Ísafold - 27.01.1909, Blaðsíða 2

14
ISAFOLD
Samhjalp.
Bók Krapotkins.
A árinu nýja er liðin hálf öld síð-
an er Charles Darwin, höfundur lif-
fræðinnar nýju og frumþróunarrann-
sókna, gaf út Uppruna tegundanna,
aldarinnar affaramesta ritverk; bók,
sem allar mentaðar þjóðir eiga á sinni
tungu — aðrir en íslendingar. —
Einhver merkasti þáttur hennar er
um náttúruvalið. Nátturan velur úr
til lifsins þá einstaklinga, sem bezt
komast af i líjsbaráttunui. En hverir
eru þeir? Lærisveinar Darwins hafa
ekki ósjaldan gert tilgátur hans að
fullyrðingum sínum, og eins hér;
hafa talið aflmestu einstaklingana
vera hæfasta til þess, og gert miklu
meira úr þeirri tilgátu en hann sjálfur.
Fyrir sex árum kom út bók um
það mál á ensku eftir P. Krapotkin
fursta, rússneska rithöfundinn nafn-
fræga, fræðimann i náttúrusögu og
þegnfélagsvísindum. Það er bókin
sem hér verður frá skýrt: Mutual
aid — Samhjálp.
Samhjálpin, félagslyndið — það er
einkenni þeirra einstaklinga, sem verða
fyrir náttúruvalinu, bera hæstan hlut
í baráttu lífsins. Ekki aflið, heldur
samhjálpin. Þróttmestu einstaklingar
verða undir í baráttunni, ef þeir eru
ófélagslyndir. Þeir sem aflminstir
eru hafa betur, ráða niðurlögum hinna,
ef þeir leggja saman og hjálpast að.
Fyrir samhjálpinni stenzt ekki afls-
munurinn; hún er sterkasta aflið i
baráttu lífsins.
Um þar er bókin; það á hún að
sanna.
I.
Samhjáip meðal skepna.
Höf. sýnir fram á, hve því fari
fjarri, að Darwin hafi skotist yfir þetta
atriði, hvers konar samfélag þróist
bezt.
— Það samfélag, sem á sér mest-
an fjölda af samúðarmestum félögum,
mun þróast bezt og verða mestra af-
kvæma auðið, ritar Darwin í bók
sinni um Ætterni mannkynsins.
Eins og þúsundir heilsulítilla og
sjúkra skálda, vísindamanna, hugvits-
manna og nýmælaskörunga, auk ann-
arra þúsunda svo nefndra flóna og
heilaveiklaðra vinglara séu ekki ein-
hver dýrmætustu vopnin, sem mað-
urinn beitir í baráttu lífsins, vitsmuna
baráttu og siðferðis; Darwin hefir
sjálfur tekið þetta fram í nýnefndri
bók. —
Til þess að sanna, að skoðanir höf.
á náttúrunni standi heima við sann-
reyndirnar sjálfar, gagna dæmin bezt,
dæmi úr dýraríkinu og lífi þeirra
manna, sem standa náttúrunni næstir,
villimanna.
Höf. telur sæg af slíkum dæmum.
Smæstu skordýr hlíta samhjálp svo
sem náttúrulögmáli, engu síður en
stærri skepnur.
Um bjöllur má færa til ótvírætt
dæmi um samhjálp meðal hrægrafara.
Þau dýr þurfa að hafa rotnunarhrúgu
til að verpa í, svo að lirfan nái í
næring. En hrúgan má ekki leysast
upp of fljótt. Því eru þau vön að
grafa niður hræ alls konar smádýra,
sem þau rekast á. Venjulega lifa þær
einangruðu lífi; en rekist einhver
á dauða mús eða fugl, sem hún fær
illa komið ein niður í jörðina, kallar
hún á aðrar bjöllur tii að hjálpa sér.
Þurfi þess við, draga þær dýrið þang-
að sem jarðvegurinn er nógu gljúpur
til graftar og búa þar um það sem
bezt þeim er og hentugast, og metast
aldrei um, hverjum skuli hlotnast
hreiður í hræinu grafna.
Því hefir verið veitt athygli um
almennan krabba á því tímabili, sem
hann skiftir skurn, að hann lætur
annan skurnharðan krabba halda á
vörð fyrir óvinum, er kynni að verða
nærgöngulir þeim, sem skurnin er
mjúk á og óhörðnuð, og þar með
varnarlausir að öllu.
Líf mauranna er alt ein óslitin sam-
hjálp; þeir vinna alt í sameiningu,
hjálpa til að ala upp afkvæmið, safna
vistum, gera göng o. s. frv. En þó
er það einna einkennilegast um marg-
ar maurategundir, að hver og einn
maur er skyldur til að deila fæðu —
jafnvel þó að hann sé búinn að gleypa
hana og farinn að melta, — deila
henni við hvern félaga, sem er úr
samfélaginu, þess er hennar þarfnast.
Þegar tveir maurar hittast, hvor af
sínu kyni eða fjandsamlegu hreiðri,
forðast þeir hvor annan; en þegar
hinir hittast, sem vingjarnlegt er í
milli eða eru úr sama samfélagi, skift-
ast þeir á hreyfingum með fálmurun-
um, og sé annar þeirra svangur eða
þyrstur, biður hann undir eins um
mat, ekki sízt ef hinn er með fullan
magann. Maurinn sem beðinn er,
synjar aldrei; hann opnar munninn,
kemur sér í mátulegar stellingar og
ælir upp gagnsæjum vökva, sem svang-
ur félagi hans sýgur í sig. — Sumir
náttúrufræðingar halda, að meltingar-
færum mauranna sé skift i tvo hluti,
eftri hlutinn sé handa einstaklingnum
sjálfum, hinn fyrir samfélagið.
Saddan maur, sem synjar félaga
sínum um fæðu, er farið með ver en
nokkurn óvin. Synji hann þess á
meðan hinir maurarnir eiga í höggi
við óskyldar tegundir, ráðast þeir
eftir-á á þennan singjarna félaga með
enn meiri ofsa en þeir gerðu á óvin-
inn. Og þegar einhver maur hefir
gefið öðrum mauri fæðu, sem heima
á i fjandsamlegu hreiðri, er farið með
hann svo sem vin af frændum hans.
Þetta er sannað af nákvæmri og áreið-
anlegri rannsókn.
Maurar eru geysi-herskáir. Engi-
sprettur, fiðrildi, mý og flugur, alt flýr
þá. Og alt þeirra afl er fólgið í þessu
eina, samhjálpinni. Að vitsmunum
til eru þeir efstir í skordýraflokknum,
eru hugaðir ekki síður en hvert hrygg-
dýr, og heilaskapnaður þeirra einhver
dásamlegasti útbúnaður, sem til er, að
því er Darwin telur, ef til vill enn
dásamlegri en heili mannsins; og svo
skyldi þetta alt vera að þakka því,
sem er langlíklegast, hvað þeir er fé-
lagslyndir: að samhjálpin hver við
annan hefirútrýmt baráttunni hvers við
annan í samfélagi þeirra.
Og svona er um samhjálpina upp
eftir öllum dýraflokkum, upp til manns-
ins og að honum meðtöldum.
Dæmin eru deginum ljósari um
fugla, þegar þeir eru að veiða sér til
matar, að þá leggja þeir saman, gera
hópinn sterkan og stæðilegan fyrir að-
vífandi atlögum, hjálpast að um alt
og skifta með sér veiðinni. Það er svo
alkunnugt, að dæmi um það eru óþörf.
Það eru sannreyndir, sem allir kann-
ast við. Öflugustu ránfuglar verða
máttlausir fyrir minstu fuglum, þegar
þeir ráðast á þá samtaka — og það
jafnvel annar eins fiðurgrettir og
grimmur fugl sem örninn er, er borið
getur héra eða unga antilópu i klónum.
Páfagaukar eru allra fugla félags-
lyndastir, og eiga óefað því að þakka
hitt, hvað þeir eru gæddir miklum
og nærri mannlegum vitsmunum.
— — Og svona er um röðina
upp eftir.
Þau dýr, sem næst standa mannin-
um að öllum hæfileikum, eru þau sem
eru félagslyndust; það fer saman.
Svo er um apana.
Flestum þeirra liður illa nema þeir
séu stöðugum samvistum við kyn-
bræður sína. Neyðaróp eins apa
safnar saman öllum hópnum á svip-
stuudu.
1 dýraríkinu mæranna í milli er
samhj álpin öflugust af öllu því,
sem eflir þróun og framfarir.
Hver einasti smáblettur að kalla í
vornáttúrunni, hvert gerði, hver lund-
ur, hver melur og mói, hvert smá-
sker, hvert stöðuvatn, hver tjörn er
þá vottur um samhjálparinnar mikla
magn, um aflið og þrekdirfðina og
óttaleysið, sem hún veitir hverri lif-
andi skepnu, hversu magnlitlar og varn-
arlausar sem þær kunna að vera ein
og ein.
Og það er skiljanlegt.
Andlegur og líkamlegur þróttur
tveggja einstaklinga er öflugri í sam-
lögum, heldur en hvor í sínu lagi.
Samúðin sjálf, samruni krafta þeirra
beggja skapar þrótt hins þriðja.
Póstgufusklp Vesta (Gottfredsen)
kom nokkuð á eftir áætlun i þetta sinn,
24. þ. m. að morgni, i stað 22. Farþegar
18 alls, aðallega útlendir verzlnnarerind-
rekar, auk ráðgjafans og vestanmanna
þriggja. Ennfremur frk. E. Kaaber, konu-
efni Kleppslæknisins (Þ. Sv.).
Um viðskiftalífið
hér á landi er m i ð u r v e 1 bor-
in sagan í norsku blaði Örebladet i
Kristjaníu, i .f.m., í pistli frá tíðindamanni
þess o. fl. norskra blaða, er heitir P.
Lykke-Seest og ferðaðist hér um land
í sumar.
Hann gerir þar fyrst grein fyrir að-
fluttum og útfluttum vörum það ár,
er Landshagsskýrslur vorar ná síðast til.
Telurupp þær vörutegundir, er vérfáum
fráNorvegi, og þykir það vera helzti lit-
ið. Kvartar um, að í skýrslum vor-
um muni vera töluvert af norskum
vörum eignað ýmist Dönum eða Bret-
um, ef fluzt hefir í skipum þaðan, frá
Danmörku eða Bretaveldi. Vill halda,
að Norðmenn gætu hæglega kept við
Dani um ýmsan varning, er flyzt
landa í milli áður en hingað er sendur.
En þá segist hann þurfa að gera
athugasemd. Þá sem sé, að verzlnn-
arástand sé ekki gott á landi hér um
þessar mundir, og biður norska kaup-
menn fara varlega i að lána óþektum
íslenzkum verzlunum. Það er enginn
vandi, segir hann, að koma varning
sinum út á íslandi, en mjög erfitt að
fá hann borgaðan. íslendingar eru
ekki tiltakanlega vandir að hátterni í
þeim efnum; það stendur ekki á þeim
að kaupa, og vandfýsnir eru þeir og
heimtufrekir; en greiðsiu á andvirð-
inu finst þeim ekkert liggja á; hún
getur beðið þangað til síðar, oft þang-
að til býsna-löngu siðar. Þá Islend-
inga, sem vilja'ekki borga út í hönd,
er því naumast ráð að koma sér í
viðskifti við.
Og þá vil eg koma hér með alvar-
lega viðvörun.
Yfir landið hefir gengið nýlega
gróðabrallstið. Hún stóð árin 1902
— 1906; þá endaði hún á skyndilegu
hruni.
Hið hastarlega gróðrabrallsuppþot
átti sér enga rót í aukinni velmegun,
heldur átti það að sumu leyti skylt
við stjórnfrelsislega og þjóðernislega
lyfting þá, er þá var vakin. Þá var
stofnuð ný verzlun með útlendu
vinnufé, íslands banki (1903), er
lánaði peninga í allar áttir. Blöðin
létu mikið yfir viðrrcisn landsins,
nýrri framfaraöld, og lánþegar létu
ekki á sér standa. Þeir ruku til að
koma sér upp húsum að nauðsynja-
lausu, stofnuðu verksmiðjur, sem eng-
in þörf var á, keyptu lóðir til að
græða á þeim, lögðu niður fiskibáta
sínaog keyptu sér nýjar skútur þess í
stað, er þörfnuðust fleira fólks og
dýrara útbúnaðar. Þeim óx ekkert í
augum. Þar til er bankanum fór
ekki að lítast á blikuna og hann tók
fyrir lánin. Og það sýndi sig þá,
að framfarirnar voru ekki annað en
hjóm, er hjaðnaði eins og vindbóla,
og hlaut að hjaðna. Nú situr ís-
lands-banki uppi með mikið af verð-
bréfum, sem eru engis virði og hvorki
eru greiddir af vextir né afborganir;
húsagerðar-hitasóttin er horfin og verk-
smiðjurnar hættar; þetta var ekki
annað en skýjaborgir undirstöðulausar.
Veruleg og áreiðanleg efnahagsvið-
reisn á íslandi kemur ekki til neinna
mála öðru vísi en í sambandi við
landbúnaðarframfarir. Það er hin
QÍna örugga undirstaða; sjávarafli er
miklu fremur eins og hlutavelta.
Reykjavík er nú orðin svo freklega
húsuð, að nægja mun fyllilega næstu
árin, þvi bærinn mun naumast vaxa
að fólksfjölda um fram það sem vana-
legt er. Verksmiðjur þær, sem var
komið á stað vegna húsagerðarsóttar-
innar, eru nú aðgerðarlausar, með því
að þær voru ekki til annars en að
styðja gróðabrallið, meðan það stóð.
Mér er samt sagt úr áreiðanlegum
stað, að tveir íslenzkir fésýslumenn,
sem hafa verið viðriðnir gróðabrallið,
hafi aflað sér fjár í Norvegi til þess
að halda verksmiðjunum áfram. Það
er talað um tólf milj. kr.
Hér kem eg með viðvör-
u n m í n a.
Eg hygg, að því norsku fé sé ekki
hyggilega varið.
Eg ætla að því muni vera alveg
glatað.
Og eg vil skjóta því til norskra
auðmanna, sem hafa lagt út í þetta,
— þetta hlutafélagsgróðabrall —, að
hugsa sig um, áður en það er um
seinan, og afla sér frekari og áreiðan-
legrar vitneskju um, hvernig til hagar.
Eg styð viðvörun mína bæði við
það sem eg hefi veitt eftirtekt sjálfur,
og við samtal við meiri háttar íslenzka
verzlunarhöfðingja, sem eru þeim
málum kunnugastir.
* *
*
Svo mörg eru sannleiks(?) orð Aust-
mannsins þessa, sem þykist geta
talað eins og sá er vald hefir — þótt
ekki hafi hann gert nema rekið hér
inn nefið allra snöggvast. Og er það
að vísu engin nýlunda af útlendum
ferðamönnum.
Skyldi m. a. þessir íslenzku verzl-
unarhöfðingjar, sem hann ber fyrir
sig, ekki vera danskir kynblendingar,
ef ekki aldanskir?
Enginn vafi er á því, að þetta sam-
sull af sönnu og ósönnu stórspillir
viðskiftum milli vor og Norðmanna;
og er margt ólíklegra en að greinin
sé beint innblásin af einhverjum dönsk-
um höfðingja, sem einu gildir, að ekki
gerist of dátt með oss og Norðmönn-
um um þessar mundir.
Hyað nu er að frétta.
Svo spyr nú margur maður. Og
þarf í engar grafgötur að ganga um,
hvað við er átt — að ekki er átt við
almenn tíðindi. útlend eða innlend,
heldur það eitt, sem nú býr ríkast í
brjósti hverjum hugsandi og þjóðrækn-
um íslending.
Það er málið mikla, sambandsmálið,
sem allir eiga við.
Kemur hann með einhverja umbót
á frumvarpinu, ráðgjafinn okkar?
Hvað hefir honum orðið ágengt í
utanför sinni um það eða annað?
Kemur hann jafnnær?
Eða hefir hann nokkurn tíma ætlað
sér að koma öðru vísi en jafnnær í
því máli?
Er það ekki skilyrði þess, að hann
sé í náðinni hjá Dönum áfram og
haldi völdum, — er það ekki sjálfsagt
skilyrði þess, að hann berjist fyrir
nefndarfrumvarpinu óhögguðu ?
Það eitt er Dönum þóknanlegt og
annað ekki.
Kemur hann nú með þingrofsheimild
vasanum, eða hvað?
Eða — ætlar hann nú að fara frá
orðalaust í þingbyrjun, hvort sem hann
fær vantraustsyfirlýsingu í móti sér
eða ekki?
Eða ætlar hann að reyna fyrst, hvort
ekki tekst að kljúfa andstæðingaflokk-
inn, i tvent eða þrent, svo að rætist
þetta, sem hann hefir skáldað í eyru
d ö n s k u mömmu, að hann v æ r i
klofinn ?
Þessu er engu hægt að svara að
svo stöddu. Það er hulinn leyndar-
dómur.
Það getur ekki heitið svar, þótt
fyrir hafi borið úr stjórnarliðsherbúð-
unum, að þingrofi sé hann og hans
félagar afhuga, og mun það vera svo
að skilja, ef satt er, að honum hafi
verið synjað um það á hæstu stöðum,
ekki þótt árennilegt, að fara að rjúfa
' nýkosið þing.
Það fylgir og þessum kvitt, að
maðurinn hugsi til að sleppa völdum
þegar í þingbyrjun, hvort sem hann
fær nokkra bending um það eða ekki.
En ekki er þetta að neinu hafandi
að svo stöddu, hvorki af né á.
Dáinn er
fyrir fám dögum héraðslæknir
Strandamanna, Guðm. Scheving, hátt á
fimtugs aldri, f. 1861, sonur Bjarna
heitins sýslum. Magnússonar (f 1876)
og konu hans frú Hildar Bjarnadóttur
amtmanns Thorarensen, sem enn lifir
— bróðir Páls Vídalíns Skagfirðinga-
sýslumanns. Hann var kvæntur
danskri konu, er lifir mann sinn,
barnlaus.
Kjalarness-bátstapinn. Pilturinn,
Betn druknaði með þeim Gnðmnndi hrepp-
stjóra frú Esjubergi 20. þ. m. og var frú
Hæðarenda 4 Seltjarnarnesi, hafði heitið
Sigurður (e k k i Magnús) Sveinsson (Ei-
riksBOnar, bónda ú Hæðarenda). Hefir ver-
ið farið bræðravilt.
f
I Feneyjum.
PerðapÍ8tlar ettir
mag. Guðmund, Finribogason.
IV.
A þessu torgi fanst mér eg skilja
hin dulspöku orð um meistaraverk
húsgerðarlistarinnar, að þau séu »frosn-
ir hljómar«.
Mér fanst líka alt af að Markúsar-
torg væri meira en torg, það væri
salur — stærsti salur í heimi, sam-
komusalur Feneyinga. Veggirnir gerð-
ir af manna höndum, en þakið blá-
hvelfing himins, sem sýnist hvíla á
þessum mikilfenglegu marmarabrúnum.
Og hvar getur fegri hvelfingu, eða
hvelfingu, sem á hverri stund fær ný-
jar myndir og nýjan blæ ? Eg sá hana
ljósbláa í sólskininu. Eg sá hana eitt
kvöldið í þrumuveðri. Regnið féll í
fossum, svo torgið varð eins og drif-
inn sjór, skruggurnar drundu og leiftr-
in riðu hvert af öðru og brugðu blá-
hvítum ljóma yfir hvelfinguna, þar sem
Markúsarkirkja kom fram úr myrkr-
inu eins og dýrleg altaristafla. — Og
eg sá hana um heiðskírt kvöld. Mér
lá við að ljósta upp fagnaðarópi; svo
fagurtær var bláminn. Eg hefi síðan
leitað að þessum bláma í öllnm safír-
um sem eg hefi séð, en engan fegri
fundið.
Feneyjar vita líka vel, hvers virði
Markúsartorg er. Það er daglegur
samkomusalur þeirra; þangað renna
allir mannstraumarnir og þaðan falla
þeir aftur. A öllum tímum dags er
þar fleira eða færra af fólki, en flest
á kvöldin og síðari hluta dags, þeg-
ar menn ganga í búðir, etida virðist
þá sem það sé aðalstarf borgarbúa.
Auðvitað er erfitt á að gizka, hve
margt af þessum búðargestum eru út-
lendingar, því af þeim er jafnan urm-
ull í Feneyjum. Á sumarkvöldin kl.
8^/2—iol/j er hljóðfærasláttur (her-
liðsflokks) á torginu, eða þá stundum
á Litla-torgi eða Riva degli Schiavoni,
sem alt liggur saman. Koma þá allir
sem vetlingi geta valdið til að hlusta
á og hreyfa sig í kvöldblíðunni, eða
fá sér hressingu frammi fyrir kaffihús-
unum.
Eitt af því, sem alt af mætir aug-
anu á Markúsartorgi, er dúfnahópur-
inn, sem þar hefst við. Þessar dúfur
hafa átt sér þar óðal síðan 877. Það
var siður að sleppa dúfum út úr for-
dyri Markúsarkirkju eftir guðsþjón-
ustu á pálmasunnudag. Þeim var gert
erfitt fyrir um flugið með pappírs-
fjötrum og fólkinu leyft að elta þær
uppi. Þær sem náðust voru fitaðar,
og étnar á páskunum. Hinar, sem
undan komust, leituðu sér hælis upp
um kirkjuþakið og uku þar kyn sitt.
Fengu þær smámsaman á sig eins
konar helgi og voru fóðraðar á ríkis
kostnað, alt til loka lýðveldisins. Þeg-
ar það leið undir lok, komust þær á
vonarvöl og féllu margar úr hungri.
Einhver hefðarfrú varð til að arfleiða
þær að eigum sínum; en nú lifa
þær góðu lífi á góðgerðasemi tr.anna,
ekki sízt útlendinga. Þar má alt af
sjá einhvern umkringdan af þessari
spöku hjörð, sem sezt á herðar manna
og höfuð og etur úr lófa þeirra. En
hræddur er eg um, að þeir helgu og
háu herrar, sem standa í marmara
uppi á Markúsarkirkju, þyrftu að
þvo sér eftir blíðlæti blessaðra dúfn-
anna, sem gera sér sýnilega dælt við
þá — ef þeir væri ekki úr steini.
Það eru viðbrigði að koma til Fen-
eyja úr vagnaskrölti og skarkala ann-
arra borga. Manni bregður svo við
að þurfa aldrei að líta i kringum sig
til að gá að, hvort ekki komi spor-
vagn, hestavagn, vélavagn eða reiðhjól
þeysandi með þeim elskulega ásetn-
ingi, að sletta heila grandvaralausra
manna um steinbrúna.
Hér má fara í hægðum sínum ótta-
laust og áhyggjulaust og njóta þess,
sem fyrir augun ber, ogí hverju spori
ber eitthvað einkennilegt fyrir, eitt-
hvað, sem mannshöndin hefir mótað
með list og smekkvísi, eða þá spegil-
mynd þess niðri í álnum. Það kynni að
vera að maður viltist stundum, því
ekki er auðratað í fyrstu um allar
þessar mjóu götur, er kvíslast eins
og rangalar í allar áttir, og enda svo
stundum við einhvern álinn, sem ekki
’ verður yfir komist bátlaust, eða á torgi
fram undan einhverri kirkju, sem mað-