Ísafold - 26.07.1913, Blaðsíða 2

236
I SAFOLD
Eimskipafélagið
og
Alþingi.
Bráðahirgðastjórn Eimskipafélags-
ins sendi Alþingi í fyrradag erindi
um styrk og stuðning af þess hálfu
og jafnframt skýrslu um hve langt
er komið nú söfnun hlutafjár. — Og
með því, að nllan almenning mun
fýsa að vita hvernig málið horfir nú
við, birtist hér aðalkaflinn úr erindi
Eimskipafélagsstjórnarinnar:
»Það var tilætlun vor, að lokið
yrði hlutasöfnun fyrir i. júli og var
það meðal annars í þeim tilgangi, að
hægt væri að leggja fyrir alþingi ná-
kvaema skýrslu um árangurinn af
híutasöfnuninni. En fljótt komu fram
óskir frá allmörgum af umboðsmönn-
um vorum um, að áskriftafresturinn
yrði lengdur, menn ættu hægra um
vik, að ákveða hluttöku sína að af-
lokinni kauptíð o. fi. Sumir álitu
jafnvel að gott væri að fresturinn
væri lengdur fram á haustið. Vér
ákváðum svo að lengja áskriftafrest-
inn til i. ágúst, töldum þá mögu-
legt fyrir all-flesta að vera búnir að
ákveða sig. Hins vegar mátti taka
við áskriftum þeirra, sem á eftir yrðu,
þótt seinna væri í haust, ef á ann-
að borð gæti orðið úr félagsstofnun-
inni.
Ennfremur höfum vér, jafnframt
sem vér sendum boðsbréfið út um
land hér, sent nokkrum löndum vor-
um í Winnepeg tilmæli um að gang-
ast fyrir hlutasöfnun til félagsins meðal
íslendinga í Vesturheimi. — Þessir
menn áttu svo fund með sér í Winni-
peg og kusu síðar framkvæmdanefnd
í málinu þar vestra, skipaða ýfnsum
beztu mönnumm meðal íslendinga í
Winnipeg. Ennfremur var ákveðið
að fela 6 mönnum meðal landa vorra
vestan hafs, er ákveðið höfðu að fara
kynnisferð til Islands í sumar, að
kynna sér ýmislegt máli þessu við-
víkjandi. Var svo ákveðið að er menn
þessir væru komnir vestur aftur gæfu
þeir skýrslur sínar um málið, og á
því yrði svo bygt, á hvern hátt V.-
íslendingar teldu sér fært og heppi-
legast að styðja málið. Vér höfum
nú átt kost á að tala við 4 af þess-
um 6 mönnum, hinir 2 ókomnir
hingað enn. Oss hefir skilist það á
þessum mönnum, að V.-íslendingar
hafi áhuga á því að styðja oss í máli
þessu, ef það mætti verða þjóð og
landi til gagns, og að vænta megi
einhverrar hluttöku af hálfu Vestur-
íslendinga. Með hverju móti það
yrði og hversu mikið verður eigi
hægt að vita neitt um fyr en seinna
í haust, eftir að greindir 6 fulltrúar
eru allir heim komnir.
Þótt mál þetta sé eigi enn svo
langt komið, sem vér hefðum óskað
að það væri áður en vér snerum oss
til alþingis með tilmælum um að
veita hinu væntanlega Eimskipafélagi
þann styrk, sem gert er ráð fyrir í
'hlutaútboðsbréfinu, þá lítum vér svo
á, sem það verði þó eigi dregið
lengur, vegna þess hve þegar er álið-
ið þingtímans.
Hlutasöfnuninni er það komið nú,
sem hér segir:
Af 364 umboðsmönnum félagsins
hér á landi eru komnar tilkynning-
ar um árangurinn af hlutasöfnuninni
frá 187, en ókomið frá 177. Til-
kynningar þær, sem komnar eru,
nema samtals kr. 217,750.00, tvó
hundruð 0% seytján púsund 0% sjö
kundruð 0% fimtíu krónum.
Langmest er þetta í smá-hlutum,
25 kr., 50 kr. og 100 kr. hlutum.
Hluttaknn er almenn um land alt, í
hverri sveit og hverju verzlunarplássi
eitthvað. í ekki allfáum sveitum
jafnar hluttakan sig með kr. 25,00
ög þar yfir á hvert heimili, sumstað-
ar talsvert meira. Flestöll kaupfélög
og samvinnufélög landsins taka hluti
í félaginu og flest fyrir álitlegar upp-
hæðir.
í hlutaútboðinu er gert ráð fyrir,
að 385 þúsund krónur þurfi til þess
að hægt sé að byrja félagið með
tveim skipum, en 230 þús. krónur,
ef byrjað sé með einu skipi. Eins
og að frarnan segir, höfum vér eigi
ennþá fengið tilkynningar um að
meira sé safnað hér á landi en um
218 þúsund krónur. Hve mikið
safnað verði þegar tilkynningar eru
komnar frá þeim umboðsmönnum,
sem enn eíga ótilkynt, er erfitt að
gizka á, en vér höfum leyft oss að
gera þá ágizkun, að alls muni safn-
ast hér á landi hátt á 300 þús. kr.,
eða h. u. b, 70 þús. kr. m e í r a
en áætlað er að þurfi að minsta kosti
til eins skips, en h. u. b. 85 þús.
krónum m i n n a en áætlað er að
þurfi minst til tveggja skipa. Um
þátttöku Vestur-íslendinga treystum
vér oss eigi til að gizka neitt á.
Það er nú eindregið álit vort, að
fyrirtæki þetta, sem hvervetna hefir
mætt svo hlýjum hug og góðum
undirtektum hjá þjóðinni, geti alls
ekki komið að tilætluðum notum,
nema hægt sé að byrja með tveim
skipum, auk þess sem það áreiðan-
lega yrðu voubrigði fyrir Norður-
og Austurland, og þau eigi ástæðu-
laus, ef byrjað væri með einu skipi
eingöngu, því einmitt úr ýmsum
néruðum norðanlands og austan hefir
þátt-takan í félaginu vérið hvað mest,
enda eru sum loforð um þáttöku frá
þessum landshlutum beint bundin
því skilyrði, að skipin verði tvö.
Það er skoðun vor, að stofnun
félagsins geti eigi orðið fyrri en að
áliðnu hausti komandi, fyr eigi lokið
til fulls söfnun hér á landi og eigi
kornnar fréttir um þátt-töku Vestur-
íslendinga. Um það leyti mun og
verða mjög* heppilegur tími til að
semja um skipasmíðar, eftir því sem
útlitið er nú á skipamarkaði í Norð-
urálfu. Ef samið væri um byggingu
skipanna laust fyrir eða um komandi
nýár, mætti búast við því að bygg-
ingunni yrði eigi lokið fyr en svo
að félagið gæti byrjað siglingar um
áramótin 1914—1915. — Það skal
tekið fram hér, að vér erum ein-
dregið þeirrar skoðunar að skip fé-
lagsins beri að að byggja að nýju en
ekki kaupa skip og byggist það á
mjög itarlegum upplýsingum, sem
vér höfum aflað oss og íhugunum,
sem of langt yrði að fara út í hér.
Um nauðsyn þessa fyrirtækis og
þýðingu þess fyrir land og lýð, svo
og um framkvæmd þess skulum vér
láta oss nægja að vísa til skoðana
þeirra, sem eru settar fram í hluta-
útboðsbréfinu. Vér skulum að eins
bæta því við, að um nauðsyn fyrir-
tækisins hefir öll þjóðin orðið sam-
mála og hefir það komið fram í blöð-
um landsins, á þingmálafundum, og
eigi sizt, í hinni ajaralmennu þátt-
töku í félaginu um land alt.
Vér leyfum oss nú að fara fram
á það við hið háttvirta alþingi:
1. Að stjórninni verði veitt heim-
ild til þess fyrir landssjóðs hönd að
kaupa hluti í hlutafélaginu »Eimskipa-
félag Islands* fyrir alt að 100,000
krónum.
2. Að stjórninni veitist heimild
til þess að veita sama hlutafélagi 65
þúsund króna styrk árið 1915 til
þess að halda uppi með tveim skip-
um líkum ferðum sem gert er ráð
fyrir i hlutaútboðsbréfinu. *
Hvorttveggja með þeim frekari
skilyrðum, sem þingið kynni að setja
og aðgengileg mættu teljast.
Hin fyrri beiðni styðst við það,
að enn er óvist að inn komi fylli-
lega nægilegt fé til þess að hægt sé
að byrja félagið með tveim skipum
þannig að fyrirtækið verði fullkom-
lega tryggilega grundvallað.
Seinni beiðnin á við styrk þann,
sem vér teljum félaginu nauðsynlegt
að fá af almannafé árlega, ef það á að
geta staðið tryggum fótum og starf-
að, meðan það er að koma fyrir sig
fótunum. Eftir nákvæma íhugun
teljum vér nauðsynlegt, að félagið
fái þessa upphæð sem styrk og vænt-
um þess að hið háttvirta alþingi skeri
hann eigl við nögl sér, sérstaklega
þar sem vér teljum það í samræmi
við framkominn vilja allrar þjóðar-
innar, að félaginu sé veittur nauð-
synlegur styrkur í byrjun«.
Þjóðlygi og þingrök.
Kunningi minn einn hefir sagt
mér að sig hafi lengi langað til að
skrifa nokkrar greinar um pjóðlygi.
Ein átti að vera um embættismenn,
önnur um eftirlaun og hinar um —
eg man ekki hvað. Hingað til hefir
hann þó verið »þagmælskr of þjóð-
lygi«, greinarnar eru óskrifaðar.
En það er skaði, því þjóðlygin er
eitt atkvæðamesta aflið í hverju þing-
frjálsu þjóðfélagi. Þjóðlygin er
voldugur banki. Þar hafa allir þeir
lánstraust sem gjaldþrota eru að frum-
legum hugsunum og skýrum rökum.
Einkum þjóðmálaskiimar. Vilji þeir
komast á þing, sýna þeir það á
nokkrum þingmálafundum, að þeir
kunni að gefa ávísanir á þjóðlyga-
útibúið í kjördæminu og vinna eið
að því, að seðlar þess einir séu
gjaldgengir í hugsanaviðskiftum. Það
hrífur. Þegar á þingið kemur ganga.
kaupin misjafnt, en þingmaðurinn
lætur það sjást i þingtíðindunum, að
hann hafi ekki otað öðrum gjaldeyri
fram, en ávísunum á útbúið, og þá
er það ekki honum að kenna, þótt
hann fái stundum lítið fyrir þær og
verði að fara í hrossakaup til að
hafa eitthvað upp úr krafstrinum. —
Þetta flaug mér í hug þegar eg las
»Nefndarálit um frumvarp til laga
um breyting á lögum 15. október
1875 um laun ísíenzkra embættis-
manna. (Frá meiri hluta nefndar-
innar).*1) Eg get ekki stilt mig um
að athuga það lítið eitt, svo undar-
legt finst mér það að fjórir þ/óð-
fulltrúar skuli setja nöfn sin undir
annan eins samsetning.
Nefndin ræður til að fella frum-
varpið. »Astæður nefndarinnar eru
í stuttu máli þessar: Nefndin telur
laun alls þorra þeirra manna, sem
teknir eru upp í frumvarp stjórnar-
innar, nægilega há nú, móts við hag
þjóðarinnar og annara starfsmanna,
svo að ekki beri bráða né brýna nauð
syn að breyta þeim. Verður á það
að líta, að flest þessi störf eru ekki
mjög erfið, en allmjög eftirsótt, ef
eitthvert þeirra losnar, og enn, að
margir starfsmennirnir hafa góðar
aukatekjur, sumir jafnvel svo miklar,
að margir mundu telja sig fullhaldna
af þeim einum«.
»A hinn bóginn neitar nefndin
þvi ekki, að laun einstakra manna,
sem taldir eru í frumvarpinu, þurfi
lagfæringar við, og að svo muni vera
um Iaun fleiri starfsmanna þjóðar-
innar«.
Þessar setningar, byrjun nefndar-
álitsins og að.il-mergur þess, eru eitt
hið fullkomnasta dæmi sem fundið
verður upp á »loðinn« rithátt. Enginn
getur vitað hvað átt er við í hvert
skiftið: Laun alls þorra þeirra manna,
o. s. frv.«. Hverjir leljast til þess
‘) I honum eru Q-. Eggerz (formaður),
Sigurður Sigurðsson (skrifari), Benedikt
Sveinsson, Olafur Briem. — Magnús
Kristjdnsson er i minnihlutanum.
flokks? Nefndin segir það ekki.
Hví gat hún ekki nefnt þá sem hún
taldi nægilega hátt launaða? »Móts
við hag þjóðarinna og nnnara starfs-
manna«. Hvaða mælikvarða hefir
hún notað á hag þjóðarinnar ? Hverjir
eru þessir aðrir starfsmenn? Hún
segir það ekki. »Að flest þessi störf
eru ekki mjög erfið« o. s. frv.
Hvaða störf? »Margir starfsmenn-
irnir hafa góðar aukatekjur«. Jú, en
hverjir? »sumir jafnvel svo miklar
að margir mundu telja sig fulhaldna
af þeim einum«. Hverjir eru þessir
»sumir« oghverjireru þessir »margir«?
Laun einstakra manna sem taldir
eru í frumv. stjórnarinnar og fleiri
starfsmanns þjóðarinnar þurfa lag-
færingar við, en nefndin forðast að
segja hverjir það séu. Er það ekki
undarlegt að slíkt »hárgreiðusmér«
skuli koma frá rjómabúi þingsins?
Nefndin hefir þó, þrátt fyrir alt,
viðurkent, að ekki eigi eitt við alla
sem taldir eru í frv. og að sumir
þeirra hafi rétt á því að kjör þeirra
séu bætt. Ætla mætti þá, að hún
vildi veita þeim einhverja úrlausn,
að hún tæki þá út úr, að minsta
kosti i sérstöku frumvarpi, ef hún
kemur sér ekki að því að nefna þá
í nefndarálitinu.
Hefir hún gert það? Nei, hún
lætur sér nægja að hugga þá með
þessum orðum:
»Mætti drepa á það, að þegar
fram í sækti, mætti bæta kjör margra
hinna lágt launaðri starfsmanna, ef
varið væri til þess þótt ekki væri
meira en helmingi þess eftirlauna
fjár, sem nú gengur til fátækra og
ríkra, verðugra og óverðugra, liggur
oss við að segja«.
Þarna kom þjóðráðið: afnám eftir-
launa. Hvernig hugsar nefndin sér
þetta ? Ætlast hún tii að eftirlaun
séu tekin af þeitn sem nú njóta
þeirra samkvæmt stjórnarskránni og
öðrum gildandi lögum? Heldur hún
að unt sé að afnemaeftirlaun án þess að
hækka um leið laun embættismanna,
svo að þeir fyrir þá hækkun geti
trygt sér ellistyrk er sé á borð við
eftirlaunin ? Hefir hún reiknað út
bvað landið mundi græða eða hverju
það mundi tapa á því fyrirtæki?
Nei, hún hefir ekki gert það, og
enginn af þeim sem verið hafa að
blaðra ár eftir ár um afnám eftirlauna
hefir reiknað það út. Skrifari nefnd
arinnar, Sigurður Sigurðsson, sem
mestur vindur hefir staðið af í þessu
máli, sagði sjálfur á þinginu 1911:
»Það er spurning um það i fjárhags-
legu tilliti hvort nokkurt gagn yrði
að því að afnema öll eftirlaun, ef
það hefði i för með sér mikla hækk-
un á launum embættisnianna lands-
ins«. Alþ.tíð. 1911 B. II. 1476.
Jón heitinn í Múla, setn var skýr
maður, sagði við sömu utnræður, að
það væri »hinn mesti misskilningur
að þjóðinni yrði nokkur sparnaður
að þessu; því að ef eftirlaun yrðu
afnumin, þá yrði samstundis að hækka
laun embættismanna«.
Um leið og nefndin segir að þetta
launa- og eftirlaunamál sé »svo ger-
samlega óundirbúið til nokkurrar
hlítar«, og þó það sé vitanlega alveg
órannsakað mál, hvort þjóðin muudi
græða nokkuð á afnámi eftirlauna,
og skrifari nefndarinnar hafi viður-
kent það á þingi, þá hyggur nefndin
»að það væri hagfeldara þjóðinni í
heild sinni, að eftirlaun væri afnumin,
bæði*af því að við það sparaðist stór-
fé, eftirlaunalöggjöfin væri ekki mis-
brúkuð, sem helzt til oft þykir við
brenna, og við það mundi samhug-
ur almennings og embættismanna
verða meiri og betri en áður«.
Hvernig stendur nú á því að menn-
írnir bera þetta á borð ? Þeir bera
fyrir sig þjóðarviljann. »Þjóðin er
um fátt betur sammála en það, að
lækka beri eftirlaun embættismanna,
eða helzt afnema þau með öllu«.
(Þeir vita ekki almennilega hvort held-
ur, og er það þó tvent ólíkt). En
mér er spurn: Eiga þingmenn ekki
að hugsa sjálfir? Eiga þeir ekki
að rannsaka málin og fylgja þvi
fram, sem ítarleg rannsókn og
rökrétt hugsun sýnir, að þjóðinni
muni verða hollast? Er það ekki
undarlegt að ætlast til þess, að al-
þýðan, þó hún sé góðum gáfum
gædd, hafi beztan tímann og föngin
til að skoða hvert mál ofan í kjölinn,
svo að þingmenn þurti ekki annað
en henda augnabliksskoðanir hennar á
lofti og gera þær að grundvelli nýrra
laga? Og er það ekki hart að sjá
þingmenn flytja mál inn á þing og
skora á stjórnina að taka það til
íhugunar og meðferðar, án þess þeir
virðist botna minstu vitund í því
sjálfir hvað þeir eru að flytja? En
svo hefir verið um þetta eftirlaunamál.
Eins og til þess að sýna einhvern
lit á því að afsaka að hún tekur
enga af tillögum stjórnarinnar um
launahækkun til greina, ber nefndin
það loksins fyrir, að ef nokkrar veru-
legar breytingar eigi að gera, verði
fyrst »að taka fyrir í einu til rann-
sóknar launakjör allra opinberra starfs-
manna þjóðfélagsins*. Að koma fram
með slíkar ástæður, er létt verk og
löðurmannlegt. Hvenær sem ný
uppástunga um breytingu kemur
fram, má drepa hana með því að
segja að alt verði að gera í einu.
En eins og Magnús Kristjánsson
hefir tekið skýrt fram í nefndaráliti
minnihlutans, er það ekki í samræmi
við gjörðir þingsins að undanförnu.
Það hefir gefið lög um laun fyrir
hverja stétt um sig, svo sem lækna,
presta, háskólakennara o. fl. Mundi
það vera svo ógnarvandasamt að
ákveða t. d laun kennaranna við
mentaskólann í hlutfalli við hin nýju
laun háskólakennaranna ? Mér finst
stjórnin hafi þar borið fram mjög
sanngjarnar tillögur í frv. sínu. Eng-
inn, sem beita vill sanngirni, getur
neitað því, að launakjör kennaranna
við mentaskólann eru orðin blátt
áfram óhæfilega ill, þar sem launin,
sem varla voru ofhá þegar þau voru
ákveðin 1889, hafa nú lækkað í gildi
um 35—40%. eins og sýnt hefir
verið fram á með rökum er ekki
hafa verð hrakin. Verst er þó farið
með tvo yngstu kennarana við skól-
ann, sem báðir munu vera ágætis-
kennarar og kenna alla leið til burt-
fararprófs nýju málin, dönsku, þýzku
og ensku, sem mjög ríður á að vel
séu kend. Annar fær 3/6 og hinn
4/5 af lægstu adjunktslaunum fyrir
sama stundafjölda og adjunkt er
ætlað að kenna. Báðir þessir menn
mundu eflaust nú vera orðnir ad-
junktar í Danmörku, ef þeir að loknu
prófi hefðu sezt þar að, eins og
sumir íslenzldr námsbræður þeirrá
hafa gert. En þeir hurfu nftur heirn
til fósturjarðarinnar, og þess mega
þeir gjalda.
En nefndin (meiri hlutinn) hefir
ekki fundið ástæðu til að gefa gaum
að þessum ástæðum né öðrum og
hefir ekki einu sinni minst sérstak-
lega á laun mentaskólakennaranna, þó
einn nefndarmaðurinn (M. Kr.) haft
gert vel rökstutt ágreiningsatriði um
þá. Um frv. til laga um breyting
á lögum nr. 56, 22. nóv. 1907, um
stjórn landsbókasafnsins, hefir hún
samið sérstakt nefndarálit. Hún
segir að þau lög geti varla verið
orðin mjög á eftir tímanum þar sem
þau séu ekki í ára gömul. Það er
skarplega ályktað, en ætli þau hafi
ekki verið á eftir tímanum þegar
þau voru gefin ?
Þeir segja, að aldrei hafi verið
hörgull á sæmilegum mönnum í
þessar stöður, ef einhver þeirra hafi
losnað, en nm hitt þegja þeir að
þessir sæmulegu menn hafa hver á
fætur öðrum farið frá safninu undir
eins og þeim bauðst eitthvað skárra
og að slíkt hringl er til stórskaða
fyrir safnið. Sá sem nú er 1. bóka-
vörður við safnið, tók það starf að
eins vegna þess, að hann ætlaði að
biða hér nokkra stund og sjá hvort
nokkuð rættist úr fyrir honum, eða
hvort hann neyddist til að fara og
leita sér atvinnu erlendis, enda munu
allir skynbærir menn skilja að 1500-
kr. laun fyrir 6 stunda vinnu á dag,
með hálfsmánaðar sumarfríi eru kjör
sem enginn sæmilega mentaður mað-
ur vill lúta að til lengdar.
Eg skal svo ekki fjölyrða meir
um þetta nefndarálit. Eg hefi tekið
það til meðferðar af þvi mér finst
hrapallegt að sjá fulltrúa þjóðarinnar
kinnroðalaust bera slíkan hugsana-
graut á borð. Slík nefndarálit verða
ekki skrifuð, ef íslenzk þjóð ein-
hverntíma fær þann þroska, að hún
í alvöru segir með olafi pá: »Þát
vil ek, at þeir ráði sem hygnari eru«„
Guðm. Finnbogason.