Lesbók Morgunblaðsins - 08.04.2006, Qupperneq 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 8. apríl 2006 | 11
Skoski fræðimaðurinn og afkasta-mikli skáldsagnahöfundurinn
Alexander McCall Smith sendi ný-
lega frá sér nýja
bók um kven-
spæjarann góð-
kunna Precious
Ramotswe. Bókin
nefnist Blue Sho-
es and Happi-
ness. En þar fæst
kvenspæjarinn,
ásamt aðstoð-
arkonu sinni
Mma Makutsi,
m.a. við óhugnanlegt fjárkúg-
unarmál, þrönga bláa skó, auk þess
sem þær rekast á kóbraslöngu og
njóta bolla eftir bolla af rauðrunnatei
undir heiðbláum himni Botswana.
  
Christopher Moore er fátt heilagt,enda hefur hann gert grín að vel
flestu í bókum á borð við Fluke,
Lamb og Santa Claus. Nýjasta bók
hans A Dirty Job bendir þó til þess,
að sögn gagnrýnanda
New York Times, að
fíflaskapur Moore
eigi sér sín takmörk.
En þar gerir höfundurinn grín að vít-
ishundum og djöflum. Blaðið segir
sögur Moore, jafnvel þegar höfund-
urinn er ekki upp á sitt besta, þó allt-
af lestursins virði. Þar megi nefnilega
alltaf finna innblásin augnablik sem
ekki sé hægt annað en að njóta.
  
Íjanúar 1947 var Fray AugustinLeyre frá dóminíska rannsókn-
arréttinum og sérfræðingum í túlk-
unum leyniskila-
boða sendur til að
hafa yfirumsjón
með lokafrágangi
Leonardo Da
Vincis á freskunni
heimskunnu Síð-
asta kvöldverð-
inum. Leyre var
sendur af Alej-
andro VI páfa
sem hafði haft
fregnir af því að Da Vinci léti læri-
sveinana vera geislabaugslausa, að
sjálfan gralinn helga vantaði alfarið á
myndina og að Da Vinci hefði komið
sjálfum sér fyrir í myndinni, með
bakið í Jesúm. Fyrir slíka hluti hefði
Da Vinci auðveldlega getað endað
frammi fyrir rannsóknarréttinum.
Nýjasta skáldsaga Javier Sierra, The
Secret Supper, er uppfull af umdeild-
um atvikum í tengslum við myndina
og spurningum á borð við hvort Da
Vinci hafi verið guðleysingi og ekki
víst að lesendur bókarinnar geti
nokkurn tímann litið þessa kristilegu
mynd Da Vincis sömu augum framar.
  
Þegar val stendur um vonbiðla –annan ljúfan, tryggan og áreið-
anlegan og hinn myndarlegan,
hættulegan og óáreiðanlegan – hefur
kvenhetja enskrar skáldsögu þá
nokkurn tímann valið skynsamlega
kostinn? Söguhetja nýjustu skáld-
sögu Katherine McMahon, The Alc-
hemist’s Daughter, er enginn und-
antekning frá þessari óskráðu reglu.
Aðeins 18 ára gömul tekur hún
óþokkann fram yfir virðulegan prest
og leggst í ólifnað í London. Þrátt
fyrir svo fyrirsegjanlega atburðarás
er bókin þó langt í frá að vera kjána-
leg að mati gagnrýnanda Daily Tele-
graph, sem segir alvarlegan stíl
McMahon sem og umfjöllun um
stjórnmál og kvenfrelsi við upphaf
18. aldar setja hana í allt annan flokk.
  
Bók fræðimannsins Jesper Jesp-ersen og fyrrum ráðherrans
Bent Rold Andersen er þarft og
gagnrýnið innlegg í umræðuna um
danska velferðarsamfélagið að sögn
danska blaðsins Information. Bókin
nefnist Velfærdsdebat på vildspor
og segja höfundarnir þar stærsta
vandamál velferðarsamfélagsins ekki
vera eftirlaunagreiðslur eða lægri
eftirlaunaaldur, heldur þær 900.000
manna sem í Danmörku í dag eru á
atvinnuleysisskrá. Ekki dugi að
beina athyglinni einungis að tveimur;
eftirlaunaaldri og fjármögnun, því
fjölda annarra þátta þurfi líka að
skoða.
Alexander
McCall Smith
Javier Sierra
Erlendar
bækur
Bók Andra Snæs Magnasonar, Drauma-landið – sjálfshjálparbók handahræddri þjóð (Mál og menning 2006),hefur hlotið gríðarlega góðar viðtökur.
Þrennt vekur þó sérstaka athygli við útkomu
hennar.
Það er í fyrsta lagi forvitnilegt að sjá hvað
markaðurinn hefur tekið vel við sér þrátt fyrir að
bókin komi út utan hins
hefðbundna útgáfutíma
tveimur mánuðum fyrir jól.
Bókin hefur selst í um 4.000
eintökum sem myndi teljast
mjög góð sala á bók sem þessari í jólabókaflóðinu.
Útgefendur þurfa varla að velkjast í vafa lengur, á
meðan þeir gefa út góðar bækur þá seljast þær
jafnt að vori sem hausti.
Í öðru lagi er bók Andra Snæs hugsanlega
merki um að rithöfundar séu farnir að sýna meiri
áhuga á samfélagslegum efnum. Það er að
minnsta kosti langt síðan skáldsagnahöfundur og
ljóðskáld hefur tekið þjóðfélagslegt hitamál til
umfjöllunar með þessum hætti og líklega enn
lengra síðan slík skrif hafa vakið jafn almenna at-
hygli. Andri Snær var reyndar einnig í hópi rithöf-
unda og fræðimanna sem tóku sig saman fyrr í
vetur til að vekja athygli á stöðu íslenskrar tungu.
Af því framtaki spratt einnig mikil og almenn um-
ræða. Í báðum þessu tilfellum hafa stjórnvöld hins
vegar haft sig lítið í frammi og það er einmitt
þriðja atriðið sem bók Andra Snæs hefur vakið
sérstaka athygli á. Það vekur satt að segja furðu
hvað íslensk stjórnvöld, sem bera auðvitað ábyrgð
á virkjana- og stóriðjustefnunni, komast léttilega
upp með að þegja um efni bókarinnar. Í henni eru
settar fram vel rökstuddar efasemdir um stefnu
stjórnvalda, um hugmyndafræðina sem liggur að
baki henni og um framkvæmd stefnunnar. Í raun
rökstyður Andri Snær þá skoðun með mjög sann-
færandi hætti að stjórnvöld hafi misskilið hlut-
verk sitt og landsins með mjög alvarlegum hætti.
Hvers vegna þegja þau yfir því? Vita þau upp á sig
skömmina? Finnst þeim Andri Snær ekki svara
verður?
Þögn í Draumalandi
Erindi
Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
’Það vekur satt að segja furðu hvað íslensk stjórnvöld, sembera auðvitað ábyrgð á virkjana- og stóriðjustefnunni, kom-
ast léttilega upp með að þegja um efni bókarinnar.‘
N
ý skáldsaga portúgalska Nób-
elsverðlaunahafans José Sara-
mago fjallar um það versta sem
hugsanlega getur gerst, hún
fjallar um fjarvist dauðans. Er
ekki allt sem dauðanum við-
kemur annars menning? Jafnt viðbrögðin við
honum sem tilhugsunin um hann og flóttinn und-
an honum. Dauði er menning, allt í menningu
okkar tengist dauðanum. Enda hefur svo ótal-
margt verið sagt um dauðann og ólíklegt að neitt
sem frumlegt gæti talist komi fram þar um,
freistingin er að segja ekki neitt um eitthvað
sem svo mikið hefur verið sagt um.
Frá framleiðendum fugla-
flensunnar kemur ný bók
eftir José Saramago. Þetta
er hamfarabók á tímum
hamfaraótta, bók í ætt við
Pláguna eftir Camus eða Sælir eru einfaldir eftir
Gunnar Gunnarsson. Hún fjallar um það versta
sem hugsanlega getur gerst og byrjar á setning-
unni „Daginn eftir dó enginn.“
Bók Saramago, Las intermitencias de la mu-
erte – köllum hana bara Um slitróttan tíma
dauðans – gerist hjá ónefndri þjóð í ótilgreindu
landi þar sem dauðans óvissa tíma er skyndilega
aflétt og þegnar ríkisins hætta að deyja. „Daginn
eftir dó enginn“ og þannig heldur það áfram:
Enginn deyr innan landamæra ríkisins næstu
daga og næstu mánuði. Í fyrstu brýst út fögn-
uður yfir þessu nýfengna eilífa lífi en fljótlega
taka að renna á fólk tvær grímur. „Fjarvist
dauðans er það versta sem hent getur mann-
skepnuna,“ segir Saramago í nýlegu viðtali. Eftir
skammvinn veisluhöld tekur við glundroði, fólk
fer að freista þess að neyða dauðann til að drepa.
Sjúklingum batnar ekki og aldnir yngjast ekkert,
dauðastríð fólks heldur áfram – án afláts.
Deyr enginn, Nei, ekki innan landamæranna,
Er einhver ástæða fyrir þessu, Nei, fyrir því er
ekki gefin ástæða, engin trúarleg eða yfirskil-
vitleg skýring blasir. Lesendur Saramago kann-
ast við stíl nýju bókarinnar, í bókum hans er sér-
stakur ritháttur sem einkennist af því meðal
annars að greinarmerkjasetning er með sínu
móti, setning byrjar á stórum staf á eftir kommu
og þá veit lesandi að ný persóna hefur tekið til
máls, annarri kommu fylgir ný setning með
stórum staf og þá talar viðmælandinn. Mikið
flæði skapast með þessari aðferð, Eru þetta ekki
ofsalega þungar bókmenntir? Nei, það er ekki,
Ekki? Nei, í raun skapar stíllinn ekki fyrirstöðu
þegar maður er á annað borð kominn inn í hann,
verður þvert á móti talmálslegur, eðlilegur, sam-
ræðukenndur. Viðfangsefnið er líka kunnuglegt
úr verkum Saramago: Eitthvað óvænt og
katastrófískt hendir í heilu samfélagi, í Blindu
varð fólk blint upp úr þurru, í Ritgerð um skýr-
leika tók heil þjóð upp á því að skila auðu í kosn-
ingum án þess að um samantekin ráð væri að
ræða. Hér hættir fólk að deyja. Kunnuglegt
þema, kunnugleg tegund bókmennta: en við
skulum ekkert almennt segja, túlkun er ofbeldi,
fjarvera dauðans óhugsandi og því líkleg, menn-
ing er glapræði sem heldur sig hjálpræði.
Bókin er skrifuð í samhengi þar sem auðvelt
er að trúa á hið ólíklega, í óraunsæishefð. Þetta
er and-rómantísk leið til að fjalla um dauðann,
hann er ekki dulúðugur og ógnvekjandi og
hræðilegur og í skrifum rómantíkera. En satt að
segja virðist ný bók portúgalska Nóbels-
verðlaunahafans (köllum hana Bilkvæman dauð-
ann), hálf þunnur þrettándi í fyrstu. Allt gott á
sínum stað: Nálæg og hlý sögumannsrödd sem
oft talar í fyrstu persónu fleirtölu, „við“, rödd ei-
lífðar og sögu, vitundar og visku, sem leiðir les-
anda um vítt svið þar sem skoðaðar eru afleið-
ingar þess að dauðinn lætur af komum sínum.
Engin söguhetja, ekkert einstakt sem táknar hið
almenna heldur vitund sem flakkar um heilt
samfélag og tekur stikkprufur án þess að fylgja
þeim endilega eftir. Neyðarástand myndast í
landinu, fólk getur ekki dáið, mafían kemur sér
upp bissness við að koma fólki yfir landamærin,
um leið og yfir þau er komið deyr fólk (talandi
um landamæri lífs og dauða) og líkfylgdin getur
grafið hinn látna og snúið við. Og sem fyrr sýnir
Saramago inn í starfshætti yfirvalda. Ekki með
því að gera leiðtoga að skrípafígúrum heldur
með því að fylgjast með því hvert rökrétt fram-
vinda leiðir þá. Þetta eru ráðherrar og forsetar
og ein eftirminnilegasta aukapersóna bókarinnar
er sjónvarpsstjóri. Dauðinn er nauðsynlegur
hverju þjóðfélagi, á þessu átta menn sig fljótt,
hvað eiga þeir að gera í eftirlaunagreiðslum þeg-
ar fram líða stundir? Það gengur ekki, þjóðfélag-
ið færi á hausinn. Og á hverju byggjast trúar-
brögðin og kirkjan öðru en dauðanum – engin
upprisa er án dauðans og án upprisu er engin
kirkja. Stíllinn er formlegur og samtölin kurteis
(höfundurinn er kominn yfir áttrætt, verður
manni hugsað). Stemningin nær að vera und-
arleg, ankannaleg, þetta er sami annarleiki og í
Öllum nöfnunum, annarri bók höfundar, en allt
miklu almennara enda er ekki fókuserað á neinn
– allt er almennt án þess þó að bókin verði ess-
eyja. Ætlar ekkert að verða úr þessu hjá hon-
um? Saramago er ekki beinlínis lýríker, til eru
Portúgals-lýrískir höfundar eins og Pedro Paixão
sem halda í þessa ljóðrænumystík (skáldsagan
Portokyoto (sem gerist í borgunum sem í titl-
inum felast, Porto, Kyoto og Tokyo) á óvænt
stefnumót við japanska lýrík sem er ljóðræna af
sama meiði). Saramago er intelektúel, höfundur
skarprar greiningar – og einhvern veginn var
greiningin á lýðræði sem að baki Ritgerð um
skýrleika lá betri, óvæntari, frumlegri.
En síðan rætist úr Bilkvæmum dauðanum.
Um miðja bók kemur ný persóna til sögunnar:
dauðinn. Hverju skyldi það annars sæta að dauð-
inn er karlkyns á íslensku þegar hann er kven-
kyns á svo mörgum tungumálum? Slíkt hefur
merkingu, fjöll eru kvenkyns, dauðinn karlkyns,
hverju sætir það? dauðinn (hún ritar nafn sitt
með litlum staf) snýr aftur og sendir frá sér yf-
irlýsingu þess efnis að héðan í frá muni hún gera
boð á undan sér. Það gerir hún, dauðinn sendir
bréf til þeirra sem hún mun vitja og gefur þeim
viku til að ganga frá sínum málum, gera upp það
sem óuppgert er, kveðja ástvini sína, hnýta lausa
enda í lífi sínu. Tíminn verður dauðans fullvissi
tími.
Höfundur hefur sagt að þetta sé skemmtileg-
asta bókin hans. Pilar del Rio, eiginkona Sara-
mago, þýðir bækur hans jafnóðum á spænsku (á
milli þeirra er falleg ástarsaga) og eftir að bókin
kom út tróndi hún efst á metsölulista á Spáni
lengi allt þar til hún vék fyrir verðugum keppi-
nauti, Ástríki. En það gera bækur hans reyndar
alltaf; skemmtilegasta bók Saramago fjallar um
dauðann en hún er líklega sú stysta, raunar er
það svo að hún er gerð löng með setningu bók-
arinnar þar sem lítið er sett á hverja blaðsíðu.
Þetta er algengt og allsenginn glæpur, þvert á
móti, bækur Javier Marías eru sama marki
brenndar, ekki jafn langar og þær eru gerðar í
uppsetningunni, hér á landi er þetta gert til
dæmis við bækur Ólafs Jóhanns Ólafssonar og
bækur Gyrðis Elíassonar hafa verið gerðar held-
ur lengri en þær gætu verið. Það loftar um text-
ann og hann fær pláss til að hreyfa sig og anda
eins og til merkis um að hann skipti máli.
Kannski eru þemun sem Saramago velur sér líka
til þess fallin að bók eftir hann sé lengd, hann
skrifar Jesúsarguðspjallið, notar tvífaraminnið
sem þema, spinnur sögu úr persónu eftir helsta
skáld Portúgals, Fernando Pessoa, skrifar bók
um lýðræði og skrifar bók um dauðann: Stór,
miðlæg, klassísk þemu.
Bókin skiptist í þrennt, fyrst er hið almenna,
síðan kemur dauðinn. Hið almenna orkar ögn
bragðdauft og ekki massív kenning að baki líkt
og í síðustu bók Saramago – en hvað er maður
að kvarta, fæstir íslenskir rithöfundar eru miklir
hugsuðir. dauðinn er sterk persóna – kvenkyns,
skyld persónu sem franski rithöfundurinn
Marcel Proust sá fyrir sér sem mynd dauðans,
og það lifnar yfir textanum. Í lokahlutanum
kemur sellóleikarinn til sögunnar. Stemningin
verður þá fyrst óræð: bréf dauðans til sellóleik-
arans berast jafnskjótt óopnuð til baka. Þessu
botnar dauðinn ekki í enda hefur enginn borið
sigur úr býtum í viðskiptum við hana. Hún fer á
stúfana til að athuga hverju sæti. Síðasti hlutinn
er músíkalskur, alvöru ljóðræna leggst yfir allt,
frásögnin brýtur lögmál en ekki eins og hund-
ingi, uppáhalds söguhetja Saramago er hund-
urinn, hann birtist hér enn á ný. Mér skilst að
hundur Saramago hafi geispað golunni á dög-
unum. Lokasetning bókarinnar lemur mann með
hamri í höfuðið svo maður þarf að byrja lest-
urinn að nýju. Gerir bókina, kippir henni úr og í
samhengi. Ha? Hvað þá? Hvernig getur ein setn-
ing komið manni á óvart eins og dauði sem allir
vita að von er á? Saramago hefur látið hafa eftir
sér að eina vörnin gegn dauðanum sé ástin.
Dauðinn og sellóleikarinn
Morgunblaðið/Þorkell
Jóse Saramago Hann hefur sagt að nýjasta skáldsag-
an sé skemmtilegasta bókin sín.
Eftir Hermann
Stefánsson
hermannstefansson-
@yahoo.com
„Daginn eftir dó enginn.“ Á þessari setningu
hefst ný skáldsaga portúgalska nóbelshöf-
undarins Jóses Saramago, Las intermitencias
de la muerte eða Um slitróttan tíma dauðans,
sem gerist hjá ónefndri þjóð í ótilgreindu
landi þar sem dauðans óvissa tíma er skyndi-
lega aflétt og þegnar ríkisins hætta að deyja.
Höfundur er bókmenntafræðingur og rithöfundur.