Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.2007, Blaðsíða 15
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. DESEMBER 2007 15
SÍLDARSAGA Íslendinga er tímamótaverk,
öndvegisrit í atvinnusögu okkar Íslendinga.
Svo mjög er til hennar vandað um innihald
og frágang allan. Og gleður augað að sjá á
öskju og framan á bókunum kunnug lista-
verk Gunnlaugs Blöndals úr síldinni.
Síldarsagan er í þremur bindum Hún er
skemmtilega upp sett og prýdd fjölda
mynda, sem sýna veiði- og vinnsluaðferðir á
mismunandi tímum og er þar sjón sögu rík-
ari. Og það rifjast upp gömul andlit við að
fletta bókunum, sem öll þjóðin þekkti og
fylgdist með á síldarárunum. Það lífgar upp
á frásögnina, að til hliðar við meginmálið er
skotið inn fréttum, köflum úr sendibréfum
eða fróðleiksmolum, sem eru af ýmsu tagi, en
allt eru þetta mannlífsmyndir.
Síldarsögunni er skipt upp í 24 kafla, sem
lúta að öllum þáttum, er varða síld og síld-
arútveg. Í ritinu er vönduð heimilda- og
nafnaskrá, svo að það er aðgengilegt og
raunar nauðsynlegt uppflettirit hverjum
þeim, sem hefur gaman af sagnfræði og at-
vinnusögu landsins alls eða einstakra héraða.
Það er skemmtilegt aflestrar og á köflum
spennandi fyrir fólk eins og mig, sem man
undan og ofan af mörgu sem hér er frá sagt.
Ungu fólki er síldarsagan holl lesning. Síldin
var slíkur örlagavaldur í sögu lands, þjóðar
og einstaklinga að sönn frásögn getur ekki
orðið öðruvísi en dramatísk.
Síldarsagan er hreint ótrúleg í umfangi,
fordómarnir og fáfræðin! Landnámsmenn
þekktu vel til síldveiða frá Noregi, en það er
eins og landanum hafi haldist illa á þeirri
þekkingu, þegar aldir liðu fram, hvað sem
olli. Þó telur Hreinn Ragnarsson næsta víst,
að í sumum héruðum hafi síldarneysla verið
almenn á fyrri tíð og nefnir Akureyri og
næsta nágrenni. En árið 1867 markar þátta-
skil. Þá komu skip frá Noregi með timbur-
farma til Seyðisfjarðar og Akureyrar og
höfðu meðferðis veiðarfæri til síldveiða og
veiddu vel. Og þar með var teningnum kast-
að. Ári síðar kom Otto Wathne til Seyð-
isfjarðar og festi kaup á landi við Búðareyri
og varð brátt umsvifamikill.
Inn í síldarævintýrin miklu fléttuðust smá-
atvik eins og það, að ókunnur Norðmaður
kenndi ókunnum Íslendingi að nota síld í
beitu fyrir þorsk og veiddi vel. Fiskisagan
flaug en olli ýfingum með mönnum. Ýmsir
þóttust hafa sannreynt, að síldarbeita spillti
miðum og drægi úr þorskveiði þegar frá liði.
Síldveiðarnar voru að mestu í höndum
Norðmanna á 19. öld og fóru umsvif þeirra
vaxandi, en færðust síðan yfir á íslenskar
hendur eftir að komið var fram á 20. öldina.
Fyrstu dagar maímánaðar 1903 urðu ör-
lagaríkir. Enginn bar kennsl á skip, sem þá
kastaði akkerum í Siglufjarðarhöfn, og eng-
inn átti von á því … – „Það var hlaðið trjá-
viði. Það var efni í fyrstu síldarsöltunarstöð
Siglufjarðar, fyrstu síldarbryggjuna, fyrsta
síldarsöltunarpallinn og fyrsta síldarsölt-
unarbirgðahúsið,“ skrifaði Ole E. Tynes í
endurminningum sínum, einn af frum-
kvöðlum síldarvinnslu á Siglufirði. Og nú
opnaðist ný veröld tækifæra. Menn eins og
Ásgeir Pétursson og Óskar Halldórsson létu
til sín taka. Forríkir einn daginn, snauðir
þann næsta.
Síldarútvegur var áhættusamur, en gaf
mikið í aðra hönd þegar vel gekk. Íslend-
ingar voru illa undirbúnir og sárafátækir,
verkþekking lítil og samgöngur engar. Hrá-
efnið varð að vera ferskt og öll meðferð á
síldinni að standast harðan skóla á vegferð-
inni frá seljanda til kaupanda. Svipull er
sjávarafli og markaðir hvikulir. Það kostaði
mikil átök og nánast hrun atvinnuvegarins að
læra þessa lexíu. Fyrra stríð setti strik í
reikninginn. Verkafólk fékk peninga í hend-
urnar í fyrsta skipti. Siglufjörður varð fræg-
asti síldarbær veraldar, kallaður „fiskernes
Eldorado“. Fulltrúar bændastéttarinnar á Al-
þingi höfðu horn í síðu síldarútvegsins. Eftir
sem áður hélt mikilvægi hans áfram að vaxa
fyrir þjóðarbúið.
Uppbygging síldarverksmiðjanna var
átakasaga ekki síður en söltunin, bæði póli-
tískt og efnahagslega. Fyrsta verksmiðja
Síldarverksmiðja ríkisins var byggð 1930 og
stóð þó tæpt. Sveinn Benediktsson rifjaði
þessa atburði upp í Ægi 1942 og fullyrti, að
verksmiðjan hefði aldrei verið byggð á þess-
um tíma án frumkvæðis og íhlutunar Óskars
Halldórssonar og óvíst, hvort úr byggingu
hennar hefði síðar orðið, af því að þá fóru
krepputímar í hönd. Sveinn mátti gerst um
þetta vita, enda í forystu fyrir síldarverk-
smiðjurnar í áratugi. Því var við brugðið,
hversu glöggur hann var á markaðshorfur
síldarafurða, hvenær rétt væri að selja og
hvenær átti að doka við. Rök hafa verið færð
fyrir því, að við Íslendingar hefðum ekki
haldið sjálfstæði okkar á kreppuárunum án
þess mikla hagnaðar sem Síldarverksmiðjur
ríkisins skiluðu. Og einkaframtakið lét heldur
ekki á sér standa og tefldi á tvísýnu. En allt
gekk upp. Síldarverksmiðjan á Djúpuvík
borgaði sig upp á einu ári. Sömuleiðis verk-
smiðjan á Hjalteyri, sem kom sér vel fyrir
fjárhag Kveldúlfs.
Ný veiðarfæri, betri skip og ný veiðitækni
bættist stöðugt við og sótt var á æ fjarlægari
mið. Síldarafli Íslendinga var mestur árin
1965 og 1966 og var fyrra árið nær 45% af
heildarútflutningsverðmætum þjóðarinnar.
Hvorki meira né minna. Á næstu árum
hrundi norsk-íslenski síldarstofninn og það
hrikti í íslensku efnahagslífi. Mér er minn-
isstætt, að margir fluttust búferlum til Sví-
þjóðar og Ástralíu.
Höfundar eru átta og hafa skipt svo með
sér verkum: Benedikt Sigurðsson skrifar um
síldarmat og tunnusmíði. Kafli Birgis Sig-
urðssonar ber heitið Maður og síld. Guðni
Th. Jóhannesson fjallar um síldarbræðslu og
síldarleit úr lofti, en Hreinn Ragnarsson og
Hjörtur Gíslason um markaðsmál íslenskrar
saltsíldar. Enn fremur fjallar Hreinn um
veiðar og verslun á fyrri tíð, síldveiðar við Ís-
land fram til 1868, skip, veiðar, vinnslu og út-
flutning, söltunarstaði á 20. öld, síldarsöltun,
og tölfræði, mál og vog. Ásamt Jóni Þ. Þór
skrifar Hreinn um síldarfrystingu og með
Steinari J. Lúðvíkssyni um veiðar Norð-
manna 1868-1903, síldarstaði á 19. öld og
annála. Steinar nefnir greinar sínar Síldveið-
ar á 20. öld, Flest er betri beita en berir
önglar, Niðursuða – niðurlagning og Aflaskip
og aflakóngar. Loks ritar Jakob Jakobsson
þrjár greinar, Gátuna um Íslandssíldina,
Helstu síldarstofna og Veiðarfæri og veiði-
tækni.
Ég taldi nauðsynlegt að telja upp kafla-
heiti. Það gefur nokkra mynd af því, hversu
víðfeðmt verk Síldarsagan er og hversu vel
staðið hefur verið að undirbúningi þess.
Ritun Síldarsögunnar á sér nokkurn að-
draganda. Hinn 18. apríl 1979 lagði Gunnar
Flóvenz framkvæmdastjóri Síldarútvegs-
nefndar fram tillögu á fundi nefndarinnar um
að stofnaður yrði sérstakur sjóður, Síld-
arsögusjóður, til að undirbúa og hafa for-
göngu um að Síldarsaga Íslendinga yrði
skráð. Var það samþykkt og hefur hann síð-
an verið í forystu fyrir verkinu, en notið þar
liðveislu Benedikts Sveinssonar, Dagmarar
Óskarsdóttur og Ólafs B. Ólafssonar og síðar
Haraldar Sturlusonar, eins og segir í ávarpi
Síldarsögusjóðs. Aðild að sjóðnum áttu Síld-
arútvegsnefnd, félög síldarsaltenda og Síld-
arverksmiðjur ríkisins. Ritstjórar á vinnslu-
tíma voru Steinar J. Lúðvíksson og Hreinn
Ragnarsson, en fulltrúar Síldarsögusjóðs
Hjörtur Gíslason og Jón Þ. Þór.
Gunnar Flóvenz hefur frá upphafi lagt alúð
við ritun Síldarsögunnar og hvorki sparað
tíma né fyrirhöfn. Hann hefur notið góðrar
aðstoðar konu sinnar, Sigrúnar Ólafsdóttur,
og er full ástæða nú við verkalok til að óska
þeim hjónum til hamingju. Í mínum huga
kom það af sjálfu sér, að Gunnar skyldi hafa
stjórn þessa mikla verks með höndum. Ævi-
starf hans var helgað síldarútveginum. Þar
var hugur hans allur, þar var hann lengi í
forystu og öllum hnútum kunnugur.
Síldarsagan á hvarvetna erindi
Silfur hafsins „Síldarsagan er hreint ótrú-
leg í umfangi, fordómarnir og fáfræðin!“
Halldór Blöndal
BÆKUR
Sagnfræði
Höfundar: Benedikt Sigurðsson, Birgir Sigurðsson,
Guðni Th. Jóhannesson, Hjörtur Gíslason, Hreinn
Ragnarsson, Jakob Jakobsson, Jón Þ. Þór og Steinar
J. Lúðvíksson. Nesútgáfan.
3 bindi, 384, 368 og 352 bls. eða samt. 1104 bls.
Silfur hafsins - Gull Íslands
Síldarsaga Íslendinga
Gláparinn
Hafi fólk stund aflögu frá vinnuskyldummæli ég með því að það glápi hvert á
annað. Tali jafnvel saman. Horfi í kertaloga og
slaki á. Að því búnu má leggjast í þá krefjandi
iðju að njóta kvikmynda. Ef jólastressið er að
buga mann er hollt að finna barnið í sjálfum
sér, helst í góðum félagsskap barna, með því
að horfa á sígilda mynd eins og Mary Poppins.
Myndin er feikilega fín smíði Walt Disney frá
1964, frumraun Julie Andrews á hvíta tjald-
inu. Teiknimyndir í bland við lifandi myndir,
söng og dans, eru tvinnaðar saman á þann
hátt að nýjustu tölvutrixin fölna í samanburði.
Myndin er óumdeilanlega vel heppnuð, en þeir
sem lásu bækur Pamelu L. Travers sjá glöggt
merki Disneymyllunnar. Sagt er að höfund-
urinn hafi þurft að ganga á eftir því að fá miða
á frumsýninguna, en þar sat hún og tárfelldi.
Og það var ekki af gleði!
Áslaug Jónsdóttir rithöfundur.
Áslaug Ef jólastressið er að buga mann segir Áslaug hollt að finna barnið í sjálfum sér með
því að horfa Mary Poppins.
Lesarinn
Í lesara-vitundinni siturfastast bók sem ég las
ekki síðast heldur þar-
þar-þar-þar-eitthvað-
síðast. Besti mælikvarðinn
á bækur er hvort þær
sitja eftir og halda áfram
að skína í manni löngu
síðar. Þetta er bókin
Scar-night, gotnesk fant-
asía eftir Alan Campbell,
strák í Edinborg sem
komst til metorða sem
tölvuleikjasmiður og er
svona líka séní í texta-
smíð. Hann skapar veröld
þar sem tuskulegur lítill
engill, sá síðasti af sínum
ættboga, flaksast áfram í
myrkum heimi og tekst á
við ráðandi öfl. Á hverju
fullu tungli kemur óvætt-
ur og … sem skýrir nafn
bókarinnar. Sviðið er
speisað-miðaldalegt og
áþreifanlegt, fantalega fal-
legt og fyllir dýpstu þarfir
þeirra sem hungrar eftir
nístandi allegoríu um lífið
sjálft og söguna. Hún er
magnaðri en Hringadrótt-
inssaga og skrifuð fyrir
fullorðnari börn á öllum
aldri en Harry Potter,
með fullri virðingu …
Þórunn Erlu-Valdimarsdóttir
rithöfundur.
Þórunn Hún mælir með
Scar-night, gotneskri fant-
asíu eftir Alan Campbell,
strák í Edinborg sem
komst til metorða sem
tölvuleikjasmiður.