Ísafold - 06.10.1919, Page 1

Ritstjóri: Vilhjáimur Finsen. — Simi 500.
Stofnandi: Björn Jónsson.
IsifoldarprentsmiÖja.
XLVI irg.
Reykjavík, mánudaginn 6. október 19x9.
41. tölubiaö.
StafsSok Aiþingis.
Fossamálin.
Mikið var rætt um þau mál á
þingi, eins og vænta mátti. Prum-
vörpum meiri og minni hluta milli-
þinganefndarinnar í fossamálum
var öllum vísað til sérstakrar þing-1
nefndar, sem kjörin var í þessi mál
á öndverðu þingi. Þangað var og
vísað þingsályktunartillögu um
lögnám vatnsorku í Sogi landinu
til handa, frá Jörundi Brynjólfs-
syni, Benedikt Sveinssyni og Há-
koni frá Haga. Nefndin sat á rök-
stólum mestalt þingið, frarn á síð-
ustu vikurnar. Þá skilaði hún af
sér störfum og har frarn sérleyfis-
lagafrumvarp, till. til þingsálykt-
unar um rétt ríkisins til vatnsorku
á almenningum og afréttum, og till.
til þings'ályktunar um að rí'kið nemi
vatnsorku í Sogi. Bn að öðru 'leyti
sá meiri hluti hennar sér ekki fært
að bera fram mál 'þau, er hún hafði
fengið til meðferðar. Bn minni
hluti nefndarinnar vildi láta sam-
þykkja tll. Jörundar & Co. Var nú
tekið að ræða vatnamálin af kappi
miklu. Umr. voru vatnsbornar
nok'kuð, eins og gengur og gerist,
þegar menn eru margorðir, Og allir
vilja tala, þótt þeir sé á sama máli
og síðasti ræðumaður. Meiri hluti
þingnefndarinnar vildi engu slá
föstu um eignarréttar-deiluatriðið.
Hann vildi láta dómstólana skera
úr því, og átti taka Sogsfossanna,
samkv. till, meiri hlutans, að gefa
tilefni til slíks úrskurðar. En þótt
undarlegt megi virðast, vildi þing-
ið eltki láta liæstarétt, „augastein
þjóðarinnar", fá að skera úr þessu
atriði, sem alveg vafalaust er, að
vitrum mönnum og löglærðum
kemur ekki ásamt um. En þing-
menn voru nú gengnir í vatnið, og
vildu sjálfir, eða meiri hluti þeirra,
taka sér dómsvaldið um þetta rétt-
•aratriði. Um þetta snerust einkum
umræður, og bar þar mest á þeim
Bjarna Jónssyni og Sveini Ólafs-
«yni, sem eru sterkustu andstæð-
•urnar í þessu máli.
Niðurstaðan í þessum málum
varð sú, að neðri deild vísaði frá
sér sérleyfislagafrv. og till. meiri
hlutans um að ríkið nemi vatns-
orku í Sogi. En þingið samþykti að
lokum tvær þingsályktunartillögur
um rétt ríkisins til vatnsorku í al-
menningum og afréttum og till.
þeirra Jörundar um lögnám Sogs-
fossanna. Var fyrnefndri till.
breytt í því, að afréttirnir voru
teknir burtu, en hinni síðarnefndu
að því, að skelt var af skotti íhenn-
ar tilvitnun í fossalögin frá 1907,
eftir till. B. J., en nýr dindill
græddnr við í staðinn eftir till. Sig.
Big., að halda áfram rannsóknum
og' mælingum til undirbúnings
virkjunar.
Hljóða þær svo, þessar tvær till.,
sem þingið að lokum lét frá sér
fara.
1. Till. til ‘þingsályktunar um
rétt ríkisins til vatnsorku í al-
menningum:
„Alþingi ályktar að skora á
landstjórnina, að lýsa alla vatns-
orku í almenningum eign ríkisins,
og gera, ef með þarf, ráðstafanir
til þess, að rifting fari fram á gem-
ingum milli einstaklinga og félaga,
er í bága kynnu að koma við þenna
rétt þjóðfélagsins."
2. Till. til þingsályktunar um lög-
nám landinu til handa á umráðum
og notarétti vatnsorku í Sogi:
„Alþingi ályktar, að skora á
landstjórnina að gera nú þegar ráð-
stafanir til þess, að landið náí full-
um umráðum og notarétti á allri
vatnsorku í Soginu, alt frá upp-
tökum þess og þar til, er það fellur
í Hvítá, ásamt nauðsynlegum rétt-
induin á landi til hagnýtingar
vatnsorkunni.
Til framkvæmda þessu heimilast
stjórninni að verja fé úr ríkissjóði,
eftir því sem nauðsyn krefur, og
að halda áfram rannsóknum og
mælingum til undirbúnings virkj-
unar Sogsfossanna.“
--------o-------
Þingslit.
NeSri deild.
Neðri deild lauk sörfum fyrra
láugardaginn kl. 1. Kvaddi for-
seti deildina með fáum orðum og
sagði síðan fundi slitið.
Sameinað Alþingi.
Síðasti fnndur þess hófst að lokn-
um lokafundi neðri deildar.
Var fyrst samþykt till. til þings-
ályktunar um rétt ríkisins til vatns-
orku í almenningum, eftir stuttar
umræður.
Þá voru kosnir í verðlaunanefnd
„Gjafar Jóns Sigurðssonar“ þeir
dr. Jón Þorkelsson, Hannes Þor-
steinsson skjalavörður og Jón J.
Aðils háskólakennari (allir endur-
kosnir).
Þá var komið að þeirri hátíðlegu
og „spennandi“ útdeiiingarathöfn,
sem fram fer á hverju aðalþingi.
Fyrsti og feitasti flokksbitinn er
eins og kunnugt er „bankaráðið“,
sem margir þingmenn telja nauð-
synjastofnun, eins og kunnugt er
frá bankaumr. í sumar. Var nú kos-
inn einn fyrir tímabilið 1920—22,
cg hlaut kosningu G. Björnson.
Yfirskoðunarmaður Landsbank-
ans varð Pétur Jónsson.
Yfirskoðunarmenn Landsreikn-
inganna urðu Matth. Ól., Kr. Dan.
og Jörundur, með hlutkesti þó,
milli hans og Hjartar Snorrasonar.
Framkvæmdarstjóri Söfnunar-
sjóðsins var endurkosinn Eiríkur
Briem próf. í einu hljóði.
í dansk-íslenzku ráðgjafarnefnd-
ma voru þeir kosnir, sem skipað
hafa liana: Jóh. Jóh., Einar Arn-
órsson 'og Bjarni Jónsson. Fékk
hinn síðastnefndi 9 atkv., en Böð-
var Bjarkan lögfr. 8 atkv.
Að lokum kvaddi forseti þing-
menn fáum orðum. Óskaði hann
þeim góðrar ferðar og lét loks í
Ijósi þá von, að þjóðinni tækist að
velja sér góða og nýta fulltrúa á
hausti komanda.
Þá stóð upp Sig. Stefánsson og
óskaði Kristjáni 10. konungi ís-
lands langra lífdaga. Tóku þing-
menn undir það með níföldu húrra.
Var síðan af þingi gengið.
Kosningarnar
Það er ákveðið að nýjar þing-
kosningar skuli fara fram 15. nóv
ember. Og 17. þ. mán., eða að hálf-
um mánuði liðnum, eiga þingmanna
efni að hafa skilað framboðum sín-
um.
Þinginu í sumar var flest til lista
lagt, enda skildi það svo við, að eigi
verður gengið til kosninga nú um
nein þau mál, er skift geti kjósend-
um í flokka, er hver um sig hafi
fasta og ákveðna stefnuskrá. Og
upp úr öllum lirærigrautnum í þing-
inu á að efna til nýrra kosninga,
með alls engum fyrirvara. Kosning-
ar koma yfir þjóðina, eins og þruma
úr heiðskíru lofti eða skollinn úr
sauðalegg. Enginn maður með heil-
brigðri skynsemi getur ætlast til
þess, að kjósendur geti áttað sig á
þessu, svo gersamlega óviðbúnir
eins og þeir eru. Uti um landið, þar
þar sem bygð er strjálust, verða
bændur tæplega búnir að átta sig á
því að þingi sé slitið, þegar þeir
eiga að fara að kjósa nýja þing-
menn. Og einmitt þetta hefir þá
hættu í för með sér, að ýmsir vind-
hanar og málaskúmar trani sér
fram og komist á þing.
Það hefir verið fordæmt hvað eft-
ir annað, að kosningahríð sé demt
yfir þjóðina óviðbúna, eða lítt við-
búna. En aldrei mun hún þó hafa
verið jafn óviðbúin sem nú. Og nú-
væri þess þó einmitt full þörf að fá
duglega, hagsýna og frjálslynda
menn á þing til þess að reyna að
bæta úr öllum skakkaföllunum og
víxlsporunum sem stigin hafa verið
að undanförnu. Þó svo sé að
flokkar hafi riðlast og engin ákveð-
in flokkaskifting geti talist nú, þá
standa mörg nauðsynjamál fyrir
dyrum. Og stefnur hafa komið upp
sem miða til niðurdreps fyrir þjóð-
ina og ómetanlegs tjóns- Má þar
telja þá stefnu, að ofsæltja frjálsa
verzlun og sjávarútveg landsins,
sem hafa reynst og munu reynast
helztu bjargvættir vorar. Slíkar
sjálfsmorðsstefnur þarf að kveða
niður, áður en þær hafa komið snör-
unni að hálsi þjóðarinnar. Svo eru
f jármálin, sem komin eru í það öng-
þveiti að ríkið sjálft býr nú ver en
hinn aumasti kotbóndi. Það var líka
auðvitað að þannig mundi fara í
höndum þings og stjórnar, eins og
hvorttveggja hefir verið skipað.
Fyrst hefir verið flanað forsjálaust
út á fenið og svo reynt að klóra í
bakkann með auknum sköttum og
nýjum sköttum, sem aðallega koma
niður á þeim, er harðast hafa orðið
úti vegna dýrtíðar og ófriðarafleið-
inga, og eiga verst með að rétta við.
Þetta alt og margt fleira þurfa
kjósendur að hafa í huga við næsta
þingmannaval. Okkur vantar hygna
og djarfhuga fjármálamenn á þing.
Okkur vantar sjálfstæða og frjáls-
lynda menn sem meira hugsa um
það að bæta hina rotnu löggjöf
landsins, heldur en að halda dauða-
haldi í vitlausustu lagasetningar og
klína á þau hót á bót ofan, þó alt
sé að rifna niður og reyna að kippa
fótum undan þeim atvinnuvegum,
sem eru hyrningarsteinar þjóðfé-
lagsins. Þá menn, sem okkur vantar
nú, hefir vantað á þing að undan-
förnu og því hefir farið sem fór. Og
þótt stuttur sé umhugsunartíminn
fyrir kjósendur, þá þurfa .þó sum
héruð ekki að hugsa sig lengi um
það, að lofa fráfarandi þingmönn-
um sínum að setjast að búum sínum
i kyrð og næði.
Sildarvinnan
Guðm. Finnbogason prófessor
dvaldist á Siglufirði í sumar til þess
að athuga vinnubrögðin hjá síldar
fólkinu. Hefir hann nú skrifað rit
gerð um athuganir sínar og er hún
nýkomin út og hefir margan nýr
stárlegan og gagnlegan fróðleik að
færa, framreiddan á skemtilegan
og ljósan hátt, svo sem höfundar-
ins er vandi.
Höfundurinn hikar ekki við að
fullyrða, að taka megi upp nú þeg-
ar betri tæki og aðferðir en tíðk-
ast hafa, er flýti stórum. fyrir við
síldarvinnuna. Bendir hann á nýja
tilhögun á uppskipun og meðferð
síldarinnar á skipsf jöl, og leggur til
að síldveiðaskipin hafi tvísett lag
af kössum á þilfari og sé síldin lát-
in í þá þegar hún er tekin úr net-
inu. í stað þess að láta skipa síld-
inni upp í körfum, má taka kass-
ana upp í skipsvinduna og skipa
þeim í land með síldinni. Með þess-
ari tilhögun sparast ærið mörg
handtök, og síldin verður ekki fyr-
ir því hnjaski, sem nú gerist. —
Annar kafli ritgerðarinnar fjallar
um kverkun og söltun síldarinnar.
Höf sýnir fram á, hve mikilsvert
það sé, að stúlkumar læri strax
rétt handbrögð við þessa vinnu, því
undir því er það komið, hve af-
kastamiklar þær verða. Fljótasta
stúlkan, sem höf. sá við vinnu á
Siglufirði í sumar, saltaði í heila
tunnu, 270 síldir, á 4 mín. og 17
sek. — Lögun og hæð kassanna,
sem saltað er úr, gerir höf. að um-
dalsefni og bendir á hve breiðir þeir
eigi að vera og hve háir í hlutfalli
við hæð stúlknanna, sem vinna við
þá. — Það er alkunnugt, að stúlk-
urnar vilja verða sárar á höndum
við vinnuna og fatlast oft frá verki
af þeim sökum, einmitt þegar verst
gegnir. Telur höf. að eina óbrigð-
ula ráðið gegn þessu sé vel heldir
vetlingar. Þá minnist hann enn
fremur á pæklun og tunnuflutning,
og gefur ýms góð ráð því viðvíkj-
andi. Yfirleitt er ritgerðin svo
merkileg að hver einasti maður,
sem lætur sig þennan atvinnuveg
nokkru skifta, verður að ná sér í
ritgerðina og lesa hana, sér til
gagns — og ánægju.Vér getum eigi
stilt oss um að birta hér orðrétt
niðurlag ritgerðarinnar, því allir
munu lesa það með sérstakri at-
hygli:
„Eg hefi þá minst á helztu at-
riði síldarvinnunnar og skal nú að
lokum til fróðleiks drepa á nokk-
ui atriði, er einkum snerta verka-
fólkið. Eg safnaði skýrslu um tölu
og launakjör verkafólksins við
síldarvinnuna á Siglufirði. Á þeim
22 stöðvum, er höfðu fastráðið
verkafólk, unnu 363 karlmenn: 22
verkstjórar, 116 beykjar og ,dixil‘-
menn og 225 almennir verkamenn.
Mánaðarkaup beykja með fæði 350
kr., án fæðis 350—480 kr., eftir-
vinna kr. 1.50—2.25 um klukku-
stundina. Mánaðarkaup „dixil-
manna“ með fæði 300—350 kr., án
fæðis 265—400 kr., eftirvinna kr.
1.00—2.00 á klst. Mánaðarkaup al-
mennra verkamanna verkamanna
með fæði 180—350 kr., án fæðis
200—400 kr„ eftirvinna kr. 1.00—
2.00. — Gert er ráð fyrrir 10 tíma
vinnu á dag. Verkstjórakaup er al-
mennast 400—500 kr. á mánuði. Al-
ment er ókeypis húsnæði, ferðir
fram og aftur og kaup goldið frá
því menn fara að heiman og nnz
þeir koma heim aftur. Þeir sem
fæða sig sjálfir fá alment ókeypis
matreiðslu.
Á sömu 22 stöðvum unnu, að með-
töldum ráðskonum, 669 stúlkur.
Allar hafa þær ókeypis ferðir fram
og aftur, húsnæði og eldsneyti.
Verkunarkonur hafa 10 kr. viku-
peninga og að auki eru þeim trygð-
ar ýmist 200 eða 300 kr. fyrir all-
an tímann. Annars er kverkun og
söltun ákvæðisvixma og borgað kr.
1.20—1.50 fyrir tunnuna saltaða.
f tímavinnu er borgað kr. 0.75 um
klst. og í eftirvinnu kr. 0.75—1.50.
Ráðskonur hafa í mánaðarkaup
80—300 kr. með fæði, ein 360 án
fæðis.
Á 8 stöðvum á Siglufirði hafa
karlmenn fæði frá útgerðarmanni,
á hinum stöðvunum fá þeir nálega
alstaðar ókeypis matreiðslu, en
leggja efnið til sjálfir. En verkun-
arkonurnar hafa sína matseld hver
fyrir sig, og hygg eg að það sé
yfirleitt ekki holt fyrir heilsu
þeirra. Eg spurðist talsvert fyrir
um það, hvernig fæði þeirra mundi
vera. Það er auðvitað næsta mis-
jafnt, eftir því hvernig hver er
gerð, en mörgum mun fara svo,
einkum þegar mest er annríkið og
þær þyrftu helzt staðgóða fæðu, að
þá hafa þær ekki tíma né þrek til
að elda sér mat, en lifa mest á
brauði og kaffi. Væri það íhug-
unarefni, hvort eigi væri hægt að
koma því svo fyrir, að útgerðin
legði verkunarkonum fæðið eins og
karlmönnunum sumstaðar, því að
mér virtust fáir hafa trú á matar-
félagi kvenna, þó þær fengju ó-
keypis matreiðslu. Er þess gætandi,
að allmikið fé gengur nú til elds-
neytis handa þeim að óþörfu, þar
sem t. d. 15 „prímusar" loga til
að hita kaffi handa 30 konum!
Fyrir þá sem ætla að byggja ný
íbúðarhús fyrir verkafólk á síld-
arstöðvum, væri eflaust vert að í-
huga, hvort þau hús, sem hingað til
hafa verið reist af því tæi, eru eins
hentug og verða hefði mátt, fyrir
það fé, sem til þess hefir verið var-
ið. Mér hugkvæmdist. t. d. þegar
eg kom í borðstofur í slíkum hús-
um, útbúnaður sem eg sá í borð-
stofum barnaskólans í Kristjaníu,
þegar eg kom þar 1902- Borðstof-
an var afarlöng og borðið nálega
eftir henni endilangri. Borðdúkur-
inn var vaxdúksdregill, strengdur
um valta á báðum borðendum —
smeygur sem lá um borðið endi-
langt, ofan á því og undir. Þegar
sveif var snúið á þeim enda borðs-
ins sem að búrinu lá, færðist dúk-
urinn (dregillinn) hægt eftir borð-
inu endilöngu með það sem á hann
var sett. Á borð var þá borið með