Tíminn - 19.08.1989, Blaðsíða 1

„Helgi holdsveiki“
og réttvísin
- íslensk yfirvöld stóðu ráðþrota, þegar fatlaður vesalingur
taldist hafa unnið til kagstrýkingar og lífstíðar erfiðis í járnum
Dómar íslenskrar réttvísi voru harðir í lok 18.
aldarinnar og þeir sem af sér brutu voru gjarna
vegalausir aumingjar, sem engrar viðreisnar
áttu sér von. Hér verður sagt frá einu slíku máli,
sem þó kom yfirvöldum í bobba, vegna þess
hve bágt ástand þess vesalings var, sem í hlut
átti.
Helgi holdsveiki
Veturinn 1780-81 var Helgi nokk-
ur Guðmundsson niðursetningur á
Svarfhóli í Flóa. Helgi þessi var
volaður vesalingur, holdsveikur
aumingi, sem flakkaði og fór um
sníkjandi á sumrin, en varð að halda
kyrru fyrir á vetrum vegna vanheilsu
sinnar.
Fimmtudaginn milli jóla og ótta-
dags, eða 28. desember 1780, bað
Helgi húsbónda sinn, Alexius Sig-
urðsson bónda á Svarfhóli, um að
mega fara suður að Stokkseyri til að
vera þar til altaris á nýárinu. Slíkir
aumingjar, flökkukindur og þess
háttar fólk, var í þá daga sólgið í að
vera til altaris, og það oft á ári, ekki
einungis í þeirra eigin sóknum, held-
ur skrapp það til nágrannakirkn-
anna, til þess að ná þar í náðarmeð-
ulin. - Helgi fékk leyfi til þess að
fara til Stokkseyrarkirkju og lagði af
stað, en á leiðinni féll hann fyrir
þeirri freistingu að stela heilum
hesti, því að Helgi var þjófgefinn og
hafði hvað eftir annað gjört sig
sekan um smáhnupl, þegar hann var
á flakki sínu á sumrin. - Pegar hann
kom á svokallað Rauðholt, sá hann
þar brúnan hest, feitan og fönguleg-
an. Ekki vissi Helgi neitt hver átti
klárinn, en tók hann og fór með
hann að Oddagörðum. Þegar þang-
að kom, sagði hann bóndanum þar,
Þorgeiri Erleridssyni, að hann ætti
hestinn sjálfur og hefði erft hann
eftir föður sinn, sem hafði dáið
sumarið áður. Hann bað nú Þorgeir
að slátra klárnum fyrir sig, því að
ekki gat hann það sjálfur, þar sem
hann var örkumla aumingi, eins og
síðar verður lýst. - Þorgeir var
tregur til, en lét þó til leiðast að
gjöra þetta daginn eftir, en ekki
voru slátrunarlaunin neitt smáræði,
því að Þorgeir áskildi sér hálfa átuna
og hána af klámum fyrir viðvikið. -
Ekki voru þessir samningar gerðir
með neinni leynd, því að tvær kvens-
ur í Oddagörðum, Anna og Þuríður
Helgadætur hlustuðu á. En til þess
að þjófnaðurinn kæmist síður upp,
skar Helgi eyrun af hausnum þegar
búið var að slátra hestinum, en af
því tiltæki hans vissi enginn.
Það kom von bráðar upp úr kaf-
inu, að eigandi hestsins var Þorleifur
bóndi Valdason á Kotferju og kærði
hann þjófnaðinn fyrir sýslumannin-
um, sem var Steindór Finnsson í
Oddgeirshólum. - Steindór var son-
ur herra Finns biskups Jónssonar í
Skálholti og var gáfaður maður og
óvenju lærður, svo að hann var
jafnvel talinn lærðasti lögfræðingur
landsins á þeim tímum. Hann var
sýslumaður í Árnessýslu í 40 ár
(1772-1812) og bjó í Oddgeirshólum
við mikinn auð, en honum er lýst
þannig, að hann væri ráðvandur,
góðgjam og í flestu ágætismaður.
„Kaghýðast og erfiða
sína lífstíð í járnum"
Steindór sýslumaður þingaði svo í
þessu máli 26. janúar 1781 í
Oddgeirshólum og stefndi þangað,
eins og venja var til, 8 bændum úr
nágrenninu, sem vera skyldu með-
dómsmenn um sökina. Þar er líka
mættur kærandinn, Þorleifur á Kot-
ferju og sakbomingurinn Helgi
Guðmundsson og svo vitnin, fólkið
úr Oddagörðum. Þorleifur á Kot-
ferju lýsir brúna klárnum svo, að
hann hafi verið með hvít hár framan
Kaldaðarnes i Flóa. Þarvar holds-
veikraspítali svonefndur, vist-
heimili fyrir holdsveika, frá 1754-
1836. Ekki er þess getið að Helgi
hafi fengið þar inni, enda tak-
markað hve marga „spítalinn“
gat hýst. Hann var þvi niðursetn-
ingur á Svarfhóli.
^.
Bessastaðir, eins og þeir litu út á dögum Thodal, stiftamtmanns, en
mál Helga varð honum tilefni til að senda dönsku stjórninni skýrslu um
„forsorgun" ómaga á íslandi. Kirkjusmfðin á Bessastöðum hófstárinu
áður en skýrsian var samin, eða 1780.
á höfðinu, síðutaki og taglið á hon-
um hafi verið stutt. - Helgi kveður
þetta vera rétta lýsingu á brún og
viðurkennir umsvifalaust að hafa
stolið honum og gefur skýrslu eins
og að framan greinir. Þorgeir í
Oddagörðum og kvensur hans stað-
festu framburð Helga.
Sýslumanni þótti mál þetta að
fullu upplýst og tók það því þegar til
dóms. Sækjandi í málinu var Þorleif-
ur á Kotferju, sem hestinum var
stolið frá og krafðist hann þess, að
Helgi yrði dæmdur í þyngstu hegn-
ingu, sem lög ákveða, en verjandi
hans var skipaður Eyjólfur Þórodds-
son hreppstjóri, sem fór fram á þá
mestu vægð Helga til handa, sem
hægt væri að sýna honum, án þess að
í bága færi við landslög. Síðan var
þingað og bollalagt og svo samstund-
is uppkveðinn svohljóðandi dómur:
Þar sem Helgi Guðmundsson hef-
ur játað, að hafa tekið umræddan
brúnan hest með þjófsleynd og
óheimild, sem Þorleifur á Kotferju
eignar sér, samkvæmt framfærðum
líkindum og „rímilegheitum", þá
dæmist Helgi að hafa „forþjenað
það straff1, að borga hinn stolna
hest, sem virtur er á 60 álnir, með
tvöföldu verði, 1 hundrað á land-
vísu, og svo á hann að kagstrýkjast
og erfiða sína lífstíð í járnum í
Kaupmannahafnarfestingu samkv.
Forordningum 4. marz 1690 og 9.
marz 1775“.
Það var því ekki neitt væg
hegning, sem þessi holdsveiki maður
átti að þola, hann átti að kagstrýkj-
ast, en þ.e. að bindast nakinn upp
við staur og flengjast þar með kaðli,
og síðan þrælka alla ævi í jámum í
tugthúsinu í Kaupmannahöfn. Dóm-
uninum hefur líka flökrað við að
þessi þunga refsing yrði lögð á hinn
veika og lasburða líkama Helga og
því era það lokaákvæði dómsins, að
honum skuli skotið til konungsnáð-
ar, sem þannig er orðað í dómabók-
inni; „En svo sem Deliquentinn
sýnist og er vitanlega limafallssjúkur
og svo holdsveikur, sem hæfir ho-
spitalslim, álítur rétturinn ei forsvar-
anlegt, að á hann sé lagt það honum
forþjenta líkamlega straff, án þess
sökin, hvað Executionen áhrærir,
verði hans konungl. majestæt for-
estilet til forvæntandi allranáðugustu
úrlausnar, eða m.ö.o., að því skuli
skotið til konungs, hvort Helgi skuli
taka út hegninguna. Undir þennan
dóm skrifar sýslumaðurinn og sjö