Tíminn - 09.01.1981, Blaðsíða 8

Föstudagur 9. janúar 1981
8

Skirnir.
Timarit hins islenzka bók-
menntafélags.
154 ár.
Ritstjóri
Olafur Jónsson
Reykjavik 1980.
Ýmsum mun þykja Sklrnir
nokkuó einhæfur þetta áriö, þar
sem efni hans er allt um leikrit
og leikstarfsemi aö undantekn-
um örfáum ritdómum. Auövitaö
er leiklistin á tslandi og þær
bókmenntir sem þar heyra til
veröugt umhugsunarefni svo aö
það ætti aö mega gera góðan ár-
gang af timaritinu. En er svo
komiö að ritstjórnin þurfi að
panta allt efni i Skirni? Býöst
þar ekkert efni án þess aö eftir
sé leitaö? Sé svo mætti þaö
vekja ýmsar hugleiöingar um
stööu bókmenntafélagsins og
Skirnis, þvi aö ýmislegt er nú
skrifaö um sögu, tungu og bók-
menntir aörar en leikrit. En ef
til vill geymir ritstjórinn mynd-
arlegan foröa til næsta árs þó aö
vel hafi þótt henta aö helga leik-
listinni þennan árgang.
Jóhann Sigurjónsson
ir um einhvern Fástgerving.
Þjóösagan er leikriti Jóhanns ó-
háö, Galdra-Loftur var ekki
ráösmannssonur á Hólum. Jó-
hann var ekki bundinn af eldri
sögnum um Loft fremur en
Fjalla-Eyvind. Doktor Jóhann
Fást kemur þessu máli heldur
ekki viö. Þaö mun vera komið
frá þeim Lúther og Melankton
aö fjandinn hafi fylgt þessum
samtiöarmanni þeirra i hunds-
liki og hirt húsbónda sinn aö
lokum. Um þaö bil hálfri öld
eftir dauöa hans voru skráöar
þjóösögur um hann og siðan
voru samdir sjónleikir, sögur og
óperur um hann viöa um lönd.
Þaö kemur ekki þessu máli viö
og er óháð leikriti Jóhanns
Sigurjónssonar. Þvi þarf ekki að
tala um „fástiskan” skilning
eöa túlkun I þvi sambandi.
Jón Viöar segir margt fróð-
legt um túlkun Galdra-Lofts á
leiksviöi. Aöalatriöin i máli
hans eru þau aö leikritiö hafi al-
mennt verið misskilið og aöal-
persónan rangtúlkuð. Hann seg-
sínum og hafa vilja sinn fram.
Hann ætlar sér aö nota hiö illa
til góös og treystir siöferðis-
styrk sinum til þess. En hann
veit ekki sjálfur til hvers hann
ætlar aö nota vald sitt. Valdiö
sjálft er honum takmark.
Hvaö er algengara i mann-
legu lifi, en aö standa i þessum
sporum? Þetta er náskylt
spurningunni um tilganginn og
tækin. Og alltaf er verið aö boöa
aöferöir og benda á leiöir til aö
frelsa heiminn meö fulltingi
hins illa. Þá virðist þessi boð-
skapur eiga fullt erindi til okk-
ar.
1 sjónleiknum er hver úrslita-
stundin af annarri hjá Lofti.
Hann veröur Steinunni afhuga.
Hún þreytir hann, þegar hann
vill einbeita sér aö fræöum sin-
um. Þegar biskupsdóttirin
kemur heim, blossar upp i huga
hans vinátta bernsku og æsku.
Svo kemur faðir hans, freistar-
inn, sem elur á metnaði hans og
eigingirni og skirskotar jafn-
framt laglega til alls, sem hann
ÁRSRIT HELG
LEIKLISTINl
Sveinn Einarsson
Um leik-
stjóm
Fyrsta greinin i Skirni kallast
Um leikstjórn, erindi sem
Sveinn Einarsson þjóöleikhús-
stjóri flutti á aöalfundi bók-
menntafélagsins 17. desember
1979.
Erindiö hefst á þvi aö þaö hafi
veriö hiö mesta glapræöi aö ját-
ast „inn á þaö” aö flytja þetta
erindi þvi þó aö þjóöleikhús-
stjóra hafi „til margra ára”
langað til aö gera efninu skil
væri „nánast óvinnandi vegur
aö setja sig i fræöilegar stelling-
ar” svo aö dugi vegna daglegra
anna við leikstjórn og leikhús-
stjórn. Siöan er þó rætt um hve
leikstjórastarfið hafi þróast úr
litilfjörlegu leiöbeinandastarfi
upp i þaö aö leikstjórinn á svip-
aöan hlut og höfundur annars
vegar og leikarar hins vegar I
hverri sýningu aö mér skilst.
Erindiö endar á þvi aö þar sé
nú komiö sem viö ætti aö taka
„kafli, þar sem fariö væri nánar
inn á aðferöir meö einstökum
dæmum”, en þar sem tlmi
ræðumanns er þrotinn veröur
ekki um slikt að ræöa.
Þetta kann aö hafa veriö gott
og gagnlegt fyrir aöalfundinn en
almennir lesendur Skírnis hafa
iitiö meö þetta aö gera. Betra
heföi veriö aö sleppa nokkrum
nöfnum leikhúsmanna viöa um
heim en koma aö svo sem einu
eöa tveimur dæmum til skýr-
ingar einhverju þvi sem fullyrt
er án alls rökstuönings eöa
skýringa. Meiri hluti þeirra
leikhúsmanna sem nefndir eru,
en þeir eru allt upp i 35 á blað-
siöu, eru alveg ókunnir öörum
en sérfræöingum um leikhús-
mál og af flestum þeirra fáum
viö hér ekki annab en nafniö
tómt.
Vafasamt finnst mér þar sem
segir i erindinu eftir aö rætt er
um Bertold Brecht, sem vildi
neyöa áhorfandann til aö taka
heim með sér spurningar leik-
sviðsins og halda áfram að
"flima viö þær. „Þannig mynd-
aðist hinn frægi þrihyrningur,
hiö vitsmunalega skirskotunar-
samband persónunnar, leikar-
ans og áhorfandans”. Ég hélt aö
þaö væri nokkru eldra aö vilja
neyöa áhorfandann til aö hafa
spurningarheim meö sér og þar
meö „vitsmunalegt skirskotun-
arsamband”.
Þjóöleikhússtjóri segir aö
leikstjóra endist oft vart sólar-
hringurinn. Þab lengir enginn
maöur sólarhringinn og þaö á
enn viö sem Hávamál segja aö
vaki ósnotur maöur allar nætur
og hyggi aö verkum sinum er
hann móöur er að morgni
kemur og allt vil sem var. Ef
sólarhringurinn endist leik-
stjóranum ekki þá er þaö vegna
þess, aö leikstjórnin er slæm,
honum er ætlab meira en hann
ræöur viö.
I erindinu bregöur fyrir oröa-
laginu aö alhæfa vandann
„nökkvat”. Hvers vegna þessi
fyrnska? Þvi er ekki notuö sú
mynd sem i málinu lifir og sagt
nokkuö? Eöq þá nakkvat eins og
er i Völsungasögu?
Galdra-
Loftur
Loftur á leiksviðinu heitir rit-
gerö eftir Jón Viöar Jónsson og
er um Galdra-Loft Jóhanns
Sigurjónssonar i islensku leik-
húsi. Hún var upphaflega próf-
ritgerö I leikhúsfræði viö Stokk-
hólmsháskóla 1977.
Jón Viöar Jónsson
Athyglisverö eru orö höfundar
þar sem hann segir: „Enda þótt
ætlun min i upphafi hafi veriö sú
aö einskoröa mig viö þá hliö
málsins sem aö leikhúsinu
sneri, varö mér fljótlega ljost,
aö undan texta Jóhanns Sigur-
jónssonar varö ekki komist”.
Mörgum mun koma á óvart að
byrjaö hafi verið á prófritgerö i
leikhúsfræðum meö þaö i huga
aö sjónleikurinn sjálfur eins og
höfundur gerði hann þyrfti ekki
aö koma málinu vib.
Jón Viöar segir aö margir hafi
taliö aö Galdra-Loftur sé mis-
heppnað verk en telur sjálfur aö
þar sé „eitt margslungnasta og
heilsteyptasta verk islenskra
leikbókmennta”.
Vanmat manna á leikritinu er
aö nokkru tengt þeim saman-
buröi sem Siguröur Nordal
geröi á þvi og þjóösögunni eins
og séra Skúli á Breiöabólstað
skrifaöi hana. Lika viröast hafa
flækst fyrir mönnum hugmynd-
ir m.a. „Særingin felur þannig I
sér visun til þeirrar grimmdar
sem kapitaliskt þjóðfélag bygg-
ist á og elur upp i mönnum”.
Nú finnst mér aö vel geti fallið
inn i þessar umræöur kafli úr
leikdómi sem ég skrifaði i Tim-
ann 1948:
„Galdra-Loftur Jóhanns
Sigurjónssonar er mikið verk.
Enginn neitar þvi, að þar sé
mikill fjöldi spakviturlegra
setninga og viöa mikil listræn
tilþrif. Hitt segja nú ýmsir list-
dómarar, að ritiö sé gallaö,
stefna eða boðskapur óljós, og
hefir jafnvel veriö tekiö svo til
oröa aö i niöurlagi leiksins hafi
efniö runniö úr höndum höfund-
ar.
Ég er þessum gagnrýnendum
ekki sammála. Mér viröist
Galdra-Loftur mikiö skáldverk
og sérstætt að lifsspeki og endir-
inn er eölilegur og blátt áfram
söguleg afleiðing þess, sem á
undan er komiö.
Galdra-Loftur er hinn ungi
leitandi. Hann er gáfaöur, ötull
og ofurkappsfullur og metnaður
hans er mikiil. Hann er lika
studdur meö fé og völdum, svo
aö honum er flest léttara þess
vegna.
Loftur er tákn hins unga, ó-
ráöna og leitandi sem ber i sér
visi til alls og ætlar sér mikinn
hlut, eins og samboöiö er
hraustri og vaxandi æsku. Þetta
er hiö almenna, sem á viö alls
staöar. En þegar i upphafi leiks-
ins hefir Loftur tekiö þá ákvörö-
un, aö ná hinu illa á vald sitt og
nota þaö til aö svala metnaöi
hafi fyrir son sinn gert, og til-
finninga sinna. Sá, sem komast
vill áfram, veröur aö láta ásta-
mál sin lyfta sér, en ekki draga
sig niður. Og þegar Steinunn
kemur meö kröfur sinar og skir-
skotar til frumstæðustu skyldu
mannsins, fööurskyldunnar,
finnst Lofti, að hún sé að spilla
allri framtiö sinni. Þá óskar
hann þess, aö hún hverfi. Hvarf
Steinunnar er eblileg og rökrétt
afleiöing af þvi, aö hún skynjar
hug og óskir mannsins, sem hún
elskar.
Enn er ein úrslitastund i lifi
Lofts, þegar Disa talar viö hann
I kirkjunni. Enn vill hann sigra
meö fulltingi hins illa. Tak-
mark hans er enn aö veröa vold-
ugur án þess aö hann viti hvaö
hann ætlar aö nota valdiö. En nú
er hann friölaus af sjálfsásökun
vegna Steinunnar. Þó vill hann
dyljast fyrir Disu og þorir ekki
aö játa fyrir henni hver hann sé.
Þegar hún fer að leita fööur sins
til hjálpar, veit hún, aö Loftur
hefir ekki treyst henni til að vita
sannleikann. Þannig vill hann
bjargast á blekkingunni. Hann
vill ekki kannast viö hver hann
er. Það er dauðasynd hans.
Þetta er boðskapur leiksins.
Vegur þess, sem tekur hið illa i
þjónustu sina, liggur til dauða.
Slik viöskipti enda ekki nema á
tvo vegu, með forherðingu eða
vitfirringu.
Menn geta deilt um þetta
allt, og þaö er naumast von, að
þessi boöskapur falli öllum i geö
á þeim timum, er margir hafa
trú á þvi, aö heimurinn veröi
frelsaöur meö illu, og þaö er
nokkuð almennt að vilja byggja
upphefö sina og gengi á þvi, aö
dyljast og sýnast annar en er. —
Hins vænti ég, aö þeir sem at-
huga þetta af fullri sanngirni,
muni viöurkenna, aö Jóhann
Sigurjónsson hafi vitaö hvað
hann var aö fara, þegar hann
skrifaði Galdra-Loft. Hann
haföi vitaö hvaö hann vildi segja
og hafi sagt þaö”.
Þaö er ósköp barnalega
grunnfærið aö takmarka hib
neikvæöa hjá Lofti viö kapital-
iskt þjóöfélag. Hvaö sem um
kapitalisma má segja gildir hér
einu hvort samfélag er kennt viö
Marx eöa Lenin eöa Maó eöa
Krist. Eigingirni og sérgæði
BÓKMENNTIR