Ísafold - 20.10.1919, Page 2

(
ISAFOLD
HIHinar sameinuðu íslenzku Yerzlanir
(Gránufélagið, Tulinius og A. Asgeirssons verzlanir)
Skrifstota í Reyk)avík í Suðurgöta 14
Simnefni: »Valurinn«. Pósthóif: 543. Sími: 401.
Heildsala.
Selur allskonar útl. vðrur fyrst um sinn eftir pöntun-Kaupir allar fsl. afurðir.
Kaupa aliar íslenzkar vörur,
Á.B. Noidisk Handei Kapt. N. Unnérus Stockholm. Reykjavik. * ■;
Selja ailar sænskar vörur.
lamli ? par liafa, sem kunnngt er,
menn gjörsneyddi'r allri ábyrgðar-
tiifinningú, umturnað allri þjóðfé-
lagsskipun, sem að vísu var ill áð-
ur, en nú er þó ástandið þar mörg-
uiii siunum verra en áður var. Svo
fer alstaðar, og því einnig liér, ef
um slíkar byltingar verður að ræða.
pað, sem sennilega er afjjýðu
Tnanna ískyggilegast hér, er eigi at-
vinnuleysi né mjög þröngur fjár-
hagur, hcldur óviðunandi húsa-
kynni.
Síðau styrjöldin hófst, liefir fólk
f jölgað í bænum, en mjög fátt nýrra
húsa verið reist, fyr en í sumar.
Og verður þó fjarri því, að á
þessu ári verði aukinn svo húsakóst-
ur, að nálægt því verði fulinægj-
andi. A því sviði er mikilsvert verk
að finna, og •verk, sem þarf að
vinna vel og fljótt.
Sú stefna hefir, í orði kveðnu að
minsía kosti, hingað komið, er
jafnaðarmeuska (socialismus) heit-
ir. Að því leyti sein liún hefir kom-
ið fram í samheldni verkamanna
um það, að bæta kaupkjör sm og
aðra hagi sína með Samigjöruum
liætti, hefir hún auðvitað fullan
rétt á sér. En takmark hennar nær
lengrá. Fylgismenn hennar halda
fram þeirri keimingu, að ríkið 'eða
sveitarfélög eigi að taka undir sig
framleiðslutæki í landinu ög frárm
leiðslima, hera því halla, ef halli
verður, og íijóta ágóðans, éf ágóði
verðuf. EíMsrekstur fyrirtækja er
að vísu þektur á ýmsum sviðum,
svo sem flutningur þósts á landi,
ritsímar og talsímar og járnbrautir.
Slík fyrirtæki liafa láuast aliveh
Eu um þau er þess að géta, að ríkið
hefir þar girt fvyir samkeppni. pað
hefir því gctáð af frjálsu fullveldi
sínu skapað reglur um reksttirinu
©g endurgjald fyrir notkunina. Og
þau liöft, sem þar hafa verið lögð
á frjálsa samkeppni, hafa að engii
verulegu -tekið fyrir framkvæmdir
eiiistaklinga og frumkvæði.
En af þessu leiðir alls eigí, að
ríkið eða sveitafélög eigi að éinoka
atvh 1 nurekst wr alment. því mælir
margt á móii. Einstaklingunum er
fyrst og fremst alment svo farið,
að þeir viiína bezt, þar sem þeir
bera sjáifir halla og taka ágóða.
þeini til fi'ámkvæmdá. Ef engin
vimíur lengur beinlínis fyrir sjálc-
au sig, héídor fyrir ákveðið lcaiip í
þjónustn ríkisins, þá ér alveg víst,
að miiina verður unnið og vérr.
Atvinnureksturinn verður fyrir
það stórum dýrari. Eeynslan er sii
almeni, að fvrirtæki ríkisins verða
mikiu 'tyrari, bæði að stofnfe og
rekstiirst^eii samsvarandi fyrirtæki
eiustakra maniia. Eftirlitið verður
alla jafna lélegra, svo að freisting
verður fyrir starfsmemiína bæði
að viiina íninna og vinna verr.
Hætm á óleyfílégri sérdrægni af
háifu verkainanna, sérstakíega
þeirra. er fyiirtækjunum stýra, er
æðimikll. Og þar sem eftiriit af
hálfu þings og stjóruar lilýtur að
verða meira á pappírnum en í vérki
og framkvænid, þá verðnr aldrei
fyrir þessi sker siglt.
Sumir atvinnuvegir eru' eðli
sínu sanikvæmt sérlega illa lagáðir
til ríldsrekstrar. Hvernig ætti ríki
eða svéitarfélög að taka undir sig
allan laudbúnað? Hvað mundu ís-
ienzkir bændur segja, ef sú krafa
kæmi fram? Mundu þeir vilja láta
af hendi uinráð jarða sinna í hend-
ur ríkinu eða sveitarfélaginu ?
Muiidu þeir ekki heldur kjósa að
sitja að síuu, eins og nú er. þótt
þeim þyki oft kostur sinn verri en
vera ætti, en að gerast ármemi rík-
isins gegn ákveðnu árslcaupi? pað
er varla efamál, livorn kostimi þeir
imridu kjósa, ef þeir ættu um að
velja.
Og sjávarútvegufinn? pótt sá at-
vinnuvegur sé arðvænlegur, ef
haun er rekinn með dugnaði og
heppni er með, þá fylgir hönúiri,
sem kunnugt er allmikil áhætta.
Til þess að rcka liann með liagnaði
þarf hér dugnað á öilum sviðum.
pað þarf mikils fjár, mikils láns-
trausts, framsýni og fyrirhýggju.
pað þarf duglega og heppna skip-
stjóra og liáseta, sem oft verða jafn-
vel að tefla fífi sínú á tvísýnu. Og
sjómanuastétt iandsins hefir iut af
hendi feykna mikið og gott starf.
En þar vinna ailir að meira leyti
eða líiinna fyrir sjálfa sig beiulínis.
þeir bera áhættuna og fá ágóðann
eða hiuta af lionum. Dylst víst fæst-
tlirí, að hætta yrði á því eigi lítil,
að menn, bæði útgerðarstjórar og
fiskimenn, myndu eigi leggja jafn-
mikið á sig sjálfir, ef þeir hefðu
eigi annara hagsmuna að gæta en
ríkisins eða sveitarfélagsins. pað
íhundi verða minna unnið og Verr,
og því miuna framleitt, en þar af
leiðandi alt verða dýrara, alt bera
sig verr. Fáir sköruðu fram úr,
flestir yrðu jafuir. Sú lyftistöng
sem liggur í möguleikanum tii þess
áð skara fram úr öðrum, hverfur,
þegar allir eru jafnir gerðir, livérri-
ig sem þeir vinna verk sín. Eðli
manua er eiuu sinni svo farið al-
ment, að þeir vinna eítir því, til
hvers er að vinna.
Svipað er um vevzlunina að segja
Vansir vilja lialda í landsverzlnn',
að minsta kosti með ýmsar vöruteg-
undir. peir sjá ofsjónum yfir því
ef einstakir menn auðgast á verzl-
ún. því skal hér ekki bót mælt, éf
kaupmenn auðgast á okri með eina
eða fleiri vörutegiuidir. En frjáls
samkeppi er eitt þeirra atriða, er
ákvarðar wruverðið. Og þar sem
hennar nýtur, getur verðokur á
:verzlunarvörinn því aidrei lialdist
til lengdar. Samtök kaupmanna um
að Jialda uppi verði á vörum óþarf-
lega liáu er auðvitað jafn fráleitt
og ríldseinokun í sariia skjmi. En
reynslan sýnir, að ríldséinokun á
vörum liefir jafnan í för með sér
liærra verð en lcaupmenn geta selt
óiuu vörutegund á fyrir sama tíma.
ef verzlunin væri frjáF. Ber söniu á-
stæður til þess sem áður voru nefnd-
ar 11111 sjávarútgerðiua. Kaupmenn
stýra sjálfir sinni atvinnu, en rík-
isstjóm og þing verða að láta aðra
vinná alt íyrir sig, og verða að sjá
alt með annara augum.
Starfsemin verður „aktaskrift“,
þar sem engiiiu virmur lengur fyr-
ir sjálfan sig og eftirlitið er lélegt,
og það verður það oftast, þar sem
ríkið er eigandi, í samanburði við
það, sem er og verður, þar sem ein-
stakur maður rekur atvinnu fyrir
siiin reikniug. .
Hver miindi afleiðing þess verða,
ef ríkið tæki í sínar hendur bóka-
gérð, prentsmiðjur og önnur slík
meniiingartæki ? Mundi það eigi
geta orðið Iiættulegt vopu í liönd-
um misjafnra stjórúenda? Hvar
mundi skpðanafrelsi manna þá
komið, ef það eitt væri útgefið, sem
stjórnin hverju siuni vildi láta gefa
út eða starfsmenn lieimar? Meiri
giæp gegn mentun og öllu andlegu
lífi í landinu væri trauðla hægt að
fremja en þann, að leggja það í
hendúr fáeinna opinberra starfs-
manna, hvaða andlega fæðu ætti að
bjóða landsfólkinu.
p:er aðalástæður gegn ríkis-
rekstri óg sveitarfélaga, sem taldar
hafa Verið og eiga við sjávarútvég,
landbúuað, verzlun og bókagerð og
bókaútgáfu, ná auðvitað til annara
atvinnugreina, svo sem verksmiðju-
iðju, liandiðn o. .s frv.
En enn þá er ótalin ein ástæða,
og er hún ekki þýðingarlítii. Á
laiidi liéi’ getur verið misjáfnlega-
farið um æðstu stjórnendur lands-
ins. Sumir kunna að veljast vel, en
suiuir rn-iður. En hvernig sem um
valið fer Itverju sinui, þá er eití
víst, og þð'et* það, að xtjórnnrslhfti
eru ög hljóta að verða mjög tíð. Sá,
er fylgi þirigs og þjóðar hafði í dag,
er oft búinn að fyrirgera því á-
morgnn. ög tfausti ilianna fyrirger-
luuin eins oft fyrir það, sem liánii
gerir vel, og fyrir það, sem haiun
gcrir illa. Fvrir því sjá málskrafs-
meiin og æsinga, sem þjóðareyrtui
eru einatt opnust fyrir í svipinn.
E11 stjórnarskifti vakla því, að ó-
reyndir -riienn og ókunnugir fá oft
stjóknartaumana sér í liendúr. Nú,
eins og komið or,sýnist mörgum nóg\
lagt í vald þessara inisjöfiiu manna,
þótt þeim væri ekki að auki fengið
einkavakl og mnsjóii yfir rekstri
atvinnufyrirtækja, er rekin værn á
áluuttn ríkisius og kostnað.
Hverjir bera skattabyrðina nú?
Hverjir gjalda mest, béeði tekju-
skatt í landssjóð, aukaútsvar til
hreppsfélaga og kaupstaða? Auð-
vitað eru það atvinnurekendur. Ef
ríkið tæki frá þeim atvinnuréttind-
in, tæki sjálft að sér atvinnugrein-
arnar og skaðaðist á, eða að minsta
kosti hefði minni arð af en einstakl-
ingariiir, hverjir eiga þá að gjalda?
(Ijaldenduruir yrðu ekki til. Bæði
landssjóður og sveitarsjóðir kæmist
í sveltu. Enginn ætti neitt til, allir
yrði nokkurn veginn jafn fátækir,
en enginn hefði meira en til að bíta
og brenna.
prátt fyrir allan jöfnuðinn, yrði
þó alt af margir, sem hjálparþurfa
yrði, því að vitanlega yrði þetta
nýja skipulag ekki nóg til þess að
útrýma sjúkdómum, slysum og elli.
Ekki mimdi leti og slóðaskapur
heldur hverfa. Mennirnir riiyndu
sjálfsagt verða líkir að því leyti
því sem þeir eru uú og liafa jafnan
verið síðan sögur liófust af maun-
kyninu. Fvrir þessu fólki þyrfti
þjóðfélagið að sjá. En hvaðan ætti
að liafa efnin til þess, ef enginn ein-
staklingur fær að njóta sín til lilít-
ar, heldur er knúður til að vinna í
spennitreyju ríkiseiuokunar og
sveita á öllum sviðum ? Framleiðslu-
fýrirtæld ríkisins geta algerlega
brugðist, eins o" áður er sagt, þótt
eiristaklingar liefði getað rekið þau
ineð ágóða svo að eigi er að bvggja
á gróðamun af þenn. pá yrði að
’leggja á ríkisverzlunina. E11 hvaðan,
er sú álagning tekin? Auðvitað af
neytendum. Varan, nauðsynjarnar
hlyti þá að hækka, en mvndi þá éigi
geta orðið þröngt í búi hjá þeim?
Mundu þeir verða aflögufærir ? Og
hvaðan ætti sveitarfélögin þá að
taka framfærslufúlgurnar og ann-
að fé til þarfa sinna? Jafnaðar-
íiienniruir og einokunarmennirnir
hafa ekld svarað þessari spurningu.
Bændur
og jafnaðarmenn.
flvarvetna annarstaðar en á ís-
landi standa bæudpr og jafnaðar-
menn á öndverðum meiði. Stefnur
þeirra og hagsmunir mega ekki
saman fara. -
Jafnaðarmenn vilja láta ríkið
hafa í höndum sínum framleiðslu-
tækiu og íramleiðsluiia. Bæudur
vilja eiga jarðir síuar og bú og
stýra þeim sjálfir.
Jafuaðarmeim eru a>öallcga fá-
tækari hluti borgarbúa, lifa á hand-
afla sínum og vilja því eðlilega fá
sem 111 est að kostur er fyrir vinnu
síua. Bæú.dur þurfa á verkafólki að
lialda til atvinnurekstrar síns, laud-
búnaðarius. pað fá þeir að miklu
leyth-úr bæjunum. En bændur vilja
líka, eins og vou er til, fá verka-
fólldð fvrir sem lægst kaup. Mcð
öðrum orðuni: jafnaðarmenn og
verkanieiiii vil.ja fá sem hvest kaitp
en bændur vilja komast af með að
gjalda sem lægst kaup.
peir, sem í borgiun búa, og það
gerir verkaiýðuriiui, jafuaðarmeiin-
iniir, aðallega, sem fyr var ,sagt,
þurfa að kaupa sér til) uppeldi«
bæði inulendar og útlendar vörur.
Af bændum þurfa þeir að kaupa
Laiidbúnaðarafurðir, nijólk, smjör
og kjöt o. fl. Eðlilega vilja þeir fá
þessar vörur fyrir sem lægst verð.
Framleiðendiiriiir; beaiduriiii', vilja
eðlilega aftur á móti fá sem mést„
sem hæst verð, fyrir mjólkina sína.
smjörið sitt, kjötið sitt o. s. frv.
Bændur eru að eðlisfari ílialds-
samavi á flestum sviðum en borgar
búar. peir búa, að minsta kosti Jiér
í. laudi, afskektari og einmanalegar..
Uppcldi þeirra og umhverfi alt
mótar að iniklu leyti skapsmuni':
þeirra. peim verður því mörgum —
auðvitað ekM öllum — hætt við ða
verða smasýnir og þröngsýnir.
Borgarlýðnum er hættara við að
fara geist geist ^g rasaudi og koll-
hliuipa sig.
Mismunandi uppeldi, mismun-
andi skapferli og mismunandi lífs-
skoðun á sinn þátt í því, að jafnað-
armannaflokkur eða verkamanna-
flokkur borganna á ekki samleið £'
fttjórnmálum með bændum og búa-
liði. Og algerlega andstæffir hags-
munir, útiloka með öliu slíka sam-
leið. pess vegna eru jafnaðarmemi..
og landbúnaðarmemi, bændur, ann-
arsstaðar algerlega andstæðir flokk-
ar.
Hér á landi á að öllu leyti sania>
við sem annarstaðar. Hagsmunir-
landbúnaðarmanna og verkamanna,
eru hér alvi?g jafnósamrýmanlegir.
Bændum þykir hér eðlilega lífsskil-
yrði fyrir sig að fá sem mest fyrir -
kjötið, mjólkina og smjörið. peir-
nafa gert með sér öflugan félags-
slcap, sem stefnir allur í þá átt, að
halda þessum afurðum í sem allra
hæsta verði að unt er. Og borgarbú-
ar, og þá eigi sízt verkamenn stynja
undir því verðokri, sem þeim þvkir
vera á þessum vörum.
Bæudurnir íslenzku kveina liins-
vegar og kvarta um það, livað þeir ■
verði að gjalda afskaplega hátt
kaup verkafólki sínu. Kaupamanni
verða þeir t. d. að gjalda 80—100...
kr. fyrir hverja viku, auk fæðis,
húsnæðis og þjónustu, Verkameim
gera hér sem aniiarstaðar ákveðnar
krofur um vinnuUma. Ef þeir-
viiina á öðrum tímum sólarhrings
eða á helgidögum, heimta þeir og
fá stórum hærra kaup en ella fyrir-
hverja ldukkustuiid. Hvernig ætli
bændum kæmi það, ef kaupafólkið;
þeirra neitaði að vinna t. d. eftir
kl. 6 á kvöldin, einkum eftir
óþurkakafla, þegar þj’rfti að liirða-
þurt hey undan rigningu? Hvernig
ætli þeim þætti það, ef þeir þyrftv'
að bæta stórfé ofan á umsamið
kaup til þess að fá lcaupafólkið sitt
til að viiina „eftirvinnu“ við hey-..
liirðingu og heyþurk um sláttinn?*
Og áreiðanlega getur að því rekið,.
að þéssár kröfur verði gerðar af'
Lálfu verkalýðsius. Ef mönnum er-
ofboðið með vökum á botnvörpung-
um, þá má áreiðanlega líka oflijóða
möiiiium við heyvinnu í sveit.
pað uiætti uú ætla efthr þessu,
að bæudur og jafnaðarmeim á ís-
landi ættu skamma samleið. En liér-
virðast menn ekki alment vera svo„
þroskaðir, að þoir sjái, íwersu mik-
ið djúp er Staðfest milli þessara
flokka. Leiðtogar þeirra, er þykjast
vera, erú að minsta kosti að telja.
liver sínum flokksmönnum trú um
möguleika til samvinnu.
Hr. ÓJafur Friðriksson vill vera
fprvígismaður jafiiaðarmanna hér.
Hann virðist vera allmikill vinur
„Tínians“. Hann þykjist vilja láta-
borga verkamönnum sem hæst kaup,
Hann vill væntanlega líka að ah
þýða manna eigi t. d. feost á bæði
nógri og ódýrari mjólk.
Hr. Tryggvi pórliallsson, ritstjóri
„Tímans“, málgagns eins bænda-
brotsins, er hér eimi mjólkurfraui.
?•