Tíminn - 08.01.1921, Blaðsíða 2

2
T'ÍMINN
að uppbót á verði hrossa, sem hestasölunefndin seldi til útlanda 1920 er
kr. 28.00 fyrir hross og verður greidd sem hér segir:
í Skagafjarðarsýslu af síra Sigfúsi Jónssyni Sauðárkróki.
- Austur-Húnavatnssýlu af Pétri Theódórs, Blönduósi.
- Vestur-Húnavatnssýslu að Hrútafirði af Guðm. Sigurðssyni
kaupfélagsstjóra Hvammstanga.
- Hrútafirði af Kristmundi Jónssyni, kaupfélagsstjóra Borðeyri.
- Dalasýslu af Bjarna Jenssyni, Ásgarði.
- Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, af Sigurði Runólfssyni, Borgarnesi.
- Gullbringusýslu, Reykjavík og Plafnarfirði,
af Sambandi ísl. samvinnufélaga, Reykjavík.
- Rangárvallasýslu af Guðbrandi Magnússyni, Hallgeirsey.
Þeir, sem ekki eru búsettir í ofangreindum héröðum, fá uppbótina
senda með pósti.
Reykjavík 3. janúar 1921.
Um jólin.
Tveggja viðburða úr listasögu
bæjarins, sem gerðust um jólin,
vill Tíminn sérstaklega geta.
Leikfélag Reykjavíkur hefir
lengi haft þann sið að hefja að
leika veigamesta leikritið á annan
í jólum. Að þessu sinni heitir
leikritið „Iíeimkoman“, eftir H.
Sudermann, verulega tilkomumik-
ið leikrit, um stéttamismun,
dramb og ástir. Hefir það áður
verið leikið hér í bænum um alda-
mótin. Efnis leikritsins verður hér
ekki frekar getið, enda yrði það
alt of langt mál, en hitt voru mik-
il og góð tíðindi, hve vel það fór
úr hendi hjá Leikfélaginu að sýna
svo vandasamt leikrit. Og það var
mjög eftirtektavert einmitt í
þetta ’sinn, því að það eru nú að
hefjast tímamót í sögu félagsins.
Tveir aðalleikendanna léku ekki.
Frú Stefanía Guðmundsdóttir er
í Vesturheimi og Jens B. Waage
virðist vera að draga sig í hlé,
smátt og smátt. Munu allir ein-
huga um að harma það, verði það
fyrir fult og alt, en bankastörfin
munu æ taka meira af tíma hans
— hann var t. d. um skeið í haust
settur bankastjóri. Af gömlu leik-
endunum léku ekki nema þrír:
Frú Guðrún Indriðadóttir og
Friðfinnur Guðjónsson, og eru
það engin sérstök tíðindi þótt
þau hafi bæði leikið vel, því að
það gera þau altaf. Hinn þriðji
hinna gömlu hefir all-langa hríð
tekið sér hvíld: Helgi Helgason
verslunarmaður. Er það gleðilegt
að sjá hann aftur á leiksviði, því
að þau hlutverk, sem eru við hans
hæfi, leysir hann altaf mjög’ sam-
viskusamlega og prýðilega af
hendi og það átti við í fylsta mæli
í þetta sinn. En leikritið þurfti á
mörgum leikendum að halda og
reyndi á þolrifin nýju leikend-
anna. Ragnar Kvaran lék aðal-
hlutverkið, mjög vandasamt hlut-
verk. Hann hefir leikið nokkrum
sinnum áður, við góðan hróður. I
þetta skifti hefir hann staðist
eldraunina, ef svo mætti segja,
með því að sýna hvorttveggja: að
hann hefir elju til þess að leggja
í það mikla vinnu að leysa mikið
hlutverk af hendi, og ótvíræða
hæfileika um að skilja og sýna.
Vitanlega er hann ekki orðinn
fullkominn leikari, en hann er
heldur ekki nema 26 ára. J>að, að
svo ungur maður leysir svo vel af
hendi verulega vandasamt hlut-
verk, gefur hinar allra bestu von-
ir. þetta var mesti viðburður
kvöldsins: að félagið hefir eign-
ast, þar sem Ragnar er, mann sem
virðist munu vera fær í flestan
sjó, mann sem geti tekið við af
af Jens Waage, sé hann að draga
sig í hlé, eða starfað prýðilega
með honum. — pað var og
ánægjulegt hve margir hinna
nýju leikendanna fóru laglega
Spitsbergen
eftir
Jón lækni Ólafsson.
það sætir furðu, hve lítið sést
hefir í íslenskum blöðum um
Spitsbergen. Maður skyldi næst-
um ætla, að hingað bærust ekki
norsk eða sænsk blöð. En sú mun
þó eigi ástæðan, heldur hitt, að
sjálfstæðismálin og síðan styrj-
öldin mikla hafa á síðustu áram
gagntekið hugi manna. Óhætt er
að segja, að ekkert hingað til
óbygt land hefir jafnmikið verið
ritað og rætt um á síðustu áram
sem Spitsbergen, og þá einkum
meðal Norðurlandaþjóða. — það
mun samt flestum hér á landi nú
kunnugt oi'ðið, hversvegna Spits-
bergen ^r svo mjög umrædd orð-
in. Margra ára ítarlegar vísinda-
legar rannsóknir hafa sem sé fyrir
löngu leitt það í ljós, að land
þetta, eða eyjalönd réttara sagt,
eru eftir stærð eitt af auðugustu
kolalöndum í heimi.
það er efni þessarar greinar að
bregða upp dálítilli mynd af þessu
merkilega kolaheimskautalandi,
fyrir íslendingum. Hygg eg mörg-
um muni þykja gaman að vita
eitthvað um það, sem þar er að
gerast. Verður hér að fara stutt
yfir sögu. Mun eg fyrst drepa á
helstu drætti úr sögu landsins, því
næst lýsa landinu sjálfu, og að
með hlutverk sín, sem að vísu
voru að mun veigaminni. Frk.
Kristín Norðmann og þær systui'
Guðlaugsdætur bæjarfógeta, léku
allar laglega. Verður þó ekki að
svo stöddu hið sama um þær sagt
og Ragnar, að þær séu því vaxn-
ar að leysa af hólmi eldri leikend-
urna. Ágúst Kvaran verslunar-
maður og Magnús Jónson prent-
ari leika sömuleiðis laglega. I-Iafa
þessi öll að vísu komið á leiksvið
fyr. Gunnar E. Kvaran lék í
fyrsta sinn, en svo lítið hlutverk,
að ekki verður af markað um
hæfileika hans. Er það ljóst af
þessari frásögn að Leikfélagið á
yfir að ráða bæði fjölbreyttum og
góðum leikkröftum og ósannar
gjörsamlega allar hrakspár sem
verið hafa á lofti. Fengi félagið að
búa við sæmileg húsakynni, þá er
það tvímælalaust, að það myndi
hefja íslenska leikment á hærra
stig. Og þetta, hve félagið hefir
nú sýnt sig lífvænlegt og atorku-
fult, gefur því byr undir báða
vængi að bæði hið opinbera og
leiklistarvinir verði að hjálpa því
um betri aðstöðu, undir eins og
losast um fjárhagsvandræðin.
Karlakór K. F. U. M. söng nú
um jólin, opinberlega í þriðja
sinn, undir stjóm Jóns Halldórs-
sonar ríkisféhirðis. J>að er besti
samsöngur félagsins og ekki ein-
ungis því að þakka að nú var
sungið í miklu betri söngsal en áð-
ur, sem sé í Nýja Bíó. Söngurinn
bar það mjög greinilega með sér,
að söngmennirnir hafa lagt við
það mikla alúð að vanda sig sem
best. Fáir í hópnum vora frábærir
söngmenn, en þeir virðast allir
vera áhugasamir og duglegir. En
sérstaklega bar söngurinn vott
um ágæta hæfileika söngstjórans,
bæði um val og stjórn. J>að er
beinlínis uppeldi í söngment að
heyra það hversu vel Jóni tekst
að láta kórinn syngja sum lögin
sem allir kannast við — það var
uppeldi um að skilja söng og fara
rétt með söng. J>að er alveg vafa-
laust að Jón Halldórsson vinnur
mikið og gott verk um að bæta
smekkvísi manna hér í bænum um
söng. Hann hefir meðfædda ágæta
hæfileika til söngstjórnar. Bæði
honum og söngmönnunum var
samsöngurinn til fylsta sóma —
nema að einu leyti. Einn eða fleiri
söngmannanna voru ófyrirgefan-,
lega flámæltir. það bar að vísu
ekki verulega á því nema á einum
stað: „þótti þér ekki ísland þá
yfirbragðsmegið tel að sjá“ —
sungu einhverjir og þá var eins og
slett væri framan í mann blautri
tusku. — það prýddi sönginn, að
tveir bestu söngmenn bæjarins,
Pétur Halldórsson og Símon þórð-
arson, sungu einsöng.
------0-------
þingkosningin hér í bænum á
að fara fram 5. febr. Framboðs-
frestur er til 8. þ. m.
lokum og aðallt ga segja frá kola-
landinu og námurekstri þar. —
Menn muna, að í Landnámabók
stendur að 4 daga sigling sé frá
Langanesi til Svalbarða, eða norð-
ur í Hafsbotn. í íslenskum annál-
um, er út gaf G. Storm, er fundur
Svalbarða talinn árið 1194. þykir
nú ábyggilegt að Svalbarði, sem
getið er í Landnámu, sé hið sama
land sem nú kallast Spitsbergen,
og er þá Landnáma og annálamir
hinar fyrstu og einustu heimildir
fyrir fundi Spitsbergen. Hafa ef-
laust annaðhvort íslendingar eða
Norðmenn á ferðum sínum hrak-
ist af leið út og norður í haf,
þangað sem Spitsbergen liggur.
Síðan „týndist“ landið og fanst
eigi aftur fyr en árið 1596, að
hollenskur maður, nefndur W.
Barents, rakst þangað af tilvilj-
un. Var hann að reyna að komast
sjóleiðina norðan Asíu til Kína.
Eftir endurfund landsins, 1596,
tóku ýmsar þjóðir að sigla til
Spitsbergen, 1 þeim tilgangi að
stunda veiðiskap. Kom það brátt
í ljós, að höfin nyrðra þar voru
auðug að rostungi, hval, sel og ís-
bimi, en refir, hreindýr og fugl á
landi. Mætti vel kalla fyrstu 100
árin (1600—1700) í sögu Spits-
bergen hvalveiðaöldina, en oftast
nefnd um leið blómaöld landsins.
Vora það aðallega Hollendingar
og Englendingar er stunduðu
veiðina. í byrjuninni var aðallega
StaðarfelL
Öllum sem fylgjast með því sem
gerist, hlýtur að vera enn í fersku
minni hið hörmulega slys, er varð
í haust á Staðarfelli í Dalasýslu,
er þau hjónin, Magnús búfræðing-
ur Friðriksson og kona hans,
Soffía Gestsdóttir, mistu í sjó-
inn einkason sinn uppkominn,
uppeldisson sinn, vinnumann og
vinnukonu. Blöðin hafa skýrt frá
því, með hvaða hætti þetta
hönnulega slys vildi til, og verð-
ur því eigi fjölyrt um það hét.
Gestur heitinn Magnússon —
en svo hét sonur Staðarfellshjón-
anna — var fæddur 16. júlí 1889,
og var því kominn á þrítugasta og
annað árið, er hann druknaði. —
Hann var ágætis maður, mentað-
ur vel, eftir því sem gerist um
ólærða menn, prúður í allri fram-
göngu, og hvers manns hugljúfi,
er honum kyntust. Sakna hans því
allir sárt, er nokkra kynningu
höfðu af honum. Hann var í
stuttu rnáli sagt hið mesta manns-
efni og líklegur til forystu í sinni
sveit og sínu héraði.
það var kunnugt þeim, er
þekkja Magnús á Staðarfelli og
þau hjón, að Gesti sáluga var ætl-
að, hefði honum enst aldur, að
taka við Staðarfellinu til ábúðar.
Nokkur efi var reyndar á því um
skeið, að hann mundi treysta sér
til búskapar sökum veikrar heilsu.
En síðustu árin, og einkum sein-
asta árið er hann lifði, virtist
heilsan vera að styrkjast og um
leið vonin um það, að hann mundi
geta gerst bóndi á Staðarfelli
þeirra hluta vegna, enda innileg-
asta ósk foreldra hans, að svo
mætti verða. Og það var heldur
ekkert til þess sparað að bæta og
prýða þetta höfuðból, og gera það
stunduð rostunga og bjarnarveiði,
og var einkum rostungurinn drep-
inn svo grimdarlega, uns eigi sást
meira af honum á vesturströnd
landsins. Svo sem kunnugt er,
voru Biskayar (Frakkar) svo að
segja hin eina þjóð, er þá ráku
hvalveiði í Atlantshafi. Kom Hol-
lendingum og Englendingum nú
til hugar að reyna að drepa
hvalinn norður í Ishafinu, og
lærðu þeir af Biskayum veiðiað-
ferðirnar, því enginn kunni betur
þeim til hvalveiða. Sendu hin hol
lensku og ensku útgerðarfélög ár-
lega norður til Spitsbergen sívax-
andi fjölda hvalveiðibáta og
stunduðu veiðarnar af kappi,
fyrst við strendur landsins, uns
hvalurinn var eyddur þar, en síð-
an á hafi úti. En það varð eigi
einungis baráttan við hvalinn er
hér var háð, heldur einnig um
yfirráðin yfir veiðinni yfir höf-
uð. — Kom oft til orustu norður
þar milli Hollendinga 0g Englend-
inga út af veiðiréttinum, og má
sjá þess merki enn þann dag í
dag á Spitsbergen, því víða eru
þar heilir kirkjugarðar af beina-
grindum. Hollendingar báru alla
jafna hærra hlut, enda voru
þeirra skip ætíð mun fleiri. Oft
voru send herskip frá báðum þjóð-
um til fylgdar hvalveiðaflotanum.
Frakkar voru og nokkrum sinnum
norður þar og stunduðu veiðar.
Danakonungar gerðu kröfu til
sem best úr garði handa einkasyn-
inum. Geta því allir skilið, hvílík-
ur harmur er kveðinn húsbændun-
um á Staðarfelli við fráfall og
missi þessa efnilega manns.
Er því nú svo komið, — og það
geta þeir sem kunnugastir eru,
skilið, — að Staðarfell er auglýst
til kaups og ábúðar. Skrifar
Magnús þeim, sem þetta ritar:
„Á óvæntan hátt hefi eg mist
mína ástkæru vini og starfsfólk,
sem mér var svo kært, og um
langt skeið hafði borið með mér
hita og þunga dagsins. Neyðist eg
því til að hætta búskap og selja.
En þrátt fyrir alt mótlætið, þykir
mér þó enn þá vænt um Staðar-
fell, og finst óbærilegt til þess að
hugsa, ef það skyldi lenda hjá
þeim, sem ekki kunna með að
fara.“ — Og þetta skilur hver sá,
er þekkir, hvað Magnús hefir lát-
ið sér ant um jörðina, bætt hana
stórkostlega og setið hana svo vel,
að fáir sitja jörð sína betur. Væri
því vel farið, að Staðarfellið lenti
í eign góðs manns, er tekur þar
við, er Magnús hættir. Og ekkert
mundi honum taka sárara en ef
jörðin kæmist í hendur bröskur-
um og „spekúlöntum“.
Magnús hefir í vor er kemur
búið 18 ár á Staðarfelli. Á þessum
árum hefir hann reist íbúðarhús,
16X14 álnir, steinsteypt, alt þilj-
að og tróð á milli þils og veggja.
J>að er tvílyft með kjallara, rúm-
góðum og hátt undir loft. Vatns-
leiðsla er í húsið og skolpræsla frá
því. Einnig hefir hann bygt fjár-
hús vandað, handa 250 fjár, með
hlöðu á bak við, er tekur um 1000
hesta, alt jámvarið. Vatn er leitt
í fjárhúsið og því svo komið fyrir,
að vatnið rennur í brynningaþrær,
meðfram hlöðuþilinu. Sömuleiðis
hefir hann gert fjós fyrir 10 naut-
gripi, ásamt hesthúsi, heyhlöðu og
áburðarhúsi, alt í einni byggingu
eignaréttar á Spitsbergen í byrj-
un, bygða á því, að Spitsbergen
væri einn hluti Grænlands,og urðu
þjóðirnar að gjalda Dönum veiði-
skatt, en brátt gátu sjómennirnir
sannað að Spitsbergen væri sér-
stakt land, og féll þá skatturinn
niður. En Danir urðu æfir, og
krafðist þá Kristján 4. hæstarétt-
ar yfir hinum norðlægu höfum,
bannaði öllum að koma nær Spits-
bergen (er hann nefndi Kristjáns-
borg) en 10 mílur frá landi, og gaf
dönsku útgerðarfélagi einkaleyfi
til að reka veiðar alt frá 67° alla
leið til Norðurheimskauts. En fyr-
ir kom ekki, og Danir vora úr sög-
unni. — Árlega um miðja öldina
voru norður þar alt að 2—300
hollenskra og enskra skipa. Skiftu
menn sér niður á hafnirnar, þ. e.
firðina á vesturströnd landsins,
og reistu þar hús og ýmiskonar
kofa. Mest varð byggingin á aðal-
aðseturstað Ilollendinga, þar sem
heitir Amsterdameyjan. Reis þar
upp lítill bær er þeir nefndu
Smeerenburg (lýsisbærinn). Voru
þar stór lýsisbræðsluhús, búðir,
bakarí, kirkja og fleira. Auðvitað
vora þessi hús eigi í nútíðarstíl,
heldur hróflað upp, því þau voru
einungis notuð yfir sumarið. I
þessu veri voru á sumrin alt að
1000 manns. Á haustin héldu öll
skipin heim með veiði sína. Og
veiðin borgaði sig vel. J>að er tal-
ið að í 100 ár hafi Hollendingar
og úr steinsteypu. Vatnsleiðsla er
einnig í fjósið.
Allar þessar byggingar eru ó-
venjulega vel gerðar og vandaðar.
J>á hefir Magnús stórbætt tún-
ið, sléttað, giil með grjóti og
gaddavír. Girðingarnar eru ekki
einasta gripheldar, heldur sauð-
heldar. Fást nú þar af túninu eða
innan girðingar, 600—800 hestar,
eftir áiíerði. — Einnig eru girð-
ingar um engi og úthaga, sumar
sauðheldar og aðrar gripheldar.
Munu þær vera inn 7000 metra á
lengd samtals.
Eyjagagn er þar mikið og sel-
veiði. Fyrir frostaveturinn 1917—
18 var dúntekjan orðin 20 kg. En
eftir þann vetur rýrnaði hún og
komst niður í 12 kg., en síðastlið-
ið vor var dúnninn 15 kg. Úr eyj-
um fást þar af heyi — töðu —
6—8 kýrfóður.
Af vorsel veiðist þar 100—150
kópar, og haustselur svo tugum
skiftir.
Árið 1913 ferðaðist S. Sigurðs-
son, forseti Búnaðarfélags Is-
lands, um Dalasýslu, og kom þá að
Staðaríelli, og lét svo um mælt, að
jarðarbætur þar og aðrar fram-
kvæmdir væru miklar og myndar-
legar, og óvenjulega vel gerðar og
vandaðar.
Telja má fremur hægt til að-
drátta á Staðaríelli, og er jörðin
að því leyti og fleiru, vel í sveit
komin. þar er og löggilt höfn,
enda hefir stundum verið rekin
þar verslun.
í ráði er, fyr eða síðar, að reisa
kvennaskóla (húsmæðraskóla) á
Vesturlandi. Mundi ekki Staðar-
fell hentugt skólasetur fyrir þann
skóla? það álíta að minsta kosti
margir, sem kunnugir eru. Álítist
það hentugt að stofna þennan um-
talaða Vesturlands-kvennaskóla á
Staðarfelli, mundi Magnúsi eða
þeim Staðarfelsshjónum þykja
Staðarfellinu vel borgið, og trygg-
ing l'engin fyrir því, að verkum
hans þar yrði viðhaldið, og við
þau bætt. Enda er þar enn um
mikið verkefni að ræða, bæði
engjabætur og túna. Túnstæði er
þar mikið. Liggur veita frá tún-
inu og niður að sjó, er gera má
alla að ágætum töðuvelli. Er og
Magnús byrjaður á því verki að
þurka og og rækta þessa veitu.
Magnús Friðriksson hefir gert
„garðinn frægan“. Hver skyldi nú
geta eða treysta sér til að taka
þar við er hann hætti ? Um það
spyrja nú allir vinir Magnúsar og
þeir, sem Staðarfell er kært.
Kunnugur.
-------0------
Nýr listi er kominn fram við
þingkosningamar, og standa að
honum langsum-menn með Vísi í
broddi fylkingar. Á listanum eru
þessir knenn: Magnús Jónsson
dósent, Jón Ólafsson skipstjóri og
þórður Bjarnason kaupmaður.
sent norður 14,167 hvalveiðabáta
í alt, er veitt hafi 57,590 hvali, eða
hval fyrir 6OJ/2 milj. króna
(Scorsby). Má af þessu sjá að
eigi var um lítið að ræða hér, enda
var þá blómaöld Hollands. Svo
sem næmi lætur, urðu þessi skip
hvalveiðamanna oft illa úti, því
ætíð er erfiðast að „brjóta ísinn“,
og hvalveiðamennirnir hollensku
og ensku voru þeir fyrstu er höfð-
ust við á þessum norðlægu slóðum
og lærðu að lifa þar. Eitt árið fór-
ust t. d. 32 skip, flest hollensk.
Veturinn 1630—31 er merkilegt
ár í sögu Spitsbergen. þá hafa
hinir fyrstu menn vetursetu þar.
Voru það 6 Englendingar, er
höfðu mist skip sitt. — Sama sag-
an kom síðar oft fyrir. Nú sáu
menn og, að lifa mátti á þessu
kalda landi yfir veturinn, og leiddi
það til þess, að t. d. Hollendingar
tóku nú stundum aðgæslumenn
nokkra yfir bæ sínum og dóti
nyrðra, því oft voru ýms skipin
síðbúnari heim á haustin en önn-
ur, og yar þá oftast ruplað, en á
vetrum kom „bangsi“ og eyðilagði
alt ætt og óætt.
Skömmu eftir 1700 sést eigi
meir til hvalveiðaranna við Spits-
bergen. En enn í dag má sjá leyf-
ar af hinum gömlu „borgarrúst-
um“, tóftir, garða, urmul af hval-
beinum og að lokum fjölda af
mannabeinagrindum.
Næsta tímabilið í sögu Spits-