Ísafold - 17.04.1915, Qupperneq 3

ISAFOLD
Bókafregn.
° í
Guðm. Kamban: Hadda
Padda, sorgarleikur i 4
þáttum. Reykjavik 1914.
Kostnaðarm. Ól. Thors.
Flestir kannast við það, hversu
mentaþjóðir Norðurálfunnar hafa
dáðst að forníslenzkum bókmentum.
Vér höfum miklast af þessu, og það
svo að heyrst hafa raddir um að
þær væru oss óþrotleg gullkista til
að auka kynni vor og samhygð
hinna stærri þjóða norðurálfunnar.
Hins hefir miklu minna verið
getið, — minna en ástæða er til —
hversu niitíðarskáld íslands ryðja sér
sigur- og frægðarbraut erlendis. Og
svo langt er nú komið í þessu efni
að einn af nafnkunnum listdómur-
um heimsins, ritdómari við timaritið
»La Revue« í París, telur Jóhann
skáld annan Ibsen og jafnvel meir
og fer svo hóglátum lofsorðum um
bók hans »Fjalla Eyvind« að betri
dóm er vart hægt að kjósa nokkurri
bók.
Það er óséð hversu mikla sam-
hygð stórþjóðanna, norska þjóðin
hefði haft í skilnaðarbaráttu sinni
1905, ef hin miklu skáld hennar
hefðu eigi verið nýbúin að afla
henni kynningar og menningarlegs
álits alls hins mentaða heims.
Það er óséð enn hversu mikil
kynni og mikla samhygð hin ís-
lenzku nútíðarskáld geta aflað oss,
meðal hinna meiri þjóða.
Þetta leikrit er fyrsta kunna verk
þessa unga skálds okkar erlendis,
og hefir þar verið vel tekið. En
um þessa bók og enda fleiri, eftir
hina dönsku kynblendinga, sem sum-
ir kalla, hefir furðu litið verið skrif-
að hér á landi, og það fáa harla
misjafnt. Hvert það er af tilhneig-
ingu til að ilskast yfir því, að ís-
lenzk skáld verða ef til vill neyðast
til að skrifa á danska tungu, eða
einhverju öðru, veit eg ekki, en leitt
væri til þess að vita, ef hugir manna
hér á landi hneigðust í þá átt, að
gefa listaverkunum lítinn gaum, en
trúa á þokuryk hinna smærri rit-
verka.
Söguefni leiksins er í stuttu máli
þetta: Bæjarfógetadóttir í Reykja-
vík, Hrafnhildur — nefnd Hadda
Padda — er lofuð lögfræðingi eiti-
urn, sem er sonur sýslumanns úr
sveit, aldavinar fógetans. Þessi mað-
ur — Ingólfur — bregður heiti sinu
við Hrafnhildi, og lofast yngri syst-
ur hennar — Kristrúnu. Fá heit-
rof þessi svo mjög á Hrafnhildi að
hún sviftir sig lífi, og sem meira
er, gerir tilraun til að láta elskhuga
sinn fylgja sér hina sömu leið.
Þetta verk sýnir konu svo stór-
felda að lund og kvenlegri fegurð,
sem næst því er hægt að sýna konu
mesta og fegursta, sem er samfeld
heild forníslenzkrar hörku og vík-
ingslundar, og um leið gædd nútlð-
ar viðkvæmni og hljóðlausum grát-
trega sálarþjáninganna mitt í eyði-
merkurauðn trúleysisins. Þetta er
aðaltilgangur leiksins, og hefir höf.
tekist verk sitt snildarlega, einkum
í tveim síðari þáttunum. Og sögu-
efnið sem höf. notar, er hin hái-
beitta, sískerandi alvara lífsins, sem
höggvandi vopn á gáleysi, glysfýsn
og óstyrkleika sálarlífsins, á vegum
hinna óráðþægu ástardrauma. Satt
er það, þess konar efni eru ekki
ný í skáldskap, en það er tneSýerð
þess, sem alt af getur verið ný og
frumleg hjá hvaða skáldi sem er,
og í þriðja þætti finst mér hún vera
frumlegust og um leið fegurst af
öllu því er eg hefi lesið um þessi
efni eftir íslenzkan höfund. Þar er
samtal Hrafr.hildar og grasakon-
unnar sem tært, sterkt, seiðandi vin.
Hreinn skáldskapur. Svo er einnig
víðar í bókinni, gullfallegar setning-
ar, sem gefa hinar beztu vonir um
höfundinn.
Höfundurinn hefir ekki nema eina
aðalpersónu í leiknum, — Hrafn-
hildi — flestar hinar verða að skoð-
ast sem aukapersónur, sem honum
ferst misjafnlega við. En Hrafnhildi
gleyma líka fáir, sem leikinn lesa,
hún skilur eftir i minni lesandans
djúpa aðdáun, og líka agnir og sár-
indi hins veigamikla lundernis. Og
eg efa ekki að slíkar konur séu til.
Það er kunnara en frá þurfi að segja,
að ennþá eru til í þjóð vorri per-
sónur með geðriki fornrar vikings-
lundar, og með fylstu skapbrigðum
elds og íss. Það er því undravert
að heyra ritdómara vora telja Hrafn-
hildi »svo óíslenzka persónu sem
mest má verða«. Slíkt er óskiljan-
leg fjarstæða.
Ekki verður hjá því komist, að
minnast annarar persónu i leiknum,
sem þar er sýnd í fáum dráttum en
mjög skýrt og greinilega, en það
er hin systirin, Kristrún, sem frá
höfundarins hendi er hin smærsta
og versta tegund kvenkynsins, sem
ekkert virðist hafa til síns ágætis
annað en hégómagirnd og rándýrs-
kenda afbrýðissemi, en sem þó get-
ur hænt til sín með fegurð sinni.
Og þessa konu lætur höf. draga til
sín gáfaða glæsimennið, beint úr
faðmi hinnar tigullegu og fögru
Hrafnhildar. Það sem hér gerist
í sálarlífi persónanna, er sú and-
stæða þroska mannsins, að það fánýt-
asta, dregur alt frá hinu göfugasta
og fegursta, og þar með sýnt að
ást hinnar tígnustu konu er ofvaxið
að viðhalda ást karlmannsins, nema
því að eins að hún gangi ekki of
nærri. Mannshjartað er eins og
fjöllin, þau bergmála ekki ef við
göngum of nærri þeim, segir skáld-
ið, og á þennan hátt sýnir hann að
andlegir kraftar ástalífsins séu háðir
þessu tvíeggjaða lögmáli nútímans.
Séu þetta rétt skýrð einkenni nú-
tíma-kynslóð^rinnar af höf., — að
hann dragi ekki fram einstök dæmi,
en það ættu skáldin sem sjaldnast
að gera — þá verður hverjum ónola-
legt við slika tilhugsun. Gæti dott-
ið margt misjafnt 1 hug. Jafnvel
svo mikið að það gæti verið eitt af
hnignunareinkennum hins hvíta kyn-
flokks sem hér væri á ferðum.
Útsýnin á leiksviðunum í tveim
síðari þáttnnum eru hin fegurstu,
og skáldlega samstíluð hinu örlaga-
þrungna efni, og um leið er frásögn-
in með svo hæfilegum næmleika,
að vart er hægt að lesa þessa þætti,
án mikillar aðdáunar. Þó get eg
ekki sagt að þetta verk sé gallalaust,
hvorki í atriðum efnis, né meðferðar.
Er það fyrst að ekki er laust við að
finnist kenna óeðlilegra hitaeinkenna,
í stíl og frásögu ástalífsins í tveim
fyrri þáttunum, en hvort það er
æskuóstyrkur höfundarins, sem eyð-
ist með aldrinum, það leiðir tíminn
í ljós. Getur verið að þetta sé ljúft
dönskum áheyrendum, en galli er
það á íslenzku efni og íslenzkri frá-
sögn.
Þá er draumurinn, sem höf. læt-
ur fóstru Hrafnhildar segja auðu
leiksviði í endi fyrsta þáttar. Sýn-
ir hann að vísu skáldleg listatök
höfundarins, en óþarflega snemma
er þar gefin til kynna hinn harm-
sögulegi endir leiksins.
Framar öllu vil eg þó taka eitt
fram:
Fyrst höf. tókst á hendur að
skapa mikilfenglega konu, með all-
skýrum lyndiseinkennum fornar tíð-
ar, vildi eg heldur að hann hefði
slept því að láta hana binda líf sitt
m veigaminna og smáa í fari karl-
mannsins. Þetta purýti höf. ekki
að sýna, eins og hann gerir — en
>etta hefir hann viljað sýna, til þess
auðsjáanlega að láta nútíðar kven-
einkennið ógeðfelda koma fram, án
>ess að gæta að því hvert það sam-
rýmdist anda þeirrar konu, sem vann
þess eið að eiga þann einn, sem
íefði hug til að hleypa á Vafurlog-
ann á blindafjalli.
í sambandi við þetta vil eg minn-
ast á nokkuð, sem eg hefi heyrt
sett út á þetta skáldverk og eg hefi
ívorki heyrt, né séð andmælt, og
er þá fyrst fyrir mér það sem Karl
Finnbogason segir í ritdómi sínum,
að höf. geri Hrafnhildi óþolandi
eigingjarna, að þola ekki systurinni
að taka unnustann frá sér, og bætir
við að meiri og betri konu hefði
rann sýnt í leiknum, ef hann hefði
átið hana líkjast konu, sem skáldið
ýsir i kvæði sem út kom eftir það
1912 og heitir »Spunakonan«. En
mikill vafi er á að þetta se rétt.
í kvæðinu er sýnd kona, sem
eyddi lífi sínu til þess að frægð og
gengi unnustans yrði sem mest, og
það þó hún yrði af honum að sjá
fyrir fult og alt, og að síðustu þakk-
ar hún tilveruna af þvi hún var alt
fyrir hann.
Eru þetta einkenni ástar mikil-
fenglegrar konu ? Nei, það held eg
hreint ekki.
Allir þekkja dæmin þau, að menn
— karlar og konur — fórna og
eyða lífi sínu fyrir fjöldann, fyrir
göfug málefni, fagrar hugsjónir og
kenningar; og lika vita allir að þetta
gera ekki aðrir en þeir, sem mikið
er í spunnið af andlegum kröftum
og þroska.
En þegar kona á æsku og þroska-
aldrinum gerir það sem i kvæðinu
er sýnt, gagnvart elskhu^a sinum, er
það sú veigaminni en sú sem sýnd
er i leiknum.
Og hversvegna er þetta svo ? Það
er vegna þess að sú lífshreyfing
hjartans og hugsananna, sem er upp-
spretta kynsástarinnar, hún er þrung-
in af nokkru ástríðumagni og þvi
meiru sem lundin er þrekmeiri og
geðríkið stórhreinlegra. Þess vegna
er það sjálfgefið lögmál, að það er
hin meiri og eðlileqri kona, sem
heimtar unnustann, úr varqsklónni,
með sér niður í hyldýpið, en hin
sem hafði það eitt mark og mið að
gera götu hans sem fegursta, hvað
sem henui sjálfri leið.
Að þessu leyti er kvæðið æsku-
verk skáldsins, en leikritið verk hins
þroskaða manns.
Heyrt hefi eg það sett út á per-
sónu skáldsins — Hrafnhildi — að
hún hafi sýnt óhreinlyndi gagnvart
elskhuga sínum í framkvæmd hins
geigvænlega verks i síðasta þætti,
og þá um leið gagnvart systur sinni
í siðasta samtali þeirra. En eg skil
þetta á alt annan veg.
Það sem býr í fari hennar og
háttum á hamrabrúninni, er sam-
kynja blæan yfir hugarólgunni, sem
undir býr, eins og í brosi Guðrún-
ar Ósvifursdóttur við Helga Harð-
beinsson eftir vig Bolla, eða likt og
Ragnhildur Buðladóttir þegar hún
þakkaði Gunnari víg Sigurðar. En
í samtalinu við systurina sést allra
glöggvast hin skerandi þjáning, þess
næma og viðkvæma sem alt af —
þrátt fyrir alt — einkennir kveneðl-
ið, og sem hlaut að lita skelfdum
augum til hins fyrirhugaða verks.
Höf. varð að láta nútíðina eiga
nokkurt þátt í þessari konu, en allir
vita hversu það er erfitt að fá fult
samræmi í hinu nýja og forna lund-
erni, sem enn í dag finst ekki
ósjaldan á meðal vor. Finst mér
hinum unga höfundi hafa tekist hér
öllum vonum betur.
Mikið hefi eg heyrt talað um það,
að svona verk væru svo æsandi að
þau ættu vait að vera lesin. Getur
verið að mikilhæfir rithöfundar gætu
beitt starfskröftum í aðrar stefnur,
en að rita um þessi efni. Um það
má alt af deila. En hitt er jafnvíst
að áhrifalaus skáldverk eru gagns-
lítil. Hvers vegua? Vegna þess
að hver lltt þroskuð mannssál þarf
alt af ný og ný æsandi áhrif til
umbóta starfskröftunum og varnar
hinum atidlega svefni, og fyrir löngu
er það ómótroælt, sýnt og sannað,
að fyrir áhrif þess háleita og fagra,
og líka þess sára og átakanlega í
ríki skáldskaparins, hefir þroskun
mannsandans orðið margföld við það
sem annars hefði orðið, ef ekkert
áhrifaríkt skáldverk hefði verið til.
Lítur því út fyrir, að þeir sem am-
ast við skáldverkum fyrir næm áhrif
þeirra á lesandann, vilji það helzt,
að líf sem tiestra færist í þá átt að
líkjast lifi sauðskepnunnar í haganum.
A. ].
Nikolaus Gjelsvik. Lære-
bok i folkerett. Oslo
1915. lste hefte. Bls.
240. 8vo.
Eg leyfi mér að vekja athygli á
þessari kenslubók í þjóðarétti, sem
nýkomin er út eftir hinn merka höf-
und, prófessor N. Gjelsvík. Á ofan-
verðu ári 1913 var byrjað að prenta
bókina og 12 arkir voru fullprent-
aðar í apríl 1914. Þegar Norður-
álfustyrjöldin hófst síðastliðið sumar,
kom höf. til hugar í fyrstu að fresta
útgáfu bókarinnar, af þvi að mörg
ný viðfangsefni úr að leysa mundu
nú upp koma, en réð þó af að láta
lana koma út í 2 heftum og fresta
útkomu hins síðara um sinn, en þar
muni flest hin nýju viðfangsefni
um ágreiningsmál og hlutleysi þjóð-
anua eiga heima.
Bókin er rituð á landsmálinu
norska eða nýnorsku, sem stundum
er kallað. Má heita all-þægilegt fyrir
slenzka tilfinning að lesa það
ritmál. Alstaðar skín í gegn hve
mikið er eftir af rótum framan
úr forntungunni sameiginlegu. En
skaði mikill er samt, að geta ekki
hreinsað þær rætur til fulls, Mund-
um vér íslendingar fúslega unna
frændum vorum, að eiga aftur með
oss málið svo hreint, sem gæfan
hefir gefið oss að varðveita það. Og
enga ölmusumenn þyrftu þeir að
telja sig, þótt þeir reyndu að snúa
á þá braut, því að eign þeirra er
það að upphafi, þótt hingað til lands
flyttist það til varðveizlu og ætti
sér betri geymslustað hér.
Það er ekki tilgangur minn með
þessum línum, að rita um ofannefnda
bók ritdóm. Til þess skortir mig
skjótt af að segja skilyrð: flest. En
það get eg þó dæmt um, að mjög
er framsetning öll skýr og skilmerki-
leg, svo að bókin er beinlínis skemti-
bók að lesa, þótt hún sé ætluð ti
að vera kenslubók við nám, og ó-
hugsandi annað en að hverjum bók-
elskum manni þyki ánægja að kynn-
ast mörgu af þeim fróðleik, sem
hún hefir að flytja.
En það sem mér gengur aðallega
til að stinga niður penna um bók-
ina, er það, að íslands er þar minst
á nokkrum stöðum, eftir því sem
tilefni er til, og það mjög á þann
íátt, að saman ber við skilning
sjálfra vor að minsta kosti flestra
. slendinga um réttarstöðu lands vors.
ir mikils um þetta vert fyrir oss í
baráttunni fyrir réttindum vorum,
>ar sem hínn mikilsvirti höfundur
— þótt hann sé einlægur íslands-
vinur — er þó fyrst og fremst góð-
ur og merkur visindamaður, sem
ekki mundi fórna vísindamanns orð-
stír sínum fyrir hlutdrægu meðhaldi
með smáþjóð.
Get eg ekki stilt mig um, að
þýða hér nokkrar línur úr bókinni
um þetta efni.
Fyrst vil eg þó geta þess, að í
upphafi skilgreinir höf. svo þjóða-
réttinn, að það er réttur sá, sem
ýtur að því viðurskifti, er sjálfstæð
ríki i þjóðaréttarsambandinu hafa
ívert við annað sem sjálfstæð ríki.
Gerir höf. grein fyrir, sem hér yrði
of langt út í að fara, að í því sam-
bandi geti ekki talist i 11 ríki, enda
>ótt kristin sé og sjálfstæð, en á
bls. 60 telur hann upp þau ríki, er
til þess verði að teljast og eru það
23 ríki í Norðurálfu, 21 i Vestur-
heimi og 4 í Asíu. Eitt meðal
>inna 23 i Norðurálfu telur hann
. sland og gerir þá grein fyrir, að
»fyrst ekki er hægt að segja, að ís-
and sé hluti af Danmörku, þá er
. sland sjálfstætt ríki og er þá lika
sérstakur þjóðaréttaraðili (folkeretts-
subjekt). Hitt er annað mál, að
stjórnfræðislega á litið getur Dan-
mörk og ísland talist eitt og sama
samþjóðaveldi (millomfolkelige magt)
alla þá stund, sem réttarafstaða
>eirra er svo, sem nú er hún«.
Um þessa stöðu íslands hefir
íann í bókinni áður talað á bls.
23—24. Er það i þeim kafla er
ræðir um, hvort þjóðarétturinn sé
nokkur jákvæður réttur, en ekki að
eins reglur, sem leiðir af siðferðis-
tröfum eða af venju án þess að
vera réttarreglur, eða sem sumir
halda fram, að reglur þessar séu
ekki þjóðaréttur 0: réttur, sem ekki
hvert einstakt ríki getur sett eða
breytt eftir eigin geðþótta, heldur
ytri ríkisréttur.
í þes'su sambandi kemst höf. inn
á það, að grundvallarlög Norðmanna
er sett voru á Eiðsvelli 1814 höfðu
fult gildi, þó að þau væru ekki sett
eftir reglum er skipað var fyrir um
í áður gildandi lögum. Sömuleiðis
getur hann þess, að ekkert stjórnar-
fyrirkomuiag, sem hefir verið á Frakk-
landi síðan byltinguna miklu, hefir
heldur verið bygt á heimildum í áð-
ur gildandi lögum og hefir þó hvert
um sig haft fullkomið gildi. Og í
sambandi við þetta gerir hann eftir-
farandi athugasemd:
»Það lítur svo út, að einn dansk-
ur háskólakennari hafi um viður-
skifti Danmerkur og íslands viljað
bera fyrir sig þau sannindi, að jafn-
vel réttarbrot og röng venja getur
verið undirrót að nýjum rétti. (Sjá
grein i Statsvidenskabelig Tidskrilt
1913, bls. 67—118), Sambandið
milli íslands og Noregs var bygt á
samningi milii landanna frá 1262.
Það er þessi samningur, sem íslend-
ingar kalla gamla sáttmála, en danski
háskólakennarinn kallar hann »mel-
étið skinnblað framan úr myrkum
miðöldum«. Eftir þessum samningi
átti ísland að hafa sama ríkisstjórn-
anda sem Noregur, en varð ekki
norskur landshluti. Að ísland átti
að vera áfram sjálfstætt ríki, er hafið
yfir efa. Það kemur greinilega fram
í þvi skilorði samningsins, að ís-
lendingar höfðu rétt til að segja hon-
um upp og þannig að lýsa sig lausa