Tíminn - 22.07.1988, Qupperneq 9

Föstudagur 22. júlí 1988
Tíminn 9
AÐ UTAN
Mars hefur löngum vakið áhuga manna. En það er ekki nægilegt að fylgjast með Mars af jörðu niðri og nú eru aftur að hefjast, eftir 12 ára hlé, geimrann-
sóknir stórveldanna á þessari forvitnilegu reikistjörnu. Þá verður m.a. kannað nánar eldfjallið Olympus Mons, sem er 16 mflna hátt, og Valles Marineris,
2500 mílna löng gljúfur.
Ferðin til Mars
hefst senn
- Rússar og Bandaríkjamenn vinna saman aö því
Ferðalög manna til Mars hafa til þessa einungis átt sér
stað í vísindaskáldskap en nú nú virðist hilla undir að af
slíkri ferð verði og það áður en langt um líður. Reikistjarn-
an Mars sem löngum hefur vakið athygli og forvitni manna
þar sem hún glóir á næturhimninum stefnir nú að því að
vera í mestri nálægð við jörð í 17 ár í september nk. og
hefur það orðið til að kynda enn frekar undir áhuga þeirra
sem langar til að heimsækja þessa forvitnilegu plánetu.
Ekki verður þó af því strax í haust, en nú er unnið að því
að kanna betur ástandið á Mars og jafnvel hafinn
undirbúningur að því að senda menn þangað snemma á
næstu öld. Það eru risaveldin tvö, Sovétríkin og Bandarík-
in, sem hafa tekið höndum saman um að láta þann draum
rætast.
Geimathuganir á Mars
hafa legið niðri í 12 ár
Síðastliðin 12 ár hafa risaveldin
tvö sem lengi voru einráð um
geimferðir, Bandaríkin og Sovét-
ríkin, ekki beint tæknikunnáttu
sinni að hugsanlegum Marsferðum
en nú eru þau farin að beina
sjónum sínum á ný að Mars, sem
er næst jörðu af reikistjörnunum.
Á komandi áratug ætla Sovétmenn
að senda ómönnuð rannsóknartæki
sem verða æ fullkomnari til Mars,
og þeir gera sér vonir um að þessar
rannsóknir nái hámarki í sameigin-
legri mannaðri sendiför Banda-
ríkjamanna og Sovétmanna þang-
að um eða fyrir árið 2010.
Nýlega var enn eitt skrefið stigið
í áttina til þess að láta þessi áform
rætast. Þá var með skömmu milli-
bili tveim prótoneldflaugum, sem
fluttu með sér ómönnuð geimför,
skotið á loft frá Baikonur geim-
rannsóknastöðinni í sovétlýðveld-
inu Kazakhstan. Geimförunum er
ætlað það verkefni að kanna Mars
og Phobos, annað tveggja ör-
smárra fylgitungla reikistjörnunn-
ar.
En jafnvel á sama tíma og þess-
um áfanga var fagnað voru sérfræð-
ingar í geimrannsóknum farnir að
velta fyrir sér enn frekari ævintýra-
ferðum út í geiminn til Mars.
Vísindamenn og verkfræðingar
bæði í Bandaríkjunum og Sovét-
ríkjunum vinna að því að hanna
flókin ómönnuð geimför sem eiga
að fara til reikistjörnunnar. M.a.s.
eru sumir amerískir vísindamenn
farnir að gera tilraunir með líkan
að farartæki fyrir vélmenni sem
kunna að eiga eftir að ráfa um
yfirborð Mars einn góðan veður-
dag. Aðrir eru að velta fyrir sér
geimförum til að flytja menn til
Mars, geimstöðvunum til að skjóta
þeim á rétta braut, fjölda manna í
hverri áhöfn og hvernig fyllsta
öryggis verði gætt og einnig er
leitað að heppilegustu leiðunum
um geiminn. Þó að ýmis óárennileg
vandamál séu óleyst eru margir
sovéskir og bandarískir sérfræðing-
ar þeirrar skoðunar að engar óyf-
irstíganlegar hindranir standi í vegi
fyrir því að senda menn til Mars
snemma á 21. öldinni.
Sovétmenn standa
nú Bandaríkjamönnum
miklu framar í mönnuðum
geimferðum
Á sama tíma og bandaríska
geimferðaáætlunin hefur verið í
lamasessi, þ.e. síðan geimskutlan
Challenger sprakk í loft upp
skömmu eftir að henni var skotið á
loft í janúar 1986, hafa sovéskir
geimfarar verið að afla sér dýr-
mætrar reynslu um borð í geim-
stöðvunum Salyut og Mir. Og þó
að nú standi til að bandarískir
geimfarar verði á ný sendir út í
geiminn í september nk. í geim-
skutlunni Discovery, viðurkennir
yfirmaður NASA, geimferðastofn-
unar Bandaríkjanna, James
Fletcher, að Sovétmenn standi nú
Bandaríkjamönnum miklu framar
hvað varðar mannaðar geimferðir.
Hann spáir því að ef hvor þjóðin
um sig ynni upp á eigin spýtur gætu
Sovétmenn sent menn til Mars
a.m.k. fimm árum á undan Banda-
ríkjamönnum.
Bandaríska geimferðastofnunin
hefur orðið illilega fyrir barðinu á
niðurskurði fjárframlaga og
óskýrri stefnumörkun og hefur sem
stendur aðeins eina rannsóknar-
ferð til Mars í sigtinu. 1993 hyggj-
ast þeir senda geimfarið „Mars
Observer" á braut umhverfis Mars
til að safna upplýsingum um lofts-
lag og jarðfræði reikistjörnunnar.
Og þó að Reagan forseti hafi á
Moskvufundinum fallist á varfærn-
islega sameiginlega yfirlýsingu
stórveldanna þar sem minnst er á
„vísindalega leiðangra til tunglsins
og Mars“ sem „svið þar sem tví-
hliða og alþjóðlegt samstarf kunni
að henta“ hafa bandarísk stjórn-
völd í besta falli sýnt hálfvelgju í
áhuga sínum á rannsóknum á
Mars, hvort heldur sem er einir á
báti eða í samvinnu við aðra.
Hins vegar fer áhugi margra
Ameríkana á mannaðri ferð til
Mars sívaxandi þrátt fyrir að álitið
sé að slíkt fyrirtæki geti kostað allt
að 100 milljörðum dollara.
Á sama tíma og geimferðaáætl-
un Bandaríkjanna liggur að mestu
leyti í dvala taka 12 Evrópuþjóðir,
auk Bandaríkjamanna, þátt í rann-
sókninni á Phobos þarsem þjóðirn-
ar leggja fram tæknilega sérfræði-
kunnáttu, tækjabúnað og tilraunir
um borð í geimförunum á leið til
Mars. Sá tæknibúnaður sem
Bandaríkjamenn leggja fram til að
stýra og fylgjast með geimfarinu
hefur yfirburði yfir sovésk tæki.
Annað framlag Bandaríkjanna er
mynd, sem komið verður fyrir í
einum könnunarhnettinum til
Phobos, af stjörnufræðingnum
Asaph Hall við stjörnuathugunar-
stöð bandaríska sjóhersins, sem
fann Phobos 1877 og hitt litla
tunglið sem fylgir Mars, Deimos.
Tunglunum voru gefin nöfn sona
gríska stríðsguðsins Ares (Mars er
nafn rómverska stríðsguðsins) og
þýða ótti og skelfing.
Djarflegar, frumlegar og
yfirgripsmiklar rannsóknir
Bandarískum geimsérfræðing-
um þykir mikið til þess koma
hversu djarfar, frumlegar og yfir-
gripsmiklar rannsóknirnar á Pho-
bos eiga að vera. Sovésku könnun-
arhnettirnir tveir eiga að koma til
Mars í janúar 1989 og verða sendir
á braut um 4000 mílum fyrir ofan
yfirborð reikistjörnunnar eða 140
mílum ofar en braut Phobos. í
fjóra mánuði hringsóla hnettirnir
tveir um Mars á ýmsum brautum
og svipast um eftir mögulegum
lendingarstöðum og nota fjar-
skynjunartæki til að kanna lands-
lagið og veðrið.
„Þessir rannsóknarleiðangrar
eru nýjung og ryðja brautina,"
segir Carl Sagan, stjörnufræðingur
við Cornell háskóla og forseti
Stjörnurannsóknafélagsins, en
hann varð fyrstur manna til að
leggja til að sameiginlega yrði stað-
ið að mannaðri sendiför til Mars.
„Vísindalega séð fáum við öll heil-
mikla þekkingu um Phobos.“
Hann bætir því við að „til langs
tíma litið mætti nota Phobos sem
brottfararstað til að senda menn til
Mars. Phobosgæti líka verið staður
þar sem mannlegar verur gætu
lifað og unnið meðan þær stjórna
vélmennum við rannsóknir á yfir-
borði Mars.“
Finnast merki um líf á Mars?
Meðal sumra bandarískra og
sovéskra vísindamanna má enn
finna nokkra von um að finna megi
h'f eða leifar þess djúpt í jarðvegi á
Mars. Þar kynnu lifandi verur að
hafa aðgang að vatni og njóta
skjóls gegn þeirri miklu útfjólubláu
sólargeislun sem rignir yfir yfir-
borðið, því sem næst óhindruð af
andrúmslofti reikistjörnunnar.
Vatnagrjót í ævafornum árfarveg-
um væri besti hugsanlegi staðurinn
til að leita að steingervingum líf-
vera sem kynnu að hafa lifað þegar
aðstæður á Mars voru mildari,
andrúmsloftið þykkara, loftslagið
hlýrra og vatn á yfirborðinu.
Þeir sem hafa heitastan áhuga á
rannsóknum á Mars segja að þó að
ekki kæmi annað til en ofangreint
sé fyllilega vísindalega réttlætan-
legt að kanna Mars nánar, bæði
með hjálp ómannaðra og mann-
aðra rannsóknartækja. Vyacheslav
Balebanov, aðstoðarforstjóri
geimrannsóknastofnunar Vísinda-
stofnunar Sovétríkjanna segir að
það álit eigi sífellt fleiri fylgjendur,
bæði í Sovétríkjunum og Banda-
ríkjunum, að það þjóni tilgangi að
senda mannaðar flaugar til Mars.
Hann er einnig á sama máli og
starfsbræður hans í Bandaríkjun-
um og telur að heppilegra væri að
fylgja hófsamri, raunhæfri áætlun
þrep af þrepi en að kasta sér í flýti
út í áhættusama mannaða sendi-
ferð. „Við verðum að hefjast
handa við að rannsaka Mars í
smáatriðum áður en slíkt ferðalag
kemur til greina," segir hann.
Og þannig ætla einmitt Sovét-
menn að fara að. Þegar bandaríska
eldflaugin „Mars Observer" á að
fara á loft 1992 gera Rússar sér
vonir um að senda þriðja Phobos-
geimfarið á braut umhverfis Mars,
en það á að bera háþróuð fjar-
skynjunartæki, þ.á m. tæki til að
leita að bestu lendingarstöðunum
fyrir leiðangra í framtíðinni. Tveim
árum síðar ætla Sovétmenn að
skjóta nokkrum háþróuðum lend-
ingartækjum til Mars. Hvert þeirra
mun hafa innanborðs lítið, tölvu-
stýrt sex hjóla farartæki sem á að
geta farið allt að 60 mílur frá
lendingartækinu. í því verða sjón-
varpsvélar, litlar skóflur og borar
til að taka sýnishorn, og lítil rann-
sóknarstofa til að greina þau. Þegar
Sovétmenn hafa unnið úr þeim
upplýsingum sem fást úr þessum
leiðangri áætla þeir að senda stærri
lendingartæki og farartæki til Mars
sem gætu skilað sýnishornunum
sjálfum aftur til jarðar. Þeir gera
sér vonir um að þetta geti jafnvel
orðið ekki síðar en á árinu 1988.
„Mannleg landkönnun
í sólkerfinu"
Bandaríkin hafa ekki gefið há-
tíðleg loforð um að senda menn til
Mars, en í stefnumörkun stjórn-
valda varðandi geimvísindi, sem
Reagan forseti kynnti í febrúarsl.,
er að finna hugmynd um að ein-
hverntíma kunni Bandaríkjamenn
að takast á hendur „mannlega
landkönnun í sólkerfinu“.
Pólitískar áhyggjur
vegna samvinnunnar
Ýmsir Bandaríkjamenn hafa lát-
ið í Ijós áhyggjur um að Sovétmenn
kunni að misnota samvinnuna til
að notfæra sér þá yfirburða tækni-
kunnáttu sem Bandaríkjamenn búi
yfir, en Carl Sagan tekur ekki
undir það sjónarmið. Hann bendir
á að Sovétmenn séu áratug á
undan Bandaríkjunum á mörgum
sviðum geimferða. Og hann bætir
því við að líklegt sé að tækniþekk-
ingin berist í báðar áttir. Hann
bendir líka á að það megi gera sér
vonir um að svona stórkostlegt
samstarf færi þessar tvær þjóðir
hvora nær annarri og auki skilning
þeirra á milli og það sé vissulega
stór ávinningur fyrir heimsbyggð-
ina alla.
Hinn aukni áhugi sem er á því í
Bandaríkjunum að blása nýju lífi í
geimferðir og senda menn til Mars
með tímanum, ef rannsóknir gefa
til kynna að það sé mögulegt, hefur
ekki farið framhjá stjómmála-
mönnum þar í landi. Forsetafram-
bjóðendurnir tveir hafa þannig
aðeins imprað á þessum málum.
Michael Dukakis, frambjóðandi
demókrata, segir að Bandaríkja-
menn eigi að að ganga til geimrann-
sókna í samvinnu við Rússa og
aðrar þjóðir og að kanna hvort það
sé mögulegt og raunhæft að smíða
tæknibúnað til að senda sameigin-
lega mannlegan leiðangur til Mars.
Og George Bush, varaforseti og
forsetaframbjóðandi repúblikana,
hefur lagt áherslu á að vinna beri
að því langtímamarkmiði að rann-
saka sólkerfið, bæði með tækjum
og mönnum. Hann segir þar margt
ógert, „frekari rannsóknir á tungl-
inu, leiðangur til Mars...“ En
hann nefnir ekki samvinnu við
Rússa.