Ísafold - 01.02.1919, Blaðsíða 2

2
IS AFOL D
íendu bergi brotinn, œeð lííi og s;
neytti hvers færis að heiðra fóstur-
jörð sína ísland,
Eg sé þá fyrir ntér þessa Islenc -
inga — svo frábrugðnir hver öðr-
um og þó svo líkir, — kjarngóð
þjóð með höfðingja ættir að baki
sér. — Slík þjóð, — þjóð, sem
krefst sætis síns á bekk þjóðaana —
og skipar það.
Inga Björnson,
AndSegt líf.
Yor þjóð skal ei vinna ineð
vopnanna fjöld
en með vikingum andans nm
staði og hirðir.
E. B.
ísland er viðurkent fullvalda ríki
— og er það. Langri og harðvít
ugri baráttn er lokið. Sigurfögnuð-
nrinn sýður í blóðinu.
Fíni vor hefir verið hyltur. Skjalc -
ar merki er í fæðingunni. Myndir
eru á boðstólum af mannfjölda þeim,
er safnaðist saman við stjórnarráðs-
húsið i. desbr. síðastl., til þess, að
sá merkisdagur fái að lifa og geym-
ast hjá öldum og óbornum. Og
ótal fleiii fagnaðar- og feginsmerki
hafa sprottið upp, og eiga enn eftir
að gera, yfir þessu Ianga skrefi íi
sjálfstæðisbrautinni, En öllum góð-
um drengjum hefir hitnað í hug við
hvert nýtt tnerki, hverja nýja öldu
á þessu fagnaðárhafi.
En — en-----------
Er þetta nóg?
Er nægilegt að hrópa: »Herra,
herra!« til þess að komast i himna-
riki ? Er nóg að hylla fengið frelsi,
unnið sjálfstæði, ef hollustan flögrar
að eins á yfirborðinu og stendur
ekki svo djúpt, að blundandi kraftar
losni og taki til starfa? Er nægi-
legt að hefja fána að hún, fá skjaldar-
merki, ljósmynda mannþyrpingu, ti
þess að frelsið verði okkur meira en
fjaðralaus vængur, sem við lemjum
út i loftið, án þ>. ss að lyfta okkur á
honum ?
Engum mun koma til hugar að
svara þessu játandi. Fiestir nriunu
segja á þá leið, að þetta sé forboði
annars meira. Einhversstaðar verði
það að sjást, að við séum sjálfstætt
riki. Þetta séu nauðsynleg ytri
lífsmerki. Þau »byrji sem blærinn,
<r bylgju slái á rein«. Eun séum
við ekki búnir að vera fulla tvo
mánuði sjálfstætt riki. Enginn geti
búist við stórfeldum breytingum ti
bóta, nýjum lífsspírum, nýjumþroska-
merkjum, eftir svo skamma stund.
Þetta er sannleikur, Enginn mun
heldur krefjast nýs himins og nýrr-
ar jarðar eftir svo stutt skeið. En
hins krefst hver einasti íslendingur,
seni lengra hugsar en um matinn i
dag, og fleira dreymir um en fulla
pyngju, að nú strax sé farið að
leggja grundvöli undir helstu og
bestu framtiðarmál landsins, og meira
sé gert fyrir hið unga, fulivalda ríki
en smávægileg vtri atriði. Þvl betur
má, ef duqa skal.
Það sem íslenska þjóðin á og
verður að leggja mesta rækt við á
komandi árura, er hennar andlega líý.
Verið getur, að hér sé komið við
hjartastað þeirra manna, sem telja
andlegan auð einkis virði, sem alt
sitt líf berjast fyrir þeim skoðunum,
að bókmentir og listir séu illgresi,
sem hermdarverk sé að hlúa að. —
Líklegt er, að þau andsvör komi
móti þessu, að ejnale^t sjálfstaði eigi
að vera fyrsta og æðsta mál á stefnu-
skrá okkar. Á meðan við öslum
upp fyrir höfuð í skuldafpraði, þá
sé ekki um sjálfstæði að ræða. Sama
sé hvort við lifum andlegu lífi,
hund'alífi eða þrælalífi, ef við aðeins
sprengjum af okkur sku’dafjöturinn,
vöxum upp úr feninu, sem við nú
sitjum fastir í. — Og vel verði þeim
mönnum, sem leysa okkur úr þess-
um læðingi, höggva af okkur þennan
Gleipni. En hafi þeir óþökk allra
íslendinga, ef þeir gera það á kostn-
að hins andlega lífs, ef þeir sýkj.s
svo kynslóðina af gróðabrallsvitfyrr-
ingu og fégirnd, að audlegur áhugi
verði að lúta í lægra haldi. Því á
andlegum verðmœtum verður okkar
fámenna, sundurdreifða pjóð að lifa,
ef hún á að vaxa og þroskast með
fengnu frelsi. Úr bókmentum sinum
og listum verður hún að byggja
undirstöðu undir ófædda krafta, van-
rækta möguleika. »Vor öld slcal ei
vinna með vopnanna fjöld en méð
vikingum andans um staði og hirðir*.
Því er það, að aldrei hefir verið
eins lífs-nauðsynlegt fyfir þessa þjóð
að eiga viðsýna, frjálsiyrda- leiðtogr,
sem finna hverjir kraftar hreyfa sér
dýpstir og bestir hjá henni, sem sjá
á hvaða leiðum fiún fær best notið
sin, sem frjáls, þroskarík þjóð. Aldr-
ei hefir eins greinilega komið ti
kasta þings og stjórnar eins og nú
að Iyfta undir vaknandi öfl, hálf-
fleyga vængi, vanmegna drauma
þjóðarinnar. Hver þjóð er altaf að
skapa sjálfa sig. Og skapnaður henn-
ar fer eftir því, hverjum meðulum
hún beitir til þess að þroska sig.
Blómið verður fölt og kraftlaust, e;
það vex i skugga. Þjóðarmeiðurinn
okkar verður dáðlaus og drúprndi,
ef við sitjum i forsælunni, ef við
göngum ekki heilir og óskiftir móti
ljósinu, ljúkum okkur ekki upp. En
til þess að geta það, þurfa stjórn-
endur þjóðarinnar að taka opnum
örmum við hverju því, sem flytur
henni nýtt lífsafl, ný áhugamál, nýja
framsóknarmöguleika. Þeir þurfa að
vera svo andlega ljóselskir, að þeir
vaki yfir hverri öldu, sem rís ti
þess að hrinda þjóðarþroskanum á-
fram. Og umfram alt: Þing og
stjórn verður að trúa og treysta
framtíðarmöguleika þjóðarinnar, trúa
því, að komist fætur undir hið and-
lega líf hennar, þá sé okkur borgið.
Því upp af þeirri rót vaxa ailar sönn-
ustu og veigamestu framfarir allra
þjóða. Andlaus og innibyrgð þjóð
stendur á feigum fótum. Efnið get-
ur fallið einn dag i rústir. En and-
inn er eilífur.
Ef til vill verður innan skamms
drepið nánar á þau andlegu mál, er
nú bíða úrlausnar og framkvæmda.
Og þá sýnt hverju okkur ber að
vinda bráðastan bug að.
J. Bjórnsson.
Enn um orðabókina,
Grein mín, er eg ritaði nm orða-
bókina i blað, þetta (3. tbl.) átti að
sýna fram á, að kröfum þeim, er
gera verður til visindalegrar orða-
bókar, verður ekki fullnægt á fyrir-
sjáanlegum tíma með þeim fjárstyrk
og þeim mannafla, sem fyrirhugað-
ur er, ef orðabókin á að ná yfir alla
slenska tungu, frá fornöld og til
vorra daga. Stakk eg þá upp á að
verksvið orðabókarinnar yrði afmark-
að nánar og orðabókin að eins látin
ná yfir nýja málið, t. d. byrjað á
:yrstu prentuðum bókum á íslensku.
Sira Jóhannes L. L. Jóhannesson
hefir 22. þ. m. í Lögréttu gert ýms-
ar athugasemdir við grein mina, og
skal eg vikji að þessu máli nokkru
nánar.
Eg vitraði af ásettu ráði i hinsr
vfsindalegu orðabækur Þjóðverja og
Englendinga (Grimm og Murray), af
þvi að eg lit svo á, að fyrirmynd
vísindalegrar, íslenskrar orðabókar,
getum við helst sótt þangað. Eg
gat um leið um dönsku orðabók
Dahlerups, en aðrar-> Norðurlanda-
orð. bæknr hygg eg að verði ekki
við kröfum þeim, er gera ber, nema
ef vera kynni Svenska Akademicts
Ordbog, er byrjaði að koma út 1893,
en eg. hygg að andmælandi minn
hafi ekki séð hana (hún mun tæp-
lega vera til hér), enda minnist hann
einkum á norskar orðabækur, er
vera ættu fyrirmynd hinnar islensku.
Af norskum orðabókum eru kunn-
astar orðabækur Aasens (I. Aasens
Ordbog over det norske Folkesprog,
Kiia 1850, 2. útg. 1873: Norsk
Oídbog), og Hans Ross: Norsk
Ordbog 1889—9 5 (Supplement 1902).
Er hún aðallega viðbót við orðabók
Aasens (um 40000 ný orð) og naut
Ross stuðnings fjölda margra manna
úr ýmsum sveitum Noregs til þess
að safna orðum (42 söfn, auk þess
sem hann sjáfur safnaði). Hvorug
þessara orðabóka fullnægir kröfum
okkar og síst kröfum slra Jóbannes-
ar. Vantar í þessar orðabækur flesta
þá liði, er hann telur upp í Lög
réttugrein sinni, enda er orðabók
Aasens lítið stærri en venjuleg hand-
orðabók og orðabók Ross mörgum
sinnum minnf en væntanleg íslensk
orðabók. Eg mintist á, að varhuga-
veit væii að orðtaka bækur, áður en
grundvöllurinn yrði lagður, og
kannast andmælandi minn við þetta
að nokkra Ieyti í grein sinni. Atti
eg m. a. við verksvið orðabókarinn-
ar, en auk þess kemur margt annað
til greina, t. d. hversu nákvæm
sundurgreining merkingabrigða eigi
að vera, hve mörg dæmi eigi að til-
færa undir hverri merkingu, úr hvaða
ritum helst eigi að tilfæra þau o. s.
frv. Grundvöllurinn verður að vera
traustur, nákvæm áætlun gerð um
verkefni, verkaskifting o. s. frv. til
þess að komist verði bjá óþarfa fyrir-
höfn. Hugmyndir andmælanda mins
um vísindalegar orðabækur eru ef
liust rangar, er hann hyggur t. d.
að orðabók Grimms sé alfræðiorða-
bók; þetta er alrangt og hefir ná-
kvæm skilgreining þessarar orðabók-
ar leitt acdmælanda minn á þenna
skilningsglapstig, en um hitt má
deila, hvou einfaldari skilgreining sé
ekki heppilegri í íslensku orðabókinni.
Of vísindalegur er andmælandi minn,
er hann fer fram á að í orðabókinni
sé fornaldarframburður orðanna ásamt
miðaldaframburðinum. Enginníslend-
ingur er sá til, er geti sagt um fram-
burð tungunnar á þessum tímum;
málið er nær alt órannsakað og þvi
kemur ekki annað til mála tn að
sleppa þessum lið. Aftur á móti tel
eg uppástungu sr. Jóhannesar að geta
um uppruna innlendu orðanna, þ.
e. skyldleika þeirra við sömu orð í
indógermönskum málum, góða, og
tel eg alls ekki ókleift að fullnægja
>essu skilyrði.
Þá kem eg að því, sem mestu
máli skiftir og okkur greinir mest á
um, verksvið orðabókarinnar. í
íandritasafni Landsbókasafnsins liggja
7—8000 handrit og mörg af þeim
irá miðöldum, er litt læsileg eru
nema sérfræðingum.
Ef orðabókin ætti að ná yfir alt
málið að fornu og nýju og fulínægja
>eim vísindalegu kröfum, yiði að
orðtaka öll þessi handrit og mundi
orðabókin þá ekki verða búin á fyrir-
sjáanlegum tíma. Þótt æskilegt vær>,
að íslendingar ættu orðabók yfir
forna málið, yrði tviverknaður að
því að taka upp aila Fritzners orða
bókog skáldamálsorðabókina (Lexicon
poet cum) í þá nýju, enda er ekki
hægt að segja, að knýjandi þörf reki
til þess. Sé fornöld og miðöld
slept er verksviðið nægilega stórt
fyrir því og svo stórr, að tæplega
,er hægt að búast við, að við getum
leyst meira af hendi fyrst um sinn.
Orðabókin mun samt kosta landið
mörg hundiuð þúsund krónur um
það er henni lýkur. Astæður þær,
er andmælandi minn færir, að nauð-
synlegt sé að koma útlendingum á
þá skoðun, að vér tölum fornfræga
tungu, er lítið sem ekkert hafi breyst
og því sé nauðsynlegt að hafa eina
orðabók yfir alt máiið, met eg lítils.
Allir málfræðingar úti í löndum og
aðrir þeir, er nokkur kynni hafa af
íslandi, vita, að tunga vor hefir lítið
breyst frá því i fornöld og má oss
litlu máli skifta, hváð ófróðir menn
hyggja í því efni. Orðabókina á að
semja fyrst og fremst fyrir íslend-
inga og þjóðarmetnaður íslendiraga
þeirra, er vilja miða alt við álit út-
lendinga á okkur, hverjir sem þeir
kunna að vera, getur orðið þjóðinni
of dýikeyptur. Sannur þjóðarmetn-
aður er í þvi fólginn að vita, hvar
vér stöndum og hvað má verða okkar
þjóð að mestu gagni á ókomnum
tímum án tillits til annara. Satt er
það, að ekki er hægt að bera íslenska
tungu að fornu og nýju saman við
fornháþýsku, miðháþýsku og nýhá-
þýsku eða dönsku á ýmsum tímum.
En hitt er og kunnugt, að skifting
sú, er gerð er á öðrum málum í
timabil, er til orðin af hagkvæmum
ástæðum, því að breytingar þær, er
sköipustum málstakmörkum valda,
gerast ekki á svipstuudu, heldur á
lengri tíma (100—200 árum). Það
er því áreiðanlega af hagkvæmum
ástæðum, að visindafélagið danska
lét orðabók sína byrja á 17. cld
(Dmsk Ordbog, udgiven under
Videnskabernes Selskabs Bestyrelse).
Byrjaði hún að koma út 1793 og
lauk henni fyrst 1905 og nær aðal-
lega yfir danskt mál frá 17. öld og
fram á miðja 19. Vísindafélagið
danska skipaði sérstaka orðabókar-
nefnd, er i sátu jafnaðarlegast 4 menn
(þeirra á meðal um eitt skeið íslend-
ingurinn Birgir Thorlacius prófessor).
í nefndinni sátu að síðustu þeir
Vilh. Thomsen og Wimmer og
kvarta þeir undan því í formála sið-
asta b ndis, að nauðsyn hafi verið á
að fara eftir þeim grundvallaratriðum,
er í fyrstu voru ákveðiu. Bendir
þetta á það, að miklu varðar, að
undirstaðan sé rétt fundin.
Hægasta leiðin út úr þessu orða-
bókarmáli virðist því sú, að skipuð
verði nefnd manna, er ákveði alt,
er að orðabókinni lýtur, ráði starfs-
menn og hafi stöðugt eftirlit með
vinnunni; sé hún nokkurskonar yfir-
ritnefnd og sitji allan tímann uns
orðabókin er öll komin út.
A. J.
Bftirmæli.
Rétt fyrir jólin í vetur andaðist
að Kiðjabergi i Grímsnesi hjá dóttur
sinni og tengdasyni, ekkjufrú Guð-
rún Þorsteinsdóttir frá Breiðabólstað,
mikilhæf kona og nafntoguð sunnan
lands um langan aldur og hvervetna
að góðu getið.
Hún var fædd i Reykholti 24.
nóv. 1838 og hét Guðrú’i Sigríður
fuílu nafni. Faðir hennar var síra
Þorsteiun Helgason er flestir munu
kinrast við af eftirmælum Jónasar
Hillgrímssonar, sonur Helga Sigurðs-
sonar á Móeiðarhvoli og Ragnheiðar,
dóttur Jóns sýslumanns og Sigríðar,
emkadóttur Þorsteins sýslumanns á
Móeiðarhvoli, Magnússonar á Espi-
hóli, Bjarnarsonar, Pálssonar, Guð-
brandssonar Hólabiskups. En kona
síra Þorsteins í Reykholti var Sig-
riður Pálsdóttir sýslumanns, Guð-
mundssonar í Krossavík, Péturssonar.
Þau hjón áttu 3 dætur og var Guð-
rún yngst. Hún misti föður sinu
sama veturinn sem hún fæddist.
Þá bjó á Móeiðarhvoli Skúli læknir
Thoraiensen. Hann var kvæntur
Sigríði Helgadóttur, systur síra Þor-
steins. Með þeim mágum hafði
verið kær vinátta. Tóku þau hjón
Guðrúnu til fósturs og fekk hún þar
hið besta uppeldi. Húsfreyjan, föður-
systir hennar, var gæðakona, en svo
heilsulítil, að hún tók sjaldan á heilli
rér, en þar var þá og Ragnheiður
móðir nennar; hún var enn vel ern,
búkona mikil og kvenskörungur,
Fekk sonardóttirin þar hollan skóla
í iðjusemi og reglusemi, því að gamla
konau var vandlát og ekki á því að
láta hana skemmast af dálæti, þó að
ástríkið væri mikið að vonum, þar
sem hún var einkar mannvænleg
og eina barnið. Mest hændist þó
Guðiún að lækninuœ. Hann var
henni í senn faðir og bróðir, jafn-
vel leikbróðir, þrátt fyrir aldursmun-
inn. Kallaði hún haun bróðir sinn
á meðan hún lifði, enda kólnaði
aldrei vináttan á milíi þeirra. Eins
hét hún síðar æfinlega »systir« hjá
börnunum hans og fylgdi þar lika
hugur nafni. Skúli læknir var for-
kunnar vel skapi farinr, hjartagóður
og þrekmikill, djarfur og hreinlyndur,,
og allra manna glaðastur. Litla syst-
irin, sem óx upp hjá honum allau
barnsaldurinn og fanst mest til nans
allra manna, virðist hafa dregið dám
af því skaplyndi hans. Hún var
alla æfi glaðlyndari og léttari í skapi
en systur hennar hinar.
Móðir þeirra systra giftist aftur
1845 síra Sigurði Thorarensen í
Hraungerði, bræð.ungi Skúla læknis.
Dætur hennar hinar eldri ólust þar
upp til þess er þær giftust, Sigríður
Pétri Sivertsen verslunarmanni fc
Eyrarbakka, síðar bónda i Höfn l
Melasveit, en Ragnheiður 18 vetra
gömul Skúla lækni, er þá var orð-
inn ekkjumaður. Þá var Guðrún
nær 14 ára, er þau giftust, og fór
þá að Hraungerði í stað systur sinnar
og dvaldist með móður sinni og
stjúpa þar til hún giftist sjálf 1. júní
1858 síra Skúla Gíslasyni er þá var
prestur á Stóra-Núpi í Gnúpverja-
hreppi. Hann var systursonur nafna
sins á Móeiðarhvoli. Dvöl þeirra
hjóna í Hreppuuum varð þó ekkí
löng, því að áii siðar var síra Skúla
veitt Breiðabólstaðarprestakall i Fijóts-
hlíð, en til skamms tíma hefir þó
mátt heyra gamalt fólk út þar minn-
a t á þau hjónin, einkum mælsku
presisms og fróðleik og glæsimensku.
prestskonunnar ungu.
A Breiðabólstað bjuggu þau hjón
síðan, meðan þau lifðu bæði. Reis
þar brátt upp eitt hið mesta fyrir-
myndarheimili, hvar sem á var litið,
höfuðból og höfðingjasetur að bú-
sæld og risnu og sannkölluð sveitar-
bót að góðsemi og háttprýði. Allan
þeirra búskap var hjá þeim ráðsmaður
sá er Benedikt hét Diðriksson, bræðr-
ungur Benedikts sýslumanns Sveins-
sonar og áþekkur honum að sumuj,.