Ísafold - 29.07.1914, Blaðsíða 2

228
ISAFOLD
Frá alþingi.
Embættaskipun og eftir-
laun. Þingsályktunartillagan um
að skipa milliþinganefnd til að rann-
saka það mál, var til umræðu í efri
deid í gær. Framsögumaður nefnd-
arinnar var Magnás Pétursson þm.
Strandamanna. Birtist framsöguræða
hans hér.
Ræða Magn. Péturssonar.
Þegar þessi þingsál.till. var til um-
ræðu hér í deildinni, þá var þsim
mótmælum helzt hreyft gegn henní,
að það væri tilgangslaust að sam-
þykkja hana, vegna þess að ógern-
ingur væri fyrir stjórnina að rnnn-
saka og undirbúa þetta mál á svona
skömmum tíma svo vel að hún gæti
lagt frumv. um afnám lögákveðinna
eftirlauna fyrir næsta alþingi.
Eins og nefndarál. á þgskj. 194
ber með sér hefir nefndin einnig
komist að þessari niðurstöðu og við
nefndarmenn höfum jafnvel gengið
enn lengra, þar sem við með breyt-
ingartiil. á þskj. 193 óbeinlínis gef-
um í skyn, að stjórninni einni sam-
an væri ofætlun að rannsaka þetta
mál nógu ítarlega, þó hún hefði
lengri tima fyrir sér. Okkur kom
því saman um, að ráða háttv. deild
til þess að samþykkja breytill. þess
efnis að skipuð verði milliþinganefnd
til þess að íhuga og rannsaka þetta
mál o. fl.
Það eru sjálfsagt allir á því, að
mjög varfega sé í það farandi að
skipa milliþinganefndir, því þær hafa
ætíð mikinn kostnað í för með sér
og gagnið ekki afinlega að sama
skapi og ætti því aldrei að eiga sér
stað nema brýn nauðsyn bjóði.
Það verður þá fyrst að íhuga hvort
slík nauðsyn sé hér fyrir hendi.
Eins og brt. ber með sér á þessi
fyrirhugaða nefnd fyrst og fremst að
íhuga rækilega óskir þjóðarinnar um
afnám eftirlauna.
Það játa allir, að með eftirlauaa-
lögunum frá 4. marz 1904 hafi verið
gerð mikil bragarbót, enda voru
raddir um afnám eftirlauna og lækk-
un eftirlauna orðnar allháværar alt
frá þinginu 1889 þegar fyrst kom
til tals að afnema öíl eftirlaun.
Þó þessi lög væru til mikilla bóta,
þá leið ekki á löngu áður en raddir
fóru að heyrast aftur um afnám eft-
irlauna. Eg segi, fóru að heyrast
aftur, en það er víst vafasamt, hvort
þær hafa nokkurn tíma þagnað. En
svo mikið er víst, að fljótt fór að
bera talsvert á þeim og á þinginu
1909 kom fram tillaga um að skora
á stjórnina að leggja fyrfr þingið
frv. til laga um afnám eftirlauna.
Var þessari till. vísað til sambands-
laganefndarinnar. Á þinginu 1911
var samþ. þingsál.till. sama efnis og
afgreidd í því formi frá neðri deild.
höftum og böndum, enginn hefir
neina gát á þeim og þeim er leyft
að vinna hverskonar spell og hryðju-
verk. Menn týna allri siðferðislegri
sjálfstjórn, sem títt er, þá er stór-
strið og stjórnbyltingar geisa. Á
slíkum tímum sést vel, hvílík rán-
dýr búa í mannlegum hjörtum, og
af því að Sturlunga segir frá slíkri
öld, getur enga íslenzka bók, sem
er girnilegri til fróðleiks en hún.
------»Bræðr munu berjask-------------
hart es í heimi — hórdómr mikillc,
má segja um þá öld. Grið eru rof-
in, menn blindaðir, pyndir og pínd-
ir, konur meiddar, bæir brendir, em-
bættismenn landsins gerast ræningj-
ar og rjúfa eiða sína upp í opið
geðið á alþjóð manna. Og var þá
engi hlutur óttalaus. Sturla Þórðar-
son vann þann sigur, að gerast aldr-
ei ódrengur á ódrengskaparöld. Þótt
allir samtíðarmenn hans beiti svik-
um, svíkur hann engan. Hann rýf-
ur enga eiða, meira að segja ekki
nauðungareið, er hann hafði svarið
Kolbeini unga. Á grimmdar- og
Hafði á því þingi áður verið borið
fram frv. til nýrra eftirlaunalaga, sem
fór fram á meiri jöfnuð á eftirlaun-
unum en nú er. Það frv. náði að
vísu ekki fram að ganga, en árang-
urinn varð þó þessi þingsál.till.
Þá sýnir stj.skr.frv. það, sem nú
liggur fyrir, ljóslega, að þingið hefir
ekki álitið ráð að skella skolleyrum
við óskum þjóðarinnar um afnám
eftirlauna, þar sem slagbrandurinn
fyrir algerðu afnámi eftirlauna (með
einföldum lögum) er feldur burt úr
stjórnarskránni. Og það er vitanlegt,
að mikill fjöldi kjósenda um land alt
telur það einn af höfuðkostum frum-
varpsins að þetta á að fellast úr stj.
skránni. Og menn búast við að þar
sé á eftir fylgt og ekki látið dragast
lengi að nota sér af þessu. Jafnvel
mun það teljast sem óbeinlínis lof-
orð um afnám eftirlauna, að þau eiga
ekki lengur að standa i stjórnar-
skránni.
Fjöldi þingmáiafunda á síðustu ár-
um og margir þingmálafundir á þessu
ári hafa samþykt tillögur um afnám
eftirlauna.
Margt fleira mætti telja, sem bend-
ir til þess, að það hafi verið og sé
vakandi vilji meiri hluta þjóðarinnar
og það vaxandi meiri hluta þjóðar-
innar, að fá afnumin öll eftirlaun
embættismanna.
Það dettur þess vegna víst fáum
í hug að bera brigður á, að mikill
meiri hluti þjóðarinnar óski, að eftir-
launin séu afnumin. Og þó að ein-
hverir yrðu til þess að vefengja
slíkt, þá veit eg, að enqinn vefengir
að öll þjóðin vill fá að vita, hvort
ejtirlaun embœttismanna eru réttlát,
horin saman við kjör annara stétta,
hvort peir ekki geta sjálfir séð jyrir
sér á elliárunum án peirra, og síðast,
en ékki sizt, hvort pað er hagur fyrir
pjóðina fjárhagslega séð að ajnema öll
ejtirlaun embattismanna og taka upp
annað Jyrirkomnlag, er tryggi embœtt-
ismenn fyrir pví að komast á vonar-
völ að loknu embattisstarfi.
Og þjóðin á heimtingu á að vita
þetta. Hún fær aldrei að vita þetta
nema með ítarlegri og hlutdrægnis-
Iausri rannsókn. Það er alveg gagns-
laust að vera að þrefa og kappræða
um það fund eftir fund og þing eftir
þing. Og sú ramisókn Jast aldrei
svo að gagni sé, nema með millipinga-
nejnd.
Nú heyri eg suma segja eitthvað
í þessa -átt: Það er að vísu satt, að
þjóðin vill fá afnumin eftirlaun eða
að minsta kosti fá rannsókn um það
efni, en þessi þjóðarvilji er alveg
marklaus og að engu hafandi, þvi
haan er tilorðinn fyrir æsingar og
orðaskrum einstakra manna, sem
vilja ná sér lýðhylli með slikum
glósum. Þetta álít eg alls ekki rétt.
Það er auðvitað svo um þetta mál
eins og svo mörg önnur, að einhver
eða einhverir verða fyrst til þess að
vekja máls á því, og síðan kemur
það, að ef málið hefir einhvern sann-
leik í sér fólginn, þá verða þeir
og fyrirhyggjuleysistimum kemur
hann hvarvetna fram með góðmensku
og gætni — er rósemdin sjálf og
stillingin í Hrunadansi samtíðar sinn-
ar og aldar. Góðmennsku hans var
það að þakka eða kenna, að land-
ráðamaðurinn Þorgils skarði var ekki
fyrr drepinn en raun varð á. Hon-
um svipar til Gizurar Þorvaldssonar
um gætnina og varygðina. Það at-
vikast einhvern veginn svo, að hon-
um koma oftast njósnir af óvinum
slnum, er þeir eru i nánd, og þvi
sleppur hann úr greipum þeirra.
Og góður íslendingui var hann.
Að visu var hann í liði Sturlu Sig-
hvatssonar í Apavatnsför og á Ör-
lygsstöðum. En þá heflr hann vart
haft nokkurt hugboð um, hvert stefndu
róstur þær hinar miklu, er frændi
hans og nafni Sighvatsson hóf. En
þá er glögt varð, hvað konungur
vildi, vann hann á móti honum og
ráðagerðum hans. Segir berum orð-
um að hann hafi reynt að draga
Þorgils skarða af konungs trúnaði,
þótt þær tilraunir kaemi fyrir ekki.
fleiri og fleiri, sem berjast fyrir því
og þannig vex fjöldinn því til fylgis.
Með þessum orðum ætla eg þó
alls ekki að neita því, að til sé enn
nokkuð af mönnum, sem láta sér
sæma að stækka eða halda opinni
þessari glufu, sem enn virðist stund-
um vera milli alþýðu og embættis-
manna, og það jafnvel menn meðal
sjálfra embættismannanna.
Þetta álít eg mj&g illa gert. Það
þykir hvergi fagurt að rægja hjúin
við húsbændurna eða vekja kala þar
í milli. En alveg það sama hafa
þfeir fyrir stafni, sem reyna að vekja
kala hjá alþýðunní gegn embættis-
mannastéttinni yfirleitt.
Eg hélt satt að segja að þetta væri
að smáhverfa úr sögunni, en það er
ekki mjög langt síðan að eg heyrði
það á opinberum fundi hjá einum
bændaflokksmanni — að eitt af
markmiðum þess flokks væri að
vernda albýðuna gegn embattismönn-
unum. fá, þannig var það. — Eru
þá embættismennirnir virkilega þess-
ir skaðræðisgripir allir upp til hópa ?
Þessu hefi eg verið að velkja fyrir
mér síðan, en ætla lítið að svara
þeirri spurningu núna. Það á hin
fyrirhugaða milliþinganefnd að gera.
En eg vona að þessi maður hafi
talað þetta einungis frá sinu eigin
brjósti og að það sé ekki skoðun
heils flokks manna. Því eg verð að
telja það mjög illa farið, ef alþýðu
manna er talin trú um að bindast
þurfi samtökum gegn embæítismönn-
unmr.
Eg er hér á hálfgerðum útúr dúr
og bið eg hæstvirtan forseta og hv.
deild að afsaka það, þótt eg haldi
honum ofurlítið áfram.
Því hvað eru flestir embættismenn-
irnir annað en alþýðumenn. Alþýðu-
menn sem alist hafa upp í sveitun-
um og notið sérmentunar i nokkra
vetur til þess að gera sig hæfa til
að vinna ákveðin verk fyrir þjóðfé-
lagið. Og svo setjast þeir oft aftur
að innan um uppeldisbræður sina
eða þeirra líka og taka þátt í þeirra
kjörum. Eg ætla ekki að staðhæfa
að það sé undantekningarlaust þann-
ig, en oft er það og ætti að vera.
Því gjáin — þessi tilbúna eða ímynd-
aða gjá milli embættismanna og al-
þýðu, hún þarf ekki einungis að
brúast, heldur að fyllast eða síga
saman.
Fyrsta skilyrðið til þess er að
hvorir skilji aðra. Alþýðunni þarf að
skiljast, að embættiemennirnir séu
reglulega þarfir meðlimir þjóðfélags-
ins, sem vinni verk sin með skyldu-
rækni og krefjist ekki meiri launa
en sanngjarnt er, og embættismönn-
unum þarf að skiljast það, að þeir
eigi enga heimtingu á nokkurum
einkaréttindum fram yfir aðrar stétt-
ir. Er ekki von, að alþýða manna
hugsi á þessa leið eins og heyrist
svo oft:
Embættismennirnir eru vinnumenn
og öll þjóðin húsbóndi þeirra. Hvers
vegna þurfa þessir vinnumenn allrar
Fór þó svo að lokum, að hann sór
Hákoni konungi trúnaðareið sem
aðrir höfðingjar landsins. Öll mót-
spyrna gegn valdi konungs hefir þá
virzt árangurslaus. Áður en þessi
miklu tiðindi gerðust, varð hann
lendur maður Gizurar jarls. Um
þær mundir setn ísland gekk í sam-
band við Noregskonung, var hann
flæntdur úr landi og fór þá á kon-
ungsfund. Komst hann i mikla
kærleika við Magnús konung Há-
konarson og varð lögmaður yfir ís-
landi. Af ýmsu virðist mega ráða
það, að hann hafi rækt embætti sitt
með litlum skörungsskap. Hann
lézt 30. júlí 1284.
Þótt hann væri góður borgari og
vandaður maður, hafa þessir kostir
ekki skipað honum á bekk með
merkustu sonum lands vors. Það
er eingöngu vegna ritstarfa hans, að
oss er skylt að minnast hans.
Merkilegust rit hans eru sögubálk-
ur sá hinn mikli, sem hann á i
Sturlungu, og Hákonar saga. Hann
þjóðarinnar að hafa sérréttindi fram,
yfir vinnumenn einstaklinganna. Þessi
sérréttindi eru eftirlaunin. Eg býst
hvort sem er ekki við að nokkrum
detti i hug að bera ellistyrktarsjóð-
inn saman við eftirlaun embættis-
manna, enda tel eg líklegt að alþýða
manna yrði harðánægð, ef eftirlaun-
unum yrði breytt þannig, að þau
yrðu með líku fyrirkomulagi, eða
eitthvað á líkum grundvelli.
Eg get um leið bent á það, sem
að margra áliti hefir gert eftirlaunin
óvinsælust.' Eg held það sé aðallega
þrent. Miaréttið sem eg áður hefi
minst á, misbrúkun á þeina, þegar
ungir menn sem um stundar sakir
ekki hafa getað gegnt embættum
sakir einhvers lasleika, fara æfilangt
á eftirlaun, og svo í þriðja lagi það,
hve misjöfn eftirlaunira eru. Eg á
við það, að hæst launuðu embættis-
mennirnir fá einnig hæst eftirlaun.
Annars ætla eg ekki að fara að
kappræða um þ«Ö nú, hvort það sé
rétt og haganlegt að afnema eftir-
laun, þó það sé mitt álit og sann-
færing að svo muni reynast. Það
gagnar ekkert þó kapprætt sé um
það ár eftir ár og þing eftir þing,
meðan það er órannsakað. Hér er
að eins um það að ræða, hvort hv.
deildarmönnum þykir málið og óskir
þjóðarinnar þess vert að tillit sé tekið
til þeirra á þennan hátt.
Þá kem eg að öðru verkefni hinn-
ar fyrirhuguðu milliþinganefndar, að
rannsaka launaijör embættismanna
og þá sérstaklega i sambandi við af-
nám eftirlauna.
Allir kannast við, að þrefið um
laun embættismanna hefir verið, sér-
staklega á siðustu Arum, að velkjast,
innan um stjórnmáladeilurnar. Þí
muna allir vist líka eftir launafrv.
þeim sem lágu fyrir seinasta alþingi
og sem eg held að óhætt sé að
segja, að voru litt rannsökuð bæði
af stjórn og þingi.
Sumir embættismenn kvarta undan
þvi, að laun þeirra séu alt of lág, en
enginn undan þvi að þau séu of há.
Aftur á móti kvartar alþýða manna
um, að laun aumra embættismanna
séu of há, en kannast einnig við að
laun sumra séu ef til vill of lág.
En sérstaklega kvartar þjóðin þóyfir
því, hve há ðll launafúlgan er. Hér
eru því einnig tveir málsaðilar að
deila og fæst aldrei endir bundinn á
þeirri deilu fyr en itarleg og nlut-
drægnislaus rannsókn fer fram á
deiluefninu.
Þjóðin vill svelta starfsmenn sína
segja sumir. Þetta er alveg áreiðan-
lega rangt. Það munu ekki vera
fleiri sem vilja svelta embættismenn
eða láta þeim liða illa, heldur en þeir
eru, sem svelta vilja hjú sín og fara
illa með þau. Og eg býst við að
flestir verða samdóma um, að þeir
séu sárfáir. En þjóðin vill fá að
vita hvað embættismennirnir þurfa
og hún vill ekki gjalda þeim meira.
Hún vill vera viss um að einstakir
embættismenn hafi hana ekki að fé-
ritaði og sögu Magnúsar konungs
lagabætis. Auk þess fékkst hann við
Landnámu, en á víst ekki neinn
frumþátt í henni, hefir að likindum
að eins aukið hana smásögum og
ættartölum. Hann þótti og skáld
gott.
„Lögmann Stnrla, stærsta skáld
stærðn visindin11,
kvað Eggert Ólafsson um hann.
Menn vita ekki með vissu, hve
mikinn kafla Sturfungu hann hefir
samið. En Björn prófessor Ólsen,
sem manna bezt og skarplegast hefir
rannsakað þetta efni, (i »Safni til
sögu íslands«, 3. bindi), ætlar, að saga
hans nái frá 1184 og til 1242, lítið
eitt fram fyrir vig Snorra Sturluson-
ar. En menn greinir samt nokkuð
á um þetta efni. Er efnið saga
ættar hans á þessu tímabili og um
leið saga íslands, enda kallast rit
þetta líka íslendingasaga. Hér er
ekkert rúm til að skýra frá efni sögu
þessarar, sem er full af fróðleik um
lif og stríð, menning og háttu feðra
vorra á þeim tíma, sem hún tekur yfir.
þúfu. Og einkanlega vill hún ekki
hafa fleiri vinnumenn á þjóðarbúinu
en hún nauðsynlega þarf. Og til
þess húu fái að vita þetta parf rann-
sókn.
Það heyrast oft raddir um það á
mannfundum að fækka megi embætt-
ismönnum og sérstaklega sýslumönn-
um. Eins og hv. deild er kunnugt
hafa miklar umræður spunnist út af
þessu í hv. neðri deild. Varð nið-
urstaðan af þeim umræðum þingsál.-
till. um, að skora á stjórnina að íhuga
rækilega hvort unt sé að aðskilja
umboðsvald og dómsvald og fækka
sýslumönnum að mun. Mér er því
eitt alvarlegt rannsóknarefni, sem
snertir mikið þessi atriði, sem eg hefi
drepið á og teljum við nefndarmenn
því sjálfsagt, að þessi fyrirhugaða
milliþinganefnd taki það einnig til
rannsóknar, því að eg álít að það sé
of stórt viðfangsefni til þess að stjórn-
in geti leyst það vel af hendi á svo
skömmum tíma sem þingsál.till. hv.
neðri deildar fer fram á.
Enn er það eitt, sem mér finst
að þessi milliþinganefnd ætti að geta
komið fram með tillögur um, að því
máli rannsökuðu. Það er laknaskip-
unin. Á hverju þingi koma fram
óskir um stofnun nýrra læknishér-
aða og getur það eflaust gengið lengi,
ef það á að halda áfram þangað til
allir landsmenn hafa fengið lækni
eins nærri sér og þeir helzt vilja.
Þessi milliþinganefnd finst mér ætti
að geta rannsakað hvar þörfin í
þeesu efni er brýnust og svo yrðu
settar skorður við að ekki yrði lengra
farið I þeim sökum fyr en þá, að
svo mikið er orðið af læknum, að
þeir gangi atvinnulausir. Enda þýð-
ingarlítið að vera alt af að búa til
lög, sem um langan aldur eða ef tif
vill alt af verða að eins pappírsgagn.
Og svo vtrður pað að minsta kostl
meðan laun lækna eru jöfn.
Ef nú þessi milliþinganefnd gæth
rannsakað til hlítar og hlutdrægnis-
laust óskir þjóðarinnar um afnám
eftirlauna, launakjör embættisrnanna'
og embættaskipunina og komið fram
með tillögur um þau efni, tillögur
sem þjóð og þing aðhylfist, þá værm
miklar líkur til að þau mál yrðœ
tekin út af dagskrá þjóðarinnar um>
margra ára bil.
Eg efast ekki um að allir sjáir
hvílíkt stór-happ það væri, að losna
við þetta úr flokkadeilunum í stað
þess að vera alt af að þrefa og
þrátta um það árangurslaust, einung-
is til að vekja úlfúð.
Það tel eg að minsta kosti áreið-
anlegt, að ef þessi milliþinganefnd
yrði skipuð, þá væru þessi deilumál
útilokuð frá þvi, að um þau yrði
rifist fyrir næstu kosningar. Og
það eitt teldi eg strax mikinn feng,
Nógu munu deiluefnin samt.
Að endingu skal eg lýsa þeirrí
von minni, sérstaklega á þeim
embættismönnum, sem eiga hér sætí
í deildinni, að við greiðum allir
þessari tillögu atkvæði. Fyrsta og
Er það ekki lítils virði að eiga svo
nákvæma sögu eftir sannorðan sjón-
arvott af t. d. Apavatnsför og Ör-
lygsstaðabardaga og vigunum á Mikla-
bæ á eftir, að vér sjáum atburðina
I huganum, næstum því eins og vér
hefðum horft á þá með eigin aug-
um. Er þess getið, að »marga hluti
mátti hann sjálfr sjá ok heyra, þá
er gerðuz á hans dögum til stórtíð-
inda«, en aðrar heimildir hafi hann
haft af fróðum mönnum, þeim er ,
lifðu á »ofanverðum dögum hans*
og úr bréfum, er rituðu samtíðar-
menn þeirra, er saga hans segir frá.
Á líkan hátt er farið um heimildir
hans að Hákonarsögu.
í ritum Sturlu sjást sömu einkenn-
in og á skapferli hans og líferni,
Furðuleg ró hvílir yfir frásögninni
á hverju blaði. Hann fer sér aldrei
óðslega, liggur aldrei á. Hann tlnir
til ýmsar staðreyndir, sem ekkert
sögulegt gildi hafa. Hann færir í
letur skýrslur um þá, er fallið hafa
i bardögunum, er saga hans segir
frá. Hann vill, að ekkert týnist.