Ísafold - 05.10.1925, Blaðsíða 2

isAFOLD

hjá þjer Jónas xninn. Eitthvað á
þessa leið vildir þú sagt hafa. Og
*egir þú það, mnn rœðu þinni ef-
laust vel tekið.
YiðOrunnanlegt væri það, að þú
jbyrjaðir hið nýuppdubbaða tíma-
►Ít þitt „Samvinnuna“ með stuttri
greinargerð um uppsagnarbrjefið
írá Klaustri. Því það mun óvíst
hvort betra dæmi sje fáanlegt um
hinn einlæga samvinnuanda, sem
þú hefir sáð í hjörtu manna á
landi hjer.
Annars hlakka menn mikið til
að sjá „Samvinnuna" með öllum
myndunum, sem þú lofaðir x vor.
Er mjer óhætt að fullyrða, að það
tiltæki þitt hefir verið mjög róm-
að víða, að fá að birta myndir
af öllum kaupfjelagsstjórum og
samvinnumönnum. Það er ekki að
vita, ef því sama fer fram nú nn
no'kknr missiri, og verið hefir und
anfarið, hvort þú getur ekki kom-
íst yfir það á tiltölulega skömm-
p rrf tíma, að birta myndir af öll-
unj samvinnumönnum á landinu,
sesfi fylgja þjer að málum. Vænt-
anjega birtir þú líka myndir af
ijQnm þeim, sem ganga á skólanm
hjl þjer, o. e. t. ættfólki þeirra.
þetta veríð skemtílegt, bæði
fyrir lærisveinana og þig, og hent-
s framtíðinhi, þegar meira f«r
að bera á nafnaföisnnnm og öðiu
J»vfnmlíkn.
Námsfólkið gæti svo skrifa#
nöfnin sín undir myndirnar. P6
vsafn rithandirnar á sama spjaldí.
Og alt kæmi þe&fca svo út í „Sn«»-
vijömnni.''4
Slamvmnan verður eflaust prýði
legt rit, með Færeyjamynd Einara
framan á; Guðmundur frá Korp-
úlfístöðum hefir fundið að því —
e?4 var það Guðmnndur hinn? —
að eigi væri s*m best samvinna
miili fingranna á myndinni. En
jeg geri ekkert úr því. Jeg fyrir
mitt leyti lít svo á, að fyrir þjer
hafi vakað, er þú valdir mynd
þeása, máltækið „sjálfs er höndín
hollust1 ‘.
Sama mun og hafa vakað fyrir
þjer, er þú hættir við að fara á
samvinnunámsskeiðið á Helsingja-
eyri í sumar. Mjer finst það satt
að segja harla ólíklegt, að þú fær-
L* þaugað. Hvað átt þú svo sem að
læra um samvinnu? Og hvert átt
þú helst að fara til þess? Þú ferð
hvorki til Danmerikur nje Eng-
lands, svo mikið er víst. Eins og
allír vita, er annar andi yfir starfi
kaupfjelaganna þar en þinn andi
hjer. Það væri þá helst, ef þú fær-
ir til þess að segja þeim frá hin-
um pólitísku kaupfjelögum hjer
— og langlundargeði íslenskra
bænda.
Hvað átt þú áð gera til manna,
sem starfa eftir grundvallarregl-
Bm hinna fátæku vefara frá Roch-
dale? Átt þú að sitja á skóla-
bekk hjá þeim samvinnumönnum,
sem prjedika hlutleysi samvinnu-
fjelaga í stjórnmálum? Það væri
spaugilegt að sjá þig sem læri-
s\ ein innan um slíkar prjedikanir.
Þú myndir þá fljótlega geta sagt
þeim herrum, að hjer á þínu heini
ili væri sarnvinnan rekin með öðru
sniði. Hjer væri fyrst spurt um
stjórnmálaskoðun, síðan um við-
síkifti.
Þjer kann einhverntíma að hafa
dottið í hug, að gera endurbót á
þessum ópólitíska fjelagsskap ná-

grannaþjóða vorra. Þú kant að^
hafa litið svo á, að þú gætir eins
orðið frumkvöðull að einhverjn'
miklu, eihs og hinir fátæku vef-,
arar í Rochdale. Kenningar þeirra,
og fjelags fyrirkomulag vann:
fljótt miíla hylli, eins og segir í!
þínum víðfrægu „komandi árum“ j
— vegna þess að þeir sem í f jelagi
þeirra voru, gátu fljótt fengiðj
sjer nýjan hatt og jafnvel forte-!
piano. En hjer.á landi hefir eigi!
borið á því, að þeir sem væru I
'kaupfjelögum gætu eignast forte-
piano ellegar væru fljótari til
þess að geta fengið sjer nýjan
hatt. Panamahattarnir í Hallgeirs-
ey ætluðu til dæmis aldreí að
ganga út, eins og þú manst. Eitt-
hvað er bogið við það.
Brjefið er nú rjett á enda í
þetta sinn. Þegar jeg sje hvernig
syngur í þjer í Tímanum næst,
kann að vera að jeg stingi niður
penna aftur.
) Aðeins eitt. Þegar þú talar við
hann Tryggva, þá skalt þú minn-
' ast á það við hann, að það sje
, óviðkunnanlegt af honnm, að fara
að tala um kjöftngan landshorna-
flakkara rjett um sama leyti og
þú ert á ferðalagi um landið í
’ ,JFramsóknar“-erindum. Og eins
• skaltu drepa á það við hann, hvort
hana vilji ekki hætta að flagga
með nafni Tryggva Gnnnarsson-
! ax í Tímanum. Það sje ekki nema
gott, ef hann geti útbreítt „end-
urminningar' * gamla mannsins. En
í ef hann setlar að fara að hampa
* skoðunumhans sjer tíl málsbóta, þá
|sje ómögnlegt að komast hjá því,
að nefna Tryggva gamla í sam-
bandi við þennan nafna bans. En
|mönnum er það ógeðfelt, eins og
nairi má geta.
Yelkominn heim.
Þinn til danðans.
F. P.
P. S. Þú tekur eftir því, að nú
er Alþýðuflokkurinn farinn að
byggja við Hverfisgötu. Það kynni
að verða úr því húsaskjól handa
; þjer, þegar þú helst ekln lengur
við meðal bændanna. t
Fyrir 50 árum var oft og tíð-
um svo þröngt í búi víða bvar á
vorin, að það sá á fólki. Og það
kom fyrir, að slíkt bar fyrir mín
augu fyrstu læknisárin mín hjer í
Reyk javíkurh j eraði.
Þetta hefir alt breyst til batn-
aðar og okkar að sjá fyrir því,
að það komi ekki fyrir næstu
kynslóð.
En þetta, að matarskortur er
miklu fátíðari en áðnr, það er
ekki eina breytingin. Jafnframt
befir orðið stórkostleg breyting
á matarbæfi þjóðarinnar. Hverjar
eru þær breytingar, og eru þær
til bóta?
Aðalbreytingin er í því fólgin,
að notkun þeirra matvæla, sem
aflað er úr jurtarxkinu, befir au'k-
ist stórkostlega, en notkun mat-
væla úr dýraríkinu minkað að því
skapi. Þetta er mjög eftirtektar-
vert, ekki síst af því, að mestöll
matvæli úr jurtaríkinu verðum
við að kaupa af öðrum þjóðum.
Hins vegar seljum við þó marg-
falt meira af matvælum út úr
landinu, matvælum úr dýraríkinu
(fiskur, kjöt o. fl.). Hjer fer á
eftir skýrsla um helstu aðflutt
matvæli 1870 og aftur 1920. Hefir
Hagstofan hjálpað mjer til að
tína þær tölur saman.
Helstu aðflutt matvæli.
1870 1920
kílógr. kílógr
Rúgur .. .. 2.556.000 96.000
Fmgmjöl .... 471.900 7.240.000
Bankabygg . 1.115.600 164.422
Bygggrjón .. 50.100 37.394
Byggmjöl .. 108 15.697
Hveitimjöl .. 27.967 3.659.472
Hveitibrauð 92.874 133.096
Skonnrok .. 10.956 130.832
Hrísgrjón .. 233.165 180.778
Baunir .. .. 253.100 210.779
Hafragrjón .. 1.996.115
Kartöflur 41.200 1.147.960
Kandíssykur 173.888 168.163*
Hvítisykur 57.206 L.157.968*
Strausykur ] 1.569.368*
Púðursykur 18.960 20.479*
Syróp 9.500 590
Úr bændabygðum.
Matvæli.
: Það má segja, að þjóðin lifi
r.ú við góð kjör og góða heilsu —
ef litið er á liðna tíð. Viðkoman
e; nú um það bil 1% á ári (þ. e.
(fólksfjölgunin). Og með þeim
hætti tvöfaldast þjóðin á 70 árum.
! Jeg hefi einu sinni — fyrir 12
árum — spáð því, að árið 2000
muni 250.000 manns lifa á landi
hjer („Næstu harðindin" bls. 14).
En mjer er nær að halda, að sú
spáfluga springi, fólkið verði
orðið fleira en því nemi. Það er
nútíðarreynsla, að þjóð sem vegn-
ar mjög vel, æxlast svo fljótt, að
fólksfjöldinn tvöfaldast á 50 ár-
um. Ef nú þar við bætist inn-
ílutningur fólks, þá vex þjóðin
enn örar (Bandaríkin!).
íslenska þjóðin á vafalaust hrað
fara vöxt í vændum — ef hún
sveltur ekki.
Það er sulturinn, það er hall-
æri og drepsóttir, sem hamlað
hafa vextinum alt til skamms
, tíma. Og það er ekki langt að
fara. Jeg veit fullar líkur þess,
að í harðindunum 1881—87 muui
bjargarskortur hafa grandað
heilsu og lífi allmargra manna.
Hjer er margs að gæta. Þessar
tölur verður að bera saman við
fólksfjölda. 1870 var fólksfjöld-
inn á öllu landinu 69.763. En 1920
var íbúatalan 94.690.
Það kemur þá í ljós, að 1870
komU á mann um það bil 69 kg.
af kornmat og tæp 4 kg. af sykri.
En 1920 komu á mann um það bil
146 kg. af kornmat og 30 kg. af
sykri.
Þessi stórkostlega breyting hef-
ir vitanlega gerst smátt og smátt.
Er hjer ekki rúm til að rekja
þann feril.
Þess ber að gæta, að aðflutn-
ingur matvæla úr dýraríkinu hef-
ir líka aukist að milklum mun, var
lítill 1870, en nam 1920 1.015.070
!kg. (ket, feitmeti, ostur, egg o.
fl.) og metið á 2.600.000 kr.
Um allar þessar útkomur má
margt hugsa. Við sjáum til dæm-
is að rúgurinn kom áður mestall-
ur ómalaður, en nú malaður.
Þetta er ótvíræð afturför. Hveiti-
kaupin hafa aukist stórkostlega á
móts við rúg, og er það vafasöm
framför; sumir telja það beina
afturför, af því að minna er af
*) Þessar tölur eru teknar úr
verslunarskýrslum fyrir árið 1921,
af því að sundurliðun vantar 1920.
fjörefnum („vitaminum“) í hveiti
! en xúg. Hafrar eru ágæt fæða —
! þar er breyting til batnaðar.
Þá verður að minnast á kart-
öflurnar. Við sjáum að aðflutn-
ingurinn hefir aukist stórkostlega.
Jafnframt kefir kartöflurækt tek-
ið afarmiklum framförum hjer á
landi. Þetta er ágæt nýjung, eink-
um til sveita, þar sem tíðast er
fátt um nýmeti (nýtt ket, nýjan
fisk). Það er veglegt verkefni
fyrir Búnaðarf jelag íslands að
hlynna að kartöfluræktinni. Kart-
öflur eigurn við ekki að kaupa af
öðrum þjóðum. Það er óþarfi.
Þær geta vaxið víðast hvar í
bændabygðum. Kartöflurækt er
nú best stunduð í sveitunum sunn
an undir Eyjafjallajökli og Mýr-
dalsjökli (Eyjafjallasveitum og
Mýrdal), enda bygg jeg að þar
mætti rækta kartöflur í svo stór-
um stýl, að tekið yrði fyrir allan
kartöfluflutning frá öðrum lönd-
i'm. Þó verður aldrei vart við
kartöflur þaðan að austan hjer í
Reykjavík. Því valda illar sam-
göngur — járnbraut vantar. Al-
staðar stendur járnbrautaleysið
bestu bygðunum fyrir margvísleg-
um þrifum. Eitt verð jeg .að
segja: Verðið á kartöflum hjer í
Reykjavík er nú afarhátt, svo að
kartöflur eru hjer míklu dýrari
en flest önnnr fæða, miðað við
næringargildi.
Það mun þykja harla eftirtekt-
arvert, að sykurátið hefir meira
en sjöfaldast á undanförnum fim-
tiu árum. Sykur er áð vísu ekki
mjög dýr fæða, miðað við marga
aðra fæðu. En minna má þó gagn
gera.
Um kornmataraulkninguna er
öðru máli að gegna. Hún er til
bóta, meina jeg. Og svo er annað:
Kornmaturinn er okkar ódýrasta
fæða nú á dögum. Það var öðru
vísi áður, þá var harðfiskurinn
„brauð íslendinga“, eins og Egg-
ert Ólafsson rjettilega komst að
orði. Skreiðin var á fyrri öldum
ódýrasta fæðan hjer á landi —
það hefi jeg fundið út úr okkar
fornfrægu Búalögum.
Jeg sný mjer þá að matvælum
úr dýraríkinu, þeim sem lands-
menn leggje sjer til munns. Þau
eru flest innlend. Eru engar skýrsl
ur til um það, hve bændur leggja
mikið til búsins. En rosknir menn
vita vel, að þar hefir einnig margt
breyst undanfarin 50 ár.
Ketát hefir stórupi minkað á
sveitaheimilum. Ketið er orðið
helsta verslunarvara bænda. Það
er orðið dýr fæða. Það er 6parað.
En slátri hafa þeir nóg af, meira
en áður. Má segja, að það komi
í stað ‘ketsins. Og þegar um vetr-
arfæði er að ræða — „gamlan
mat“ — þá er vel verkað súrt
slátur að mörgu leyti ekki lak-
ari fæða en saltket. Sumir halda
því fram, að súrmeti sje hollara
en saltmeti. Hjer er og á það að
minnast, að nú er hrossaket, orðið
algeng fæða víðs vegar um land.
Er það vel farið. Það er holl og
góð fæða. Á því er enginn efi.
Og það verður bændum miklu
ódýrara , en sauðaket eða nauta-
ket. Súrt skyr — gamalt skyr —
verður varla á vegi manns síðan
l hætt var að færa frá og hafa ær
| í kvíum á sumrin. Það tel jeg vel
farið. Eldsúrt skyr er ill fæða, þó
að nýtt og nýsúrnað skyr sje
ágætur og hollur matur.
Þá er harðætið, harðfiskurinn,
skreiðin. Um þá vörs *r nú miiklu
minna en áður. Harðfiskur er
næringarmikil og góð fæða, góð
fyrir magahraust fólk, en all tor-
melt. Einn • höfuðkostur fylgdi
skreiðinni: Hún þroskaði teunur
barna og unglinga og hjelt þeim
óskemdum. Tannpínan — sú sí-
vaxandi þjóðarpína — stafar vafa
laust af harðætisskorti, aðallega,
en ekki bara af sykuráti, eins og
margir halda.
Eitt er eftirtektarvert. Við sem
liöfum svo lítið á borð að bera af
innlendri jurtafæðu, við erum að
hverfa frá ýmsri þeirri jurtafæða,
sem forfeður okkar neyttu í stór-
um stýl. Á jeg þar einkum við
fjallagrös og söl.
Ef nú spurt er um galla á mat-
reiðu sveitamanna, þá verðnr eig-
inlega ekki fyrir manni nema
einn böfuðgalli, sem sje skortur á
nýmeti mestan hlnta árs. Hvernig
á að bæta úr því? Menn haf* bent
á mörg ráð: reisa íshús í sveit-
um, sjóða niður á haustin,
slátra smám saman árið um kring
til heimilisþarfa (besta ráðið). En
þar er eítt enn. Afarvíða á land-
inu eru silungsvötn þar sem veíða
má eða veiða mætti árið um kring.
Og silungsveiðina mætti vafalaust
auka stórkostlega, með siltuiga-
klaki og viturlegri veiðiaðferðum
en nú tíðkast. Hver á að vinna að
þeim þjóðþrifum — fiekifjalagið ?
búnaðarfjelagið ?
Hjer hefir verið farið fljótt
yfir sögu, örlítið minst á aokkur
atriði í matfangamáli þjóðarjnn-
ar, máli sem einlagb Iiggur of
langt niðri í láginni.
En jeg get ekki lokið þessu
tali mínu án þess að minnast á
höfuðhættu þjóðarinnar — hafís-
inn. Verstu harðindin, verstu haf-
ísharðindin koma ekki á hverri
öld. En lesið um harðindin á sí-
asta áratug 17. aldar, lesið í bók-
um Þorvaldar Thoroddsen (Lýs-
ing fslands. Árferði á fsl.), eða
lesið bara lítinn bækling minn, er
heitir „Næstu harðindin“ og kom
út 1913 (fæst enn í bókabúðum).
Og engum mun dyljast, að það
geta komið þau ísár, að alls ófært
verði fyrir skip að Norður- og
Austurlandi frá því á útmánuðum
og fram á sumar. Og munið svo,
að nú er jafnan bjargarlaust í
kaupstöðum um miðjan vetur,
stólað upp á miðsvetrarferðir skip
anna. Ef þær bregðast — og þær
geta brugðist, á næstu öld, eða
þessari öld, kannske áður langt
líður — enginn veit það fyrir. En
við .vitum það sem af er. Við vit-
um, að það er samgönguteppan
eem verst befir lejkið þjóðina í
þeim beljarárum. Samgöngutepp-
ari ein (allir aðdrættir bannaðir)
hefir stundum valdið því, að fólk
og fje hefir hrunið niður úr
hungri. Og jeg á ekki bara við
Norður- og Austurland. Einstaka
sinnum geta kornið þeir snjóar,
að allstaðar verði ófært um sveit-
ir, allar leiðir bannaðar — nerna
járnbrautir.
Þjóðin er vonarpeningur meðan
landið er járnbrautarlaust.
22. sept. 1925.
G. B.