Lesbók Morgunblaðsins - 29.04.2006, Síða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 29. apríl 2006
S
ú hugsun verður æ áleitnari að
við séum að færast aftur á 19.
öldina. Fyrir nokkru hitti ég
konu sem sagði farir sínar ekki
sléttar. Hún vinnur í fyrirtæki
á höfuðborgarsvæðinu og ég
tók eftir að hún hafði lagt mikið af. Skýr-
ingin var sú að yfirmenn hennar hlaða á
hana vinnu og hún þorir ekki að neita af
ótta við að missa starfið. Hún var bók-
staflega að vinna sér til
húðar. Í þjóðfélagi þar
sem óöryggi starfsfólks
er svo mikið að það
hættir jafnvel heilsu sinni fyrir yfirboðara
sína, þar er lýðræðið ekki virkt.
Nýlega sá ég kvikmyndina V for Vendetta
í bíói. Þar var England orðið einræðisríki.
Allt var eins og í dag nema stjórnarfarið
hafði færst í það horf sem elur af sér tóman
hrylling. Á skjám landsmanna birtist ein-
valdurinn og bar lygar og blekkingar á borð
fyrir þá. Hann krafðist auðvitað skilyrð-
islausrar hlýðni. Í skjóli valdsins höfðu
stjórnvöld unnið mikil ódæði, en kenndu
andófsmönnum um og ofsóttu þá miskunn-
arlaust. Þessi mynd er dálítið merkileg. Hún
er í senn ævintýraleg og raunsönn og í
henni er bent á þá hættu sem þegar er orð-
in sýnileg í vestrænum samfélögum, þ.e. til-
hneiginguna til gerræðislegra stjórnarhátta.
Athygli mína vakti að hetjan sem leysir
landslýð úr dróma deyfðar og vanþekkingar
sver sig í ætt við karakter frá 19. öldinni,
siðfágaðan hugsjónamann sem jafnframt
kann skil á ofurkrafti tæknilegra hermd-
arverka. Þannig endurspeglar 19. öldin bæði
gott og illt fyrir okkar tækniöld; í henni var
við lýði grimmileg áþján verkafólks í ört
vaxandi iðnaðarsamfélagi, en jafnframt
mestu hugsjónir mannsandans. Þær leiddu
síðan til stórfelldra lýðréttinda á Vestur-
löndum, langt fram á 20. öldina. Í byrjun
þessarar aldar virðist eiga að senda það allt
til baka, eða hvað?
Tilfinningagreind í stað hörku
Harka er ekki vænleg aðferð í stjórnun.
Rannsóknir sem stundaðar hafa verið und-
anfarið sýna að það eru einmitt andstæðir
eiginleikar í fari stjórnanda sem gera hann
að mikilhæfum leiðtoga. Þar kemur til fyrst
og fremst tilfinningagreind: að geta hlustað
á aðra og metið heildarmyndina rétt. Þar er
lykilorðið: félagsleg færni.
Óhætt er að fullyrða að stjórnandi sem
beitir mikilli hörku (ruthless action) sé að
flestu leyti skaðlegur. Í versta falli geta að-
gerðir hans leitt til fullkomlega fjar-
stæðukennds ástands. Í einkareknu fyr-
irtæki tæki slíkur stjórnandi þá áhættu að
eyðileggja starfsemina og kollvarpa fyr-
irtækinu. Jafnvel þar yrði stjórnandinn að
gæta ýtrustu varfærni og „leggja líkn með
þraut“ ef hann hygðist framkvæma stór-
felldar breytingar á rekstri fyrirtækisins.
Aðeins þannig yrði blóðtakan ekki rekstr-
inum ofviða.
Sama gildir ef í hlut á ríkisstofnun, nema
þar er stjórnandinn í skjóli stjórnvalda
landsins. Ef eitthvað er ber stjórnandanum
þar að sýna enn meiri aðgæslu í athöfnum
sínum. Í menningarstofnun á borð við
Landsbókasafnið, sem geymir verðmæti
margra alda, er samfellan í starfi óslitin og
má ekki rofna. Það viðhorf að gera sér mat
úr gömlum dýrgripum án þess að hirða um
núlifandi verðmæti er rustaháttur sem leiðir
á endanum til glötunar allra verðmæta.
En kannski „nútímalegir“ stjórnendur
hugsi sem svo að sýna megi starfsfólkinu
hörku ef maður hefur bakhjarlinn til þess og
þarf ekki sjálfur að taka neina fjárhagslega
áhættu? Ef svo er eiga ríkisstarfsmenn þess
engan kost að vera með múður ef þeir vilja
halda starfi sínu, enda eiga þeir í mörgum
tilfellum ekki í önnur hús að venda þar sem
þeir vinna oft sérhæfðustu störfin í sinni
grein. Þeir verða þá að sæta fullkominni
undirokun. En í því ríki þar sem undirmenn
þora ekki að bera fram gagnrýni, hvorki í
þögn né heyranda hljóði, þar er ekki lýð-
ræði.
Nafn tækninnar
Fyrir Landsbókasafn-Háskólabókasafn urðu
skipulagsbreytingarnar árið 2003 mikil blóð-
taka. Þá flæmdust burt ýmsir yfirmenn og
starfsfólk sem lengi hafði starfað við stofn-
unina og öðlast mikla reynslu í starfi sínu.
Allt í einu var sú reynsla ekki nógu góð og
þeir starfsmenn ekki lengur æskilegir þar
innandyra.
Meðal þeirra sem látnir voru fara var for-
stöðumaður handritadeildar, Ögmundur
Helgason, sem nú er látinn. Ég minnist þess
hve tilhlökkun hans og eftirvænting var
mikil á sínum tíma, eins og margra annarra
á Landsbókasafni, þegar safnið flutti í nýtt
og glæsilegt húsnæði í Þjóðarbókhlöðunni.
Þá komu menn saman úr tveim fjársveltum
stofnunum, Landsbókasafni og Háskóla-
bókasafni, og sáu fyrir sér blómlegri tíð með
stórum bættri aðstöðu og margvíslega
möguleika í starfi. Raunar var því lofað. En
fyrir marga brugðust þær vonir hrapallega.
Samruni safnanna heppnaðist ekki sem
skyldi og mikil óánægja starfsfólks náði að
festa rætur. Við skipulagsbreytingarnar
2003 gafst tækifæri til að bæta úr því, en
fyrirætlanir yfirstjórnenda voru á annan
veg. Í stað þess að vinna með þeim sem
höfðu mikla reynslu og þekkingu á starfsemi
þjóðbókasafnsins og háskólabókasafnsins, í
eðlilegri samvinnu til að tryggja framþróun
á tæknisviði og um leið að gera safnið að
bærilegum vinnustað þar sem margvísleg
menntun og hæfileikar manna fengju að
njóta sín, réð blikandi harður sjálfsmetn-
aður yfirstjórnenda.
Og ég spyr: Hvernig má það vera að ein-
um mesta sérfræðingi landsins í hand-
ritafræðum var þröngvað úr stöðu sinni á
safninu aðeins fáum árum áður en hann færi
á eftirlaun? En þá var honum gefinn kostur
á öðru starfi við útgáfumál en sú staða síðan
lögð niður ári seinna. Allt það ár á enda bjó
hann við fullkomna óvissu um afdrif sín því
landsbókavörður mælti hann ekki máli.
Og nú er enginn þar fyrir sem getur svar-
að jafnmörgum spurningum um handrit og
bækur fyrri alda og hann gerði af sinni víð-
tæku þekkingu, í þessu mesta „rannsókn-
arbókasafni“ landsins.
Hvað er eiginlega menning? Það er meðal
annars vit og mennska, það er alúð, ást og
tími, mikill tími. Hvers vegna í ósköpunum
samþykkti menntamálaráðherra þessa ráð-
stöfun, eða stjórn safnsins? Hvílík regin-
heimska, hvílík sóun á verðmætum! Ekkert
réttlætir það, ekki sókn eftir tæknilegum
framförum (sem hér þýddi stórkostlega aft-
urför), ekkert! Það land sem fer hraklega
með afburðafólk sitt á sviði menningar verð-
skuldar ekki nafngiftina „lýðveldi“.
Síðasta athugasemd mín í þessu skrifi
varðar gagnagrunn myndefnis úr handritum
(við erum enn stödd á handritadeild) sem
Ásrún Kristjánsdóttir vann að um nokkurt
skeið á safninu, upphaflega í fullu samþykki
og með stuðningi fyrrverandi lands-
bókavarðar. Henni var síðan vísað á dyr eft-
ir að stór hluti gagna hennar „hvarf“ spor-
laust og skýringarlaust og henni hótað
málsókn vegna „óleyfilegrar“ notkunar
hennar á efni handritadeildar. Nýverið hef-
ur svo núverandi landsbókavörður tilkynnt
að safnið ætli að skanna inn handrit sem
hafa að geyma þetta sama myndefni.
Hvað er hér á seyði? Heyrir þetta undir:
„Mission ruthless“? Hefur mennta-
málaráðherra lagt blessun sína yfir þetta?
Orð sem heitir „lýðræði“
Ofurkraftur „Athygli mína vakti að hetjan sem leysir landslýð úr dróma deyfðar og vanþekkingar sver sig í ætt við karakter frá 19. öldinni, siðfágaðan hugsjónamann sem jafnframt kann skil á ofurkrafti
tæknilegra hermdarverka.“ Verkið er eftir Salvador Dalí.
„Hvernig má það vera að einum mesta sér-
fræðingi landsins í handritafræðum var
þröngvað úr stöðu sinni á safninu aðeins
fáum árum áður en hann fór á eftirlaun?“
segir í þessari grein sem fjallar um málefni
Landsbókasafns-Háskólabókasafns.
Eftir Berglindi
Gunnarsdóttur
Höfundur er bókavörður og rithöfundur.