Ísafold - 27.09.1911, Blaðsíða 1

Kemui út tvÍBvar l viku. Verö Arg. (80
arkir minst) 4 kr. oriondi» 6 kr. o?»a 14/»
dollar; borgist tyrir mibjan jdí.i (oriondig
fyrir fram).
ISAFOLD
Cppsðgu (sbrifleg) boudin viö dramót, er
ógild nema komm sé til útgofauda fyrir
1. ofct. "g aaapaudi skuldlaos vií blabib
Afcreibsle: Aostorstreeti 8.
XXXVHI. árg.
Reykjavík 27. sept. 1911.
59. tölublað
I. O. O. P. 921189
Ðókasafn Alþ. lestrarfél. Pósthússtr. 14 5—8.
Þjódmenjasafnið opib á sd., þrd. og fmd. 12—2
íslandsbanki opinn 10—2 V* og 5l/t—7.
K. F. U. M. Lestrar- og skrifstofa frá 8 árd. til
10 söd. Alm. fundir fsd. og sd. 8 */■ sibdegis.
Landakotskirkja. öubsþj. 91/* og 6 á helgum
Landakotsspitali f. sjúkravitj. 101/*—12 og 4—5
Landsbankinn 11-2l/a, Bankastj. vib 12-2
Landsbókasafn 12—8 og 6—8. Útlán 1—8
Landsbúnabarfélagsskrifstofan opin trá 12—2
Landsfóhirðir 10—2 og 6—ö.
Landsskjalasafnib á þrd. fmd. og ld. 12—1
Landsiminn epinn virka daga 8 árd. — 9 sibd.
helga daga 8—11 og 4—6.
Lækning ók. i læknask. þribjd. og föstd. 11—12
Náttúrugripasafn opib l1/*—21/* á sunnudögum
Ókeypis eyrna-, nef- og hálslækning Pósthús-
stræti 14 2. og 4. fimtud. i hv. mánuði. 2—8.
Stjórnarráösskrifstofurnar opnai 10-4 daglega.
Sýning gripa Jóns Sigurössonar i Safnahúsiuu
opin kl. 12—2 hvern dag.
Tannlækning ók. Pósth.str.14, 1. og B.md. 11—1
Vifilsstabahæliö. Heimsóknartimi 12—1.
Taxafíóagufubát. tngótfur
fer til
Borgarness 27. sept.
Garðs 30. sept.
Gjalddagi ísafoldar var
15. júlí.
Bjarni Björnsson
skrautmálari
Ægisgötu 10. TaJsími 221.
Gler- og tréskilti — Skrautmálning
Húsgögn — Leiktjöld.
Stjórnarskráin við
kosningarnar.
I.
Hið formlega tilefni til kosninganna,
sem fram eiga að fara 28. okt. næstk.
— er svo sem kunnugt er stjórnar-
skrárbreytinf sú, er sidasta alpinqi satn-
pykti.
Um þetta mál hefir furðulítið verið
rætt — í blöðunum. Ástæðan sjálf-
sagt sú, að eigi var búist við neinum
ágreiningi um það, að stjórnarskrár-
breytingar síðasta þings beri fortaks-
laust að samþykkja af nýju — án
þess að ýfa eitt hár á þeirra höfði.
En nú eru teknar að heyrast hjá-
róma raddir um það, úr Heimastj.(l)-
horninu, að eigi megi una við stjórn-
arskrárbreytingar þessar og að Heima-
stj.(l)menn ætli. sér að hreyfa við
stjórnarskrárbreytingunum frá síðasta
þingi, ef þeir komist í meiri hluta
núna við kosningarnar.
Þessu lýsti ]. Ól. yfir á fundi ein-
um nýverið á Akureyri, eftir því sem
Norðurl. segist frá.
Það virðist því eigi með öllu þarf-
laust að rifja upp breytingarnar sem
gerðar voru og gera sér grein fyrir
þvi, hvort tefla eigi stjórnarskrárbreyt-
ingunum í hættu, með þvi að hrófla
við þeim. Eins og nú er frá þeim
gengið, mun engin verða torfæran á
leið þeirra i staðfestingarhöfn, eftir
því, sem heyrst hefir úr stjórnarher-
búðunum.
II.
Br ey tingarn ar.
Mikilsverðust allra breytinganna er
sú, að numið er burtu ákvæðið um,
að bera íslandsmál upp í ríkisráOinu.
Það er harla gleðilegt, að alt pinqið
skyldi nú verða sammála um þessa
breytingu og munu margir það mæla,
að hennar vegna einnar sé sjálfsagt
að breyta engu, sjálfsagt að hraða sem
mest framgangi málsins.
Aðrar breytingar, sem vita út á við,
eru, að konungur á eftirleiðis aö vinna
eiO að 8tjórnar8krá Íslands. Álitlegt
framsóknarspor í sjálfstæðisviðleitni
vorri, því að áður hefir konungur að
eins verið látinn vinna eið að grund-
vallarlögunum dönsku. Annað ákvæði
með sama marki er það, að nú er
tekið upp í stjórnarskrána fyrirmæli
um, að konungur sé ábyrgöarlaus og
friðheilagur. Þá er og ákveðið, að
eigi skuli aðrir kjörgengir til alþingis
en þeir, sem síðasta árið hafi verið
heimilisfastir á íslandi. Hingað til
hefir þótt nægja heimilisfesta í ríkjum
Danakonungs.
Á landsstjórninni er fyrirhuguð sú
breyting, að ráðherrar skuli veröa 3.
Enginn vafi á því, að landinu verður
betur stjórnað af 3 mönnum en ein-
um. Kostnaðaraukinn ekki svo til-
finnanlegur, að eigi borgi sig. Að
sjálfsögðu verður landritaraembættið
lagt niður — og ráðherraeftirlaun ættu
að detta úr sögunni. Þá mun aukinn
enginn verða í reyndinni.
tAlpinqi á að umsteypa rækilega.
Fyrst og fremst á konungkjörna sveit-
in aö fjúka fyrir ætternisstapa. Og
mun þjóðin gráta hana þurrum tárum.
Efri deild á að skipa 14 þingmönn-
um. Tíu þeirra á að kjósa til 12
ára hlutfallskosningum um alt landið.
Þingrof ná eigi til þeirra. Helmingur
fer frá 6. hvert ár. En 4 þingmenn
deildarinnar á að kjósa í sameinuðu
þingi óbundnum kosningum. Mörg-
um hinna frjálslyndari þingmanna var
illa við þetta langa (12 ára) kjörtíma-
bil — voru hræddir við, að þar væri
riðin helzti römm íhaldstaug og vildu
láta kjósa alla þingmenn óbundnum
kosningum og velja síðan efrideildar-
þingmenn í sameinuðu þingi. En
íhaldsmennirnir (og afþeim á Heima-
stj(l)fl. flesta) vildu hafa alla deildina
hlutýallskosna til 12 ára. Því tókst
þó að afstýra. Það hefði getað orðið
til þess, að vér íslendingar hefðum
riðið oss um háls sömu hengingaról-
ina og Danir hafa mest fundið til: að
ekkert samræmi hefði orðið milli þing-
deildanna, efri deildin murkað afkvæmi
neðri deildar o. s. frv. — og orðið
illur þrándur í götu þjóðarviljans í
áhugamálum hans svo árum skifti.
Kosningarétturinn verður mjögrýmk-
aður í hinni nýju stjórnarskrá, hann
verður ekki bundinn viö neina auka-
útsvarsgreiðslu. Allar konur fá kosn-
ingarrétt meö sömu skilyrðum og
karlmenn — og öll hju. Hér er vita-
skuld um stórmikla breytingu að tefla
og munu skoðanir matina um hana
ærið skiftar. Að veita kvenfólkinu
kosningarétt er í rauninni ekki ann-
að en að greiða gamla og réttmæta
skuld. Og eru pað firn mikil að vilja
draga kvenfólkið d kosninqaréttinum
2; ár enn, eins og ] Ól. hafði borið
fram (í nafniHeimastj.fi.?) á Akureyri
um daginn. Það veit þá hvað það
hreppir kvenfólkið okkar, ef Heima-
stj.liðið skyldi fá einhver völd á næsta
þingi, sem raunar þarf nú naumast
að kvíða.
Um kosningarétt hjúa er það að
segja, að ekkert réttlæti er í að meina
þeim þessi réttindi, úr því að lausa-
fólkið hefir þau — nema siður sé.
Alþýðuatkvæði skipar stjórnarskráin
fyrir um, að fram skuli fara um allar
breytingar á sambandi íslands og
Danmerkur og fram mefi fara, með
einföldu lagaboði, í öðrum málum öll-
um, nema fjár- og fjáraukalögum og
ennfremur lögum, sem i gildi eiga að
ganga innan 4 mánaða.
Þjóðkirkjuna gerir stjórnarskráin ráð
fyrir að afnema megi með einföldum
lögum.
Kjörgengi til alþingis hefir áður
verið bundið við m. a. 30 ára aldur.
En hin nýja stjórnarskrá lætur sér
nægja 25 ára aldur.
Aðrar breytingar eru minni háttar,
og þessar hinar helztu. 1. Þegar ping
er rofið skal hið nýkosna ping kallað
saman innan árs (nú: á nasta ári).
2. Aukaping skal skylt að kalla sarnan,
ej meiri hluti pingmanna i hvorri deild
óskar pess. ). Yfirskoðunarmenn lands-
'reikninganna eiga að verða 3 (i stað
2.) og kosnir hlutfallskosningu.
Ef stjórnarskrá þessi verður sam-
þykt af nýju og staðfest, fellur um-
boð hinna konungkjörnu þegar i stað
niður og á þá að kjósa þegar 10
þingmenn með hlutfallskosningum.
Afleiðingin af því verður sú, að þá
verða einir 30 þingmenn kosnir
óbundnum kosningum. Fjógur kjör-
dami jalla úr sögunni, en hefðu jallið
9 úr sögunni, ef Heimastj.(!)menn
hefðu mátt ráða.
Stjórnarlagið nýja
— engan manna mun —
Og
mótspyrnan gegn því.
I.
Það bar langmest á því í banka-
málinu, hinu nýja stjórnarlagi, er virt-
ist ætla að komast á með ráðherra-
skiftunum 1909.
Sem sé þessu, að gera sér engan
mannamun, heldur láta lögin jafnt yfir
alla ganga.
Skifta sér ekkert af því, hvort mað-
ur, sem landsstjórnin átti eitthvað við
að sýsla að einhverju leyti, var heldur
samábyrgðarstórhöfðingi
eða óbreyttur almúgamaður.
Láta það ekki vera tómt pappírs-
gagn, að andspænis lögunum væri
allir jafnir.
Baráttan byrjaði á bankarannsókn-
inni vorið (1909), — baráttan um
hinn nýja sið.
Ráðherrann nýi (B. J.) skipaði nefnd
til að skoða landsbankann, taka hann
út frá hinni fráförnu stjórn og i
hendur hinni nýju, líkt og þegar
verða ábúendaskifti á jörð.
Nokkurt orð lá og á, að stjórn
bankans mundi ekki vera í sem beztu
lagi að sumu leyti.
Allir vissu, að framkvæmdarstjóri
bankans, sem þá var, hafði aldrei verið
þvi starfi vaxinn, og að hvorugur
gæzlustjórinn var neinn afreksmaður
við þá iðju. Annar þeirra hafði verið
til hennar kjörinn helzt fyrir það, að
hann hafði sarnið á sínum tíma góða
reikningsbók handa börnum. Var
auk þess stiltur maður og ráðsettur,
með háleitum spekingssvip og góð-
mannlegum um leið. Hinn hafði
hlotið starfið að upphafi í guðsþakka-
skyni, fyrir bænastað mikils metins
vandamanns síns. Ella vissi enginn
til, að hann hefði neitt í það öðrum
fremur. En þá yfirburði höfðu þeir
báðir fram yfir hvern ótíndan Pétur
eða Pál, að þeir voru fremur mikils
metnir og mikils háttar samábyrgðar-
höfðingjar.
Ekki var ætlast til af stjórnarinnar
hendi, að mikið bæri á þessari rann-
sókn eða úttekt. Hún skipaði til
þess aðallega sína menn, starfsmenn-
ina í stjórnarráðinu svonefndu.
En pað fór nú svo sem á alt ann-
an veg. Allur samábyrgðarlýðurinn
reykvíski varð beint ókvæða við, er
þetta fregnaðist. Og sjálf banka-
stjórnin sendi einn þjón sinn út um
stræti og gatnamót að segja tíðindin
og leggja út af þeim svo sem henni
þótti við eiga:
að hér væri verið hvorki meira né
minna en að eyðileggja bankann,
sýna honum tortrygni og þar með
spilla lánstrausti hans.
Nokkuð hreif það að því leyti, að
stöku maður fór að taka undir það
tneð því að hirða innieign sína í spari-
sjóði bankans, og voru það aðallega
dilkar og skjólstæðingar nokkurra
hinna æstustu samábyrgðarhöfðingja.
Alls komst fjárhæðin sú upp í 8—
9 þús. fyrsta daginn.
En þá um kveldið lauq því upp
einn háembættismaður í Víkinni, að
búið væri að taka út úr bankanum
90,000 kr.l
Áformið var, að reyna að fá al-
menning til að gera þann hræðsluað-
súg að bankanum, að hann stæðist
það ekki og kæmist í þrot.
Ekki var svo sem verið að hlífa
konum, — ekki verið að hugsa um að
: orða honum við grandi og þar með
almenningsheill.
Henni ætlað þá sem oftar að þoka
fyrir ímynduðum eða þá verulegum
íagsmunum samábyrgðarinnar. Sjálf-
sagt að reyna að koma fram hefnd,
og henni grimmilegri, fyrir ódæðið
það af stjórnarinnar hendi, að fara að
skoða ástaud bankans, taka hann út
eða hvað það nú átti að vera eða
þýða I
Jöfnum höndum var ekki beðið
boðanna um að gera þetta að þing-
máli.
Sendur var út af örkinni einn úr
konungkjörna kúgildinn eða Hafsteins-
kjörna, réttara sagt, mágur sjálfs höfð-
ingjans, ofsi mikill og illvígur, en
ekki vitsmunadrjúgur að því skapi,
maður, sem leit og lítur jafnan svo
ósmátt á sjálfan sig, að allir horfa
forviða á mikilmenskutilburði hans.
Þar skorti ekki stóryrðin.
Landsvoði átti af þessu tiltæki að
stafa, bankaskoðuninni, og hann
ósmár.
En ekki tóku aðrir undir þetta en
Hafsteinskj örna skottið (=konungkj örna
kúgildið), sem engan furðaði í það sinn,
er móðurbróðirinn átti í hlut, hann,
sem aldrei hafði á »Hanties frænda«
litið öðru vísi en eins og drenginn
sinn og aldrei borið við að senda
honum (stjórninni) ársreikntng bank-
ans til álita og úrskurðar öll þau 5
ár, er hann var ráðherra.
Fyrirspurnar-rimmunni i efri deild
lauk svo, að vantraustsyfirlýsing frá
flutningsmanni fyrirspurnarinnar, ráð-
herramágnum fyrverandi, var jeld með
öllum atkvæðum nema skottsins (kon-
ungkjörna kúgildisins) eða að trausts-
yfirlýsing frá þjóðkjörna liðinu var
samþykt — eg man ekki gjörla, hvort
heldur var, enda kemur í sama stað
niður.
Enda var Kr. ráðherrann sem
nú er orðinn, ekki búinn pá að gera
þjóðkjörna nieiri hlutann í deildinni
að minni hluta. Hann átti þar óhægt
um vik, með því að hann sat þá í
forsetasæti.
Eftir þetta var rannsókninni á bank-
anum haldið áfram í hægðum sínum.
Hræðsluaðsúgnum slotaði brátt.
Það varð raunar aldrei neitt úr
honum, með því að almenningur átt-
aði sig fljótt á, hvar hér lá fiskur
undir steini. . Hann sá og skildi það
von bráðara, að »alveg var rétt af
landsstjórninni« (ráðherranum nýja),
»að afla sér fullrar vissu um ástand
bankans, þegar hún tók við völdum«,
eins og segir i áliti bankanefndaúnn-
ar í neðri deild. Þar sem rannsókn í
þá átt leiddi í ljós, að misfellur mikl-
ar voru á stjórn hans og rekstri í
höndum hinnar fráförnu bankastjórn-
ar, þá var ábyrgðarhluti fyrir lands-
stjórnina að afhenda nýrri bankastjórn
bankann án þess að beina rannsókn
að fyrri bankastjórn fyrir misfellur
þær, er vera kynnu og orðið höfðu
hjá henni á stjórn hans.
Hefði stjórnin engar framkvæmdir
gert í þá átt, þá hefði hún, að voru
áliti vanrækt sjálfsagða skyldu sina
og með því þegjandi staðfest reksturs-
fyrirkomulag á aðalpeningastofnun
landsins, sem hlaut að leiða til þess
fyr eða siðar, að orðið hefði fjárhags-
legt hrun hér á landi, sem eigi er
hægt að sjá fyrir, hverjar afleiðingar
hefði haft fyrir landið í heild sinni
og sérstaklega Reykjavík« (Nefndarál.
8. maí 1911). —
Rannsókninni var eftir það haldið
áfram sumarið alt (1909) og fram á haust.
Hún gekk tregt nokkuð, með því að
bankastjórnin tafði fyrir henni eftir
mætti, þóttist ekki vera viðlátin nema
stöku sinnum og formaður nefndar-
innar fremur meinlaus og eftirgangs-
muhalítill.
Máltól samábyrgðarliðsins lýstu þvi
hvað eftir annað og hlökkuðu yfir, að
rannsóknin yrði árangurslaus.
Með haustinu baðst formaður nefnd-
arinnar lausnar frá starfinu, vegna
annarra anna.
Hinn nýi formaður, sem þá var
skipaður, var maður röskur og ein-
beittur, enda var og bætt nýjum
manni í nefndina vel nýtum, í hins
stað.
Eftir það tókst bankastjórninni
miklu síður að beita vífilengjum.
Hún tók til að beita prjózku og að
jybbast fyrir við landsstjórnina um
gerðabókarhald, sem hún hafði vanrækt
alla tíð, þótt fyrirskipuð væri í reglu-
gerð bankans. Fór þá að leitast við,
að hætti lagaflækjumanna, að skýra(l)
reglugerðina svo, að hún skipaði það
ekki I Bar og fyrir, að það væri ókleift
verk, mundi taka mikinn tima dags,
sem gæzlustjórum væri alls ekki skylt
að verja til starfs síns, svo lítt sem
sað væri launað.
Slíkt er alkunnur fyrirsláttur bitl-
ingamanna, sem eru hálaunaðir að
öðru leyti. Þykjast ekki skyldir að
verja í bitlingsins þarfir meiri tíma en
samsvarar því kaupi, er þeir fá fyrir
embættisverk sín og nema ef til vili
3—4 kr. um klukkustund hverja eða
meira. Þeir óhlýðnuðust því blátt
áfram boði stjórnarinnar um gerða-
bókarhaldið, þar til er þeim var vik-
ið frá.
En hve áriðandi það var og er,
gerðabókarhaldið, má marka á þvi, að
ella er enga áreiðanlega vitneskju hægt
að fá um neitt, sem gerst hefir innan
bankastjórnar, eða hver hefir aðallega
ábyrgð á þeirri eða þeirri athöfn henn-
ar eða ályktun. Flest lagt á minnið,
sem hún þarf að vita eða muna sjálf,
bankastjórnin, svo sem lánveitinga-
loforð o. þ. h. Og um tímatöfina
segir hin nýjabankastjórn, sem við lók,
að hún viti varla af tímanum, sem
til þess fer að rita í gerðabókina; hún
ritar það sem gerist lauslega á minnis-
blað jafnóðum og lætur síðan hreinrita
í bókina á eftir allar lánveitingar eða
lánveitingaloforð, framlenging lána og
eins synjanir, og sérhvað annað það,
er betra er að bókfesta en ekki. Er
bókin síðan send á viku hverri lands-
stjórninni til yfirlesturs og undirskriftar
um, að hún hafi sér sýnd verið. Og
er það, eins og allir sjá, eina ráðið til
að gera henni kleift lögboðið eftirlit
með bankanum. Það getur þvi komið
að meira en litlum baga, er slík bók
er ekki haldin.
Annari bókhaldsvanrækslu, litlu betri,
hafði bankastjórnin gert sig seka í.
Það var, að hún hafði missirum sam-
an alls ekki haldið skuldaskrá yfir við-
skiftamenn bankans (obligobók), eða
gert það mjög óreglulega og óáreiðan-
lega. Afleiðingin var sú meðal annars,
að ef maður kom og bað um banka-
lán, varð bankastjórnin að fara eftir
minni(!) sínu eða ef til vill alls óáreið-
anlegri sögusögn beiðanda sjáljs um
það, hvort hann hefði fengið lán áður
og hvernig hann hefði staðið í skilum.
Og sjá allir, hversu hættulegt það var,
og hvílíkri óreglu og jafnvel svikum
slíkt gat valdið.
»Þegar það því kom í ljós við rann-
sóknina á bankanum, að mikið var
athugavert við stjórn hans (bæði þetta
og annað), talsvert meira en menn
höfðu búist við og að bankinn hafði
tapað töluverðu fé, þá var við því
búið, að því yrði ekki á nokkurn hátt
haldið leyndu — pótt stjórnin hefði
viljað leyna því. En, eins og áður
er vikið á, teljum vér það hefði verið
algerlega rangt, að halda þvi leyndu.
Þegar almenningur fekk vitneskju um
þetta, hlaut þáð að rýra mjög mikið
traustið á þeirri stjórn bankans,
sem hafði stjórnað bankannm svo,
bæði hjá hérlendum viðskiftamönnum
hans og erlendum. Var þá við því
búið, að stjórnin misti traust sitt og
álit, nema það kæmi glögt í ljós, að
landsstjórnin hefði bæði vilja til að
bæta verulega um stjórn bankans og
dug til að framkvæma þann vilja sinn.
En það hlaut að vera öllum mönnum
ljóst, að slík stjórnarskifti, sem gerð
voru við bankann af landsstjórninni,
hlutu að hafa þau áhrif á nýju banka-
stjórnina, að gera hana sérstaklega ár-
vakra og áhugasama um að forðast
þau skerin, sem gamla bankastjórnin
hafði steytt á. Nýju bankastjórninni
hlaut að vera það ljóst, að kröfur al-