Ísafold - 22.12.1915, Síða 3

ISAFOLD
20o afslátt
gefum við af nokkrum nýuppteknum
SILKISVUNTUEFNUM
og allskonar svuntuefnum ilr ull og silki og
10
af Karlmanna- & Unglinga
YFIRFATNAÐI
til jóla.
Austurstræti 1.
cftsg. Síunnlaugsson S (So.
árin 1707—1709.
Það varð brátt hljóðbært i her-
biiðum Svia að förinni væri heitið
til Moskva, og var auðvitaö margt
um það rætt. í miðjum marzmán-
uði árið 1708 bjóst konungur til
burtfarar frá Smorgony, og þá var
hernum eigi lengur stefnt til norð-
austurs, heldur fyrst til suðausturs
og svo i austur. í Rndoszkowice,
sem er eigi nema tvær dagleiðir frá
Smorgony, varð konungur þó að
nema staðar og dvaldist honum þar
i nærri þrjá mánuði. Beið hann
þá þess að fá nægilegan vistaforða
handa hernum og eins eftir hinu,
að nægilegur gróður kæmi, til þess
að ekki þyrfti að flytja fóður handa
hestunum. í Radoszkowice var full-
komnuð sú ráðagerð, sem fæðst hafði
í Smorgony. Það var ákveðið, pð
Kari konungur skyldi fara með aðal-
herinn til Smolensk og þaðan tii
Moskva. Lewenhaupt, sem hafði
11 þúsundir manna undir merkjum
sínum í Líflandi, og ærnar birgðir
af vistum, átti að sækja fram á eftir
honutn. Stanislds konungur og
Krassau áttu að ráðast inn í Ukraine.
Enn fremur bjóst konungur við þvi
að Kósakkar í Suður-Rússlandi og
jafnvel Tyrkir mundu veita sér iið.
Það hefði og ef til vill verið ákveð-
ið, að Lybecker, sem var með her
manns á Finnlandi, skyldi ráðast á
Ingemannaland, en aldrei fékk hann
neina skipun um það frá konung-
inum. Með þessu móti áttu 80
þúsundir sænskra og pólskra her-
manna að ráðast á Rússa á mörgum
stöðum í senn, auk þeirra, sem bú-
ast mátti við að snerust andvigir
stjórninni í landinu sjálfu. Það átti
að neyða keisarann til þess að ytir-
gefa höfuðborg sína. og þá bjuggust
menn við að skamt mundi þess að
bíða, að ríki hans kollvarpaðist.
Þetta eru aðalástæður í fyrirætlun-
um Karls XII. eins og þær voru gerðar
í Smorgony og Radoszkowice vorið
1708. Og menn verða að viðurkenna,
að þessi ráðagerð er óvenjulega stór-
fengleg og fyrirætlanirnar djarfar og
samboðnarskapi Karls konungs. Hann
hefir einnig heiðurinn af þvi að hafa
látið sér koma það manna fyrst til
hugar að vinna fullnaðarsigur á
Rússakeisara með þvi að fara herför
til höfuðborgar hans, og einn her-
fræðingur vorrar aldar hefir sagt að
þessar fyrirætlanir væru hinar stór-
fenglegustu og frumlegustu sem
nokkrum herstjóra hefði nokkru
sinni komið til hugar að framkvæma.
Þegar Karl konungur hafði ákveð-
ið það að herförinni skyldi þannig
hagað hafði hann treyst alt um of
á upphlaupsmenn i Rússlandi og
vináttu Tyrkja. Uppreistin i sunn-
anverðu Rússlandi var alls eigi jafn
víðtæk og hann hafði gert sér í
hugarlund og var að mestu leyti
bæld niður þá er hann kom til
landamæra Rússlands. Tyrkjasoldán
vildi ekki segja Rússakeisara strið á
hendur og þess vegna varð heldur
ekkert af því að Tyrkir veittu Karli
iið. Þá hafði og Karl korungur
alls eigi tekið tillit til annars, sem
hafði engu minni þýðingu, en það
voru staðhættir á hinni miklu slaf-
nesku sléttu og hitt að Rússum
hafði farið mikið fram í þvi að berj-
ast. Þó fiefði hann getað fengið
glögga vitneskju um alt þetta hefði
hann viljað. Þó er eigi svo að
skilja, að margir menn réðu ekki
frá því að farið yrði með allan her-
inn inn i mitt Rússland, án þess
að honum væru jafnframt trygðar
samgöngur i einhverja átt. Á með-
al þeirra var Piper, sem jafnan réð
til þess að fara varlega. Gyllen-
brook hélt enn fast við hina fyrri
ráðagerð, að hernum yrði stefnt til
Pleskow, og Lewenhaupt, sem kom
á futrd Karls konungs í Radoszko-
wice og þekti manna bezt alla stað-
háttu og annað, réð einnig ein-
dregið frá því að þessi herför yrði
farin. En á hinn bóginn reyndu
hinir yngri liðsforingjar, Sparre,
Lagerkrona og Meijeifelt, á alla
lund að styrkja konunginn í áformi
hans. Það er eigi fullkomlega ljóst
hvað Rehnsköld muni hafa lagt til
málanna.
í öndverðum júnímánuði 1708
hóf Karl konungur för sína frá
Radoszkowice og skildi þar við
Stanislás konung, sem hélt til Pól-
lands til þess að taka höndum sam-
an við Krassau. En Karl konungur
hélt her sínum austur Lithaugaland.
Hann komst orustulaust yfir árnar
Berezyna og Druc, sem báðar renna
í Dnjepr og eru allstórar. En hjá
Wabier-á, sem er lítil og fellur í
Druc, veittu Rússar fyrsta skifti al-
varlegt viðnám skamt frá þeirri borg
er Holowczyn heitir. Þar vann
Karl frægan sigur hinn 4. júlí. Með
3
sinni venjulegu herkænsku hafði
hann séð það að mýri var á milli
heranna. Rússar og þeir stóðu
þannig oflangt hvor frá öðrum. Þá
var úti dynjandi regn, sem gerði
landið næstum ófært yfirferðar.
Hinum megin við ána höfðu Rússar
búist ramlega við og var þétt skóg-
arkjarr milli vígstöðva þeirra og ár-
innar. En þrátt fyrir þessa örðug-
leika alla og þrátt fyrir það þótt
meginher Svía væri enn eigi kom-
inn til árinnar, afréð Karl konungur
að ráðast þegar í stað á Rússa og í
broddiliðssíns óð hann yfir ánaogréðst
á vinstri herarm óvinanna af svo mik-
illi grimd að hann beið fullkominn
ósigur áður en hægri herarmurinn
gæti komið honum til hjá'par. Rehn-
sköld, sem var með nokkuín hluta
hersins skamt á eftir konungi, átti
og sinn þátt i því að þessi glæsi-
legi sigur var unnino. Þegar hann
kom yfir ána höfðu óvinirnir dregið
þar saman mikið riddaralið og ætl-
uðu að koma Karli konungi í opna
skjöldu. Rehnsköld gerði þegar svo
grimmilega árás á þetta lið, að það
varð að leggja á flótta að lokum.
Svíar höfðu unnið fullkominn sig-
ur, sem var þeim mun glæsilegri,
þar sem þeir höfðu haft miklu
minna lið, en ákaflega ilt aðstöðu.
Karl konungur sagði sjálfur svo frá,
að þetta hefði verið sinn frægasti
sigur, og hernaðarfróður rithöfundur
hefir sagt það, að ráðsnilli sænska
riddaraliðsins, undir stjórn Rehn-
skjölds, ætti engan sinn líka. En
þessi sigur hafði ekki mikla hernað-
arlega þýðingu. Hann opnaði Sví-
um veg til Dnjepr, en það var alt
og sumt. Auk þess hafði hann
hann verið dýru verði keyptur.
Manntjón Svía var óvenjulega mik-
ið, og þótt manntjón Rússa væri
miklu meira, þá var það þeim þó
ekki jafn tilfinnanlegt. Það hafði
einnig komið hér í ljós i fyrsta
skifti, að Rússar þorðu að leggja til
orustu við Karl konung. Að vísu
höfðu þeir beðið ósigur, en þeir
böfðu barist hraustlega. Nú áttu Sví-
ar öðrum óvinum að mæta en rusl-
aralýð þeim, sem lét hrekja sig í
ána hjá Narva. Svíar höfðu engan
þrótt í sér til þess að reka flóttann,
og Rússar drógu her sinn undan í
góðri reglu og yfir Dnjepr.
Eftir þetta hélt Karl konungur
viðstöðulaust til þorpsins Mohilew,
sem er hjá Dnjepr. Þar beið hann
í heilan mánuð eftir Lewenhaupt,
sém var á leiðinni frá Líflandi, og
til þess að safna birgðum handa
hernum, þótt eigi væri hlaupið að
þvi, vegna þess að Rússar brendu
bygðina jafnótt og þeir létu undan
siga. Þá þegar tók að bera á þvi,
að sænski herinn var ekki jafn von-
góður og áður, og hefir Siltmann,
hinn prússneski liðsforingi, sem þá
var nýkominn til Karls XII., skýrt
svo írá. Herinn skorti margt, og
þó sérstaklega brauð. Af því hafði
herinn ekki annað en það, sem her-
mennirnir bökuðu sjálfir úr mjöli
sem þeir fundu og bændurnir höfðu
grafið niður hingað og þangað, þeg-
ar þeir flýðu bæi síua, eða þá brauð,
seni menn gerðu sér úr korni, er þeir
skáru á ökrunum og möluðu í hand-
kvörnum, sem herinn flutti með
sér. Kjöt höfðu menn nóg af kvik-
fénaði þeim, sem herinn rak með
sér, en drykkjarvatnið var slæmt og
sýktist fjöldt manns af því, en marg-
ir dóu. Þetta sumar var óvenjulega
rigningasamt; það rigndi látlaust i
tvo mánuði og vegirnir voru svo
blautir, að vagnar og fallbyssur sukku
oft á kaf. Rússneskt lið, sem fór
laust, var á stöðugu sveimi umhverfis
herinn og lét hann aldrei hafa stund
arfrið. Þá vantaði og fóður handa
hestunum, þvf Rússar brendu alt,
hvar sem þeir fóru yfir, bæði engi
og akra. Allir þessir erfiðleikar og
eins hitt, að menn vissu ekkert um
það, hverjar voru frekari fyrirætlan-
ir konungs, hafði þau áhrif i herinn,
að honum þvarr móður og menn
fóru að verða leiðir á þessum sífelda
ófriði.
Sænski herinn var nú ekki nema
10 mílur frá hinum þáverandi vest-
urlandamærum Rússlands. í önd-
verðum ágústmánuði lagði hann af
stað frá Mohilew, en hann var heil-
an mánuð á leiðinni til landamær-
anna. Konungur ætlaði sér alt af
að neyða Rússa til þess að Ieggja
til orustu og í því skyni lét hann
herinn fara langar dagleiðir, til hægri
og vinstri, til þess að reyna að ná
Rússum. Fyrst hélt hann suðaustur
til Czerykow, sem er við ána Soz.
Þangað hafði Rússakeisiri sent nokk-
urn hluta hers síns, undir forystu þess
manns er Ronne hét, vegna þess að
hann vissi e'gi hvort Karl tnundi
heldur halda til Smolensk eða
Ukraine.
En er það spurðist, að þessi her
ætlaði að verja Svíum að komast
yfir ána, og í annan stað kom fregn
um það, að keisarinn væri að safna
miklu liði hjá Mocislaw, og ætlaði
sér að komast að baki Svíum, sneri
Karl her sinum skyndilega norður á
bóginn og fór dagfari og náttfari
til þess að leggja til orustu við
keisarann sjálfan. En eins og að
undanförnu viku Rússar alls staðar
undan, þegar Svíar nálguðust. Þó
var oft svo skamt á milli heranna,
að Karl kom þar að kveldi, er Rúss-
ar höfðu haft náttstað næst á und-
an. Meðan á þessum eltingaleik
stóð, urðu oft margar smáskærur.
29. ágúst bar það jafnvel við, að
rússneska liðið, sem laust fór og
gerði Svíum jafnan þann óskunda
er það mátti, réðst á nokkurn hluta
sænska hersius hjá borginni Mala-
lycze. Því liði stýrði Roos höfuðs-
maður, og hafði það orðið viðskila
við aðalherinn. Rússar neyttu þess
meðan ekki var full-ljóst af degi og
Svíar voru önnum kafnir við það
að taka upp nátt-tjöld sín, að læð-
ast að þeim. Höfðu Rússar þar
miklu meira lið. Svium kom áhlaup-
ið að óvöruin og lá við sjálft að
þeir riðluðust. Þó vörðu þeir sig
hraustlega og kom þeim brátt hjálp-
arlið. Var það konungur sjálfur
með eitivalalið sitt, sem fyrstur kom
á vettvang, eh siðan drifu að fleiri
hersveitir Svía. Rússar vom reknir
á flótta, en Svíar biðu mikið mann-
tjón, og sáu það enn fremur, að
nú treystu Rússar sér betur en áð-
nr. Þetta var i fyrsta skifti, sera
þeir höfðu dirfst að ger áhlaup, þar
sem Karl konungur var sjálfur fyrir,
og mátti af því sjá, að þeir óttuðust
hanti nú ekki svo mjög sem fyr.
Annað fékk og Svium áhyggju, en
það var það, að í þessari orustu
gekk konungurinn hvað eftir annað
fram fyrir menn sina, þrátt fyrir all-
allar bænir og viturlega ráðleggingu.
Hann var jafnan þar sem orustan
var hörðust og skifti höggunum við
rússnesku hermennina eins og óbrot-
inn hermaður. Einu sinni var og
hesturinn skotinn undan honum. Þessi
ofurhugur Karls konungs hefði vel
getað ráðið niðurlögum sænska hers-
ins, því hann var öllum hershöfð-
ingjum fremur höfuð liðs sins.
Rússar hörfuðu undan inn fyrir
landamæri sín. Það var auðséð á
öllu að keisarinn kærði sig ekkert
um það að leggja til höfuðorustu á
þessum stöðum eins og Karl kon-
ungur frekast vildi. Keisarinn ætl-
aði sér að halda áfram uppteknum
hætti, þreyta Svía á alla lund með
smáskærum og tefja framsókn þeirræ
með því að brenna bygðina. Karl
konungur kom til landamæra Rúss-
lands, skamt frá borginni Tatarsk,
í öndverðum septerobermánuði árið
1708, ári síðar en hann lagði á stað
i herförina. En er þangað kom stóð
alt héraðið í ljósum loga. Út við
sjónarrönd var sem eldhaf eitt að
sjá upp af brennandi þorpinnu og
bæjum, en loftið var svo reykbland-
ið að naumast sást til sólar. Þessi
hroðalegu landspell höfðu Rússar gert
á öilu svæðinu til Sraolensk. Það
var þá ljóst — þótt Svíar hefðu
eigi búist við því fyr — að Pétur
mikli skirðist ekki við þvi að gera
hin sömu spell sínu landi og hann
hafði gert í Póllandi og Lithauga-
landi. Frh.
t
Salbjörg Jónsdóttir
frá Gvendareyjum.
Dáin 30. ágúst 1915.
Þú, húsfrú bezt, ert horfin sýnum
á himinbjartrí sumarstund
frá björtum eyja bólstað þínum
og bónda þíns frá góðri mund.
Nú harmur kveðinn honum er
frá hlið hans burt, er svift var þér.
Þú varst hans ljós um liðnar stundir
er lágu saman æfispor,
og gleðin ykkar gekk ei undir
sem glóey björt um islenzkt vor.
Þú unnir listum, óði’ og söng
og ykkur fanst ei tíðin löng.
Svo liðu árin. — Lifsins saga
var Ijúf og björt við þlna hlið
um samverunnar sælu daga,
er sumri mætti likja við.
En nú að viði’ er sigin sól
og sorti færist yfir ból.
Það grúfir skuggi’ á Gvendareyjum,
er góð er liðin hússins frú,
með angrað hjaita eftir þreyjum
vér ótal mörg og syrgjum nú,
en dýpst ber sár í huga hann,
sem hana misti úr sínum rann.
Sem eiginkona ágæt varstu
og ástrík móðir börnum þeim,
er fóstra vanst, á braut þau barstu
og beztan kærleiks veittir seim.
Þau muna þig um æfiár
og elska gegnum bros og tár.
Þitt hlýja viðmót, hússins prýði,
og hýra viðtal gleðja vann,
er ávalt sýndir öllum lýði
og unað veitti þínum rann,
sem gerðir, flestum fanst um það
að friðarmildum gleðistað.
Þú varst sem sumarsólin blíða,
er sendir yl og geisla um lönd
með vonir alt til yztu tíða
og eisku’ og trú á Prottins hönd,.
er leiddi þig um lífsins stund
ogVloks gaf væran hvíldarblund.
Þú ert nú horfin, ylur þrotinn
og endi bundinn lifs á skeið
við rót er stofninn rósar brotinn
er rann þín æfisólin heið.
Þitt kvöld varð blítt með kyrð og frið
er kvaddir hinst og skildir við.
Vér flytjum þér nú kveðju kæra
er kvenna flestra göfgust varst
°g geymum þína minning mæra,
þú'ment og dýrar gáfur barst
og öllu fögru unnir hér
nú”æðra ljós mun birtast þér.
Lárus Halldórsson.