á tveimur uppgötvunum, er hann
gerði, en það var reyklaust eða reyk-
lítið púður og dynamit, hið öflugasta
sprengiefni, sem til er. Hann lézt
suður á Frakklandi 10. des. 1896, og
er verðlaunaveitingin jafnan látin
bera upp á dánardægur hans. |>etta
er þriðja skiftið, sem slíkum verðlaun-
um er úthlutað; það var gert fyrsta
skifti 1901; fyr var ekki skiftum lok-
ið í dánarbúinu eftir Alfred Nóbel og
þar með fylgjandi erfðaþrætu.
Hiuir norrænu verðlaunaveitendur
þykja hafa sýnt mikla kurteisi í því,
að láta ekki verðiaunin koma niður á
norrænu þjóðunum fyr en í þriðja skiffci,
sem þeim er úthlutað. f>au lentu í
hin skiftin á þýzkalandi, Frakklandi,
Englandi, Hollandi og Sviss,
|>að er jafnan mikill hátíðabragur á
Stokkhóhni, er verðlaununum er út-
hlutað þar, og gerir konungur það að
jafnaði, þ. e. afhendir þau viðstöddum
verðlaunaþiggjendum: en það voru í
þetta skiftí þeir Björnson, Arrhenius
og Becquerel. f>að er mælt að þeir
Oscar konungur og Björnson, þjóð-
konungurinn og skáldkonuoguriun,
hafi aldrei talast við á æfinni fyr ’ en
í það sbifti eða réttara sagt daginn
áður, er B. B. gekk fyrir konnng, að
sið þeirra, er Nóbelsverðlaunin hljóta,
og hjöluðu þeir þá saman hátt upp í
klukkustund í mesta bróðerni. Áður
hafði verið ailfátt með þeim, euda B.
B. farið í ritum sínum all-ómjúkum
orðum um konungstign og konungs-
stjóru, kallað það hégóma og að því
fylgdi mikil siðspilling.
Að öðru leyti var mikið dálæti haft
á B. B. meðan hann dvaldi í Stokk-
hólmi í þetta skifti. Hann gisti þar
hjá tengdasyni sínum, Sigurði Ibsen
yfirráðherra Norðmanna þar. Sænsk-
ir stúdentar fluttu honum fagnaðar-
kveðju með blysför og margt hið
helzta stórmenni Svía meðal vísinda-
manna og ritmenta hélfc honum dýrð-
lega veizlu. f>ar flutti hann eina
snildarræðuna, svo sem honum er
tamt, og laut hún einkum að því, að
sýna fram á, hve mikla ábvrgð skáld
hefði á því, að hafa fagurt og göfugt
markmið fyrir stafni, sýna lýðnum
fagrar og háleitar hugsjónir. í upp-
hafi ræðunnar tók hann það fram, að
hann lifci svo á, sem verðlaunin væru
fremur gjöf frá þjóð til þjóðar, þ. e. frá
Svíum til Norðmanna, heldnr en til
sín, og vék hann þar með að vaxandi
vináttuþeli þeirra í milli, sem hefir
einkum glæðst við kosningaúrslitin
síðustu i Noregi, er B. B. átti svo
mikinn þátt í. Og um leið er svo
skilið, sem haun bafi hagað þannig
orðum, til þess að síður yrði tekið til
þess, þó að annar skáldkonungur Norð-
manna, Henrik Ibsen, væri settur
hjá í þetta sinn.
f>ó að Nóbelaverðlaunin séu beint
gjöf til þeirra, er þau eru dæmd, enda
eru oft sárþurfandi fjárstyrks, þá
hafa sucuir þeirra ánafnað meiru eða
miuua af þeirri fúlgu til einhverra
þarflegra fyrirtækja eða stofnana. f>ar
má nú nefna landa vorn Niels R.
Finsen einn fremstan í flokki. Hann
hefir þegar gefið meiri hluta sinna
verðlauna til almenningsþarfa: 50þús.
kr. til ljóslækningastoínunarinnar í
Kaupmhöfn, sem hann stendur sjálf-
ur fyrir, og aðrar 50 þús. kr. til ann-
arar lækningastofnunar, sem hann er
frumkvöðqll að, við lifrarveiki og
hjartakvillum. Gjöfin til ljóslækninga-
stofnunarinnar varð til þe38, að tveir
auðmenn í stjórnarnefndinni fyrir
henni, Jörgeusen verksmiðjueigandi og
Hagemann, forstjóri fjölvísindaskólans,
gáfu aðrar 50 þúsundirnar hvor í
þarfir stofnunarinnar. Svo sem nærri
má geta eru nú Danir ákaflega hreykn-
ir af Niels R. Finsen. Hann er nú
heimsfrægur maður orðinn og þar
með skör ofar settur að orðstír en
nokkur annar maður þar f landi. Hon-
um bárust viðhafnar- og fagnaðar-
kveðjur úr öllum áttum verðlauna-
daginn. Konuugur vor kom sjálfur
að finna hann daginn eftir, að votta
honum samfögnuð sinn, ásamt syni
sínum, Valdemar prinz, og Vilhjálmur
keisari lét sendiherra sinn hér flytja
houum samfagnaðarkveðju frá sér
og óska honum góös bata. jþví
það mein er á um bans hagi, að hann
er mjög þjáður af þungum kvilla,
vatnssýki, og hafði verið stungið á
honum skömmu fyrir verðlaunadaginn,
og lánaðist að vísu eftir hætti.
Vel hefir mælst fyrir þessum verð-
launaveitingum í helztu blöðum
heimsins, nema hvað |>jóðverjar töldu
Berthu v. Suttner barónessn hafa
unnið fremur til friðarverðlaunanna
heldur en þessi Englendingur, Cremer.
Enda er sú kona, og hefir lengi verið,
heimsfræg fyrir mjög ötula framgöngu
fcii eflingar friðarmálefninu, með marg-
víslégum hætti.
Snæfellsnessýsla
ii.
Eigi verður annað sagt, en að á-
staudið í þessari sýslu sé mjög bág-
borið, einkum í sumum hreppum henn-
ar. Einna lökustu sveitirDar eru
Staðarsveit, Breiðuvíkurhreppur og
Eyrarsveit. I öllum þessum hrepp-
um er fátækt og vesaldar búskapur;
fénaður fár og lítið um verulegar jarða-
bætur, Húsakynni undantekningarlít-
ið mjög svo léleg, en einna lökust
virtust mér þau þó vera á Arnarstapa.
— jpar eru 5 smábýli og allir búend-
urnir mjög fátækir.
jpegar Árni Thorsteinson Iandfógeti
var að alast þar upp, voru, eftir því
er hann man bezt, 12 kýr í Stapa-
hverfinu, og auk þess hross og tölu-
vert af fé. Nú eru kýrnar þar 4 eða
5 og túnið í stökustu órækt. I UDg-
dæmi landfógeta gengu þaðan 5 skip
(8exmannaf.); nú er haldið þar úti 2
bátum.
I skýrslu Hermanns Jónassonar er
yfirlit yfir lausafjárframtal sýslunnar
1897—1902. þetta yfirlit synir, að
1897 voru lausafjárhundr. 2197, en
1902 voru þau komin ofan í 1530.
»j>egar nú þess er gætt«, segir Her-
mann, »að á hinni litlu eign sýslubvía
er talið að hvíli um 150,000 kr. verzl-
unarskuldir, og eigi minna en 30,000
kr. skuldir við Iandsbaukann og aðra
sjóði, þá er auðsætt að útlitið er al-
varlegt. Ef hvert lausafjárhundrað er
metið 80 króna virði, þá verður lausa-
fjáreignin 1902 122,400 kr. og hrekk-
ur því eigi fyrir skuldunum«.
Hvað snertir Staðarsveit sérstaklega,
þá hefir hennar verið oft minst, og
því viðbrugðið, hvað henni hafi farið
aftur á BÍðari árum.
Síðustu 20 árin hafa farið þar í eyði
15 jarðir. Sumar þeirra hafa auðvit-
að verið lítilfjörlegar til ábúðar, enda
er þess naumast að vænta, að þær
lökustu byggist aftur. — j>ar á móti
eru nokkrar af þessum eyðijörðum, er
teljast mega meðaljarðir að gæðum,
og auk þess eru þar margar jarðir
góðar í mjög lélegri ábúð.
Sem dæmi þess, hvað jarðir eru í
lágu verði í Staðarsveit skal þess get-
ið, að nýlega var þar seld jörð —.
Haginn — sem er metin 12 hundr.
44 áin. að nýju mati. Hún var seld
fyrir 500 kr. og nam það verð að eins
því er húsin og kúgildin, er fylgdu
jörðinni, voru verð; jörðin sjálf kostaði
ekki neitt.
Annars er það um Staðarsveit að
segja, að fá héruð eru betur úr garði
gerð frá náttúrunnar headi. Sveitin
liggur mót 8Ó1 og suðri, og fjöll á bak
við, er skýla henm. Landið er svo
að segja alt grasi vafið frá fjöru til
fjalls. Ár og lækir renna niður sveií-
ina, og vötn eru þar mörg, stór og
lítil. í sumum ánum er Iaxveiði og
silungsveiði í vötnunum. — Æðarvarp
og vísir til þess er víða í sveitinni, og
mætti óefað auka það mikið. — Tún-
in eru víða lítil, bd gætu verið bæði
stærri og mikið betri. Engjar eru
tiða8t ágætar, og má auka þær afar-
mikið. Liggja vel við til vatnsveit-
ingu og vatnið í ánum og lækjunum
er ágætt til áveitu, og kostar mjög
lítið að afla þess og veita því yfir.
Til skýringar þessu skal þess getið,
að undir kirkjujarðirnar, er tilbeyra
Staðastað — þær eru 15 alls auk
staðarins og metnar rúm 140 hundr.
að nýju mati —, liggja mikil lönd ó-
notuð, er gera má með tiltölulega
litlum kostnaði að bezta slægjulandi.
Svæði þau, sem eg sérstaklega fór um
og skoðaði og tilheyra kirkjujörðunam,
eu sem þó ekki teljast með engjum,
eru um 500—800 engjadagsláttur.
Og að veita vatni á þessa flóa mundi
kosta 1000—1500 kr. Eftir fá ár
mundu þessir flóar batna svo, að þar
mætti heyja 4000—6000 hesta af bezta
heyi, og er hér sízt of hátt talíð.
Um vesturhluta Staðarsveitar —út-
sveitina — má segja sama, enda er
hún, eigi síður en innsveitin, vel Iöguð
til eDgjabóta og túnræktar.
þessu líkt má og að orði kveða um
Breiðuvíkina. þar eru jarðir, er tekið
geta á móti tniklum -bótum og launað
vel alla fyrirhöfn.
Garðrækt er lftil í þessum aveitum,
en óefað getur hún verið miklu raeiri.
— Sigmundur Jónsson á Hamarend-
um fekk úr einum garðinum sínum f
fyrra, 200 □ föðmum, 20 tunnur af
rófum og kartöflum. Hann telur eigi
mikinn mun á því að rækta raatjurtir
þar vestra eða í Mýrdalnum, en það-
an flutti hann fyrir nokkmm árum.
Og hann fullyrti, að sér mundi hafa
liðið lakar þar eystra en honnm líður
nú þarna í Breiðuvíkinni.
Veðurátta fremur vindasöm um
Snæfellsnes og úrkomur tíðar. — En
eftir því er kuunugir menn sögðu mérs
þar á meðal þeir feðgar Jón og Sig-
mundur á Hamarendum, — sem víð-
ar hafa verið, þá eru úrkomur þar
minni en ekki meiri eu t. d. undir
Eyjafjöllum og í Mýrdal.
Að því er mentunarástandið soertirs
þá er það að sögn knnnugra manna
fremur á lágu stigi um Snæfellsnes.
Bækur og blöð eru lítið keypt og les-
in, og yfir höfuð er alt félagslif dauft
og dofið. Hver potar sér og þykist
góður fynr sig. — Verkleg kunnátta,
að því er snertir alla landvinnu, er
mjög af skornum skamti, og svo segir
Hermauu í skýrslu sinni, að ef hinu
sama fari fram eun um nokkur ár.
þá verði þar leitun á mönnum, er
kunni til heyskapar og annara sveita-
Btarfa.
, Ef spurt er um það, hvað valdl
þessu eymdarástandi á Snæfellsnesi,.
þá er því ekki auðsvarað. Orsakiruar
geta verið og eru sjálfsagt margar.
Kjartan þorkelsson kaupm. á Búð-
um, greindur maður og nákunnugur
þar vestra, telur, að eitt af því, er
valdið hafi afturför héraðsins, séu;
harðiudin og skepnufellirinn 1881—’84s
og þó einkum gjafakornið, og
búi það að því enn. Taldi hann, að
þá mundi betur farið hafa, ef þeim
peningum, sem fóru fyrir kornið, hefði
verið varið öðruvísi eða til skepnu-
kaupa og nytsamra fyrirtækja innan-
héraðs.
Hermann Jónasson álítur í skýrslB.
sinni, að ein af aðalorsökum þessa
bágborna ástands sé eða hafi veriÁ
»maunaveiðaruar« á þilskipin. — þeg-
ar þilskipunum tók að fjölga um Vest-
firði, voru menn sendir suður á Snæ-
felUnes til að smala mönnum út á
skipin. |>á voru fiskileysisár á Nesinu,
og tóku þá margir þanu kostinn að
fara á þilskip. þetta varð til þess, að
fólkið flutti burt, bátaútvegnum hnigu-
aði og alt fór í kaldakol; en fáum hug-
kvæmdÍ8t að gera landbúnaðiun að
aðalatvinnu sinni, sem þó lá beinast
við, og hefði þá betur farið.
Mér skilst á ferðasögu síra f>órh.
Bjarnarsonar sem hann hallist að
þeirri skoðun, að hnignun Eyrarsveit-
ar og Staðar8veitar stafi ásamt fleiru
af því, »að bygðin er jafnt til sjávar
og sveitar«, og minnir í því sambandi
á fleiri 8veitir, sem líkfc sé ástatt fyrir.
f>etta er og hverjum manni auðsætt,
sem þekkir nokkuð til hér á landi.
f>egar hvorki eru efni eða dugnaður
til þess að reka hvorutveggja í senni
svo vel sé, þá hlýtur jafnan annað-