Morgunblaðið - 02.10.2008, Page 8

8 FIMMTUDAGUR 2. OKTÓBER 2008 MORGUNBLAÐIÐ
viðskipti/athafnalíf
• Bylting fyrir bakið
• Styrkir magavöðvana
• Frelsi í hreyfingum
• Margviðurkenndur stóll
Swopper vinnustóllinn
www.eirberg.is • 569 3100 • Stórhöfða 25
Eftir Björn Vigni Sigurpálsson
bvs@mbl.is
Árið 1929 átti maður aðnafni Meyer Mishkinlitla búð í New York semseldi níðsterkar silki-
skyrtur til vinnandi manna í borg-
inni. Þegar hlutabréfamarkaðurinn
hrundi í október á því ári, sneri
hann sér að syni sínum, nema í
City College, og sagði stundarhátt
um þessi tíðindi. „Þetta er mátu-
legt á þessa ríkisbubba.“
Ári síðar eftir að vandræðin á
Wall Street voru byrjuð að seytla
inn á efnahagskerfið í heild sinni
mátti Mishkin loka verslun sinni.
Það voru engir viðskiptavinir eftir.
Sonur hans varð að fá sér vinnu til
að framfleyta fjölskyldunni og
Meyer Mishkin var aldrei í föstu
starfi eftir þetta.
Þessa sögu segir David Leon-
hardt í grein í New York Times í
gær og hefur eftir sonarsyni
Meyers, Íslandsvininum og ráð-
gjafa Viðskiptaráðs Íslands, Fre-
deric Mishkin, sem þar til nýlega
var náinn samverkamaður Bens
Bernanke, seðlabankastjóra
Bandaríkjanna.
Boðskapurinn er skýr – margir
ráðamenn í Washington óttast nú
fátt meira en að landið sé að sog-
ast niður niðdimman öldudal efna-
hagslægðar en horfa upp á það á
sama tíma í skelfingu að stór hluti
almennings og margir fulltrúar
Bandaríkjaþings hafa umbreyst í
nútíma-Meyer Mishkin með því að
vera uppteknari af því að refsa
Wall Street heldur en að bjarga
efnahag landsins – og þar með
eigin skinni.
Það er eins og þetta efnahags-
lega samhengi sé mörgum hulið,
þó að verið geti margar aðrar og
gildar ástæður fyrir þeim fyr-
irvara sem almenningur hefur á
björgunaraðgerðarpakkanum
fræga. Sérfræðingum og stjórn-
málaleiðtogum sem í örvæntingu
freista þess að koma pakkanum í
gegn hefur hins vegar mistekist að
koma því til skila hvers vegna að-
gerðirnar eru svo mikilvægar –
ekki aðeins fyrir bandarískan
efnahag heldur allt fjármálalíf
heims.
Djúpstætt vantraust
David Leonhardt segir í grein
sinni að hér dugi ekki hræðslu-
áróður á borð við þann að án að-
gerða verði alkul á markaðinum,
engin leið að fá lán og efnahagur
landsins lendi í versta samdrætti
sem orðið hefur frá því í krepp-
unni miklu. Staðreyndin sé nefni-
lega sú að bandarískur almenn-
ingur finni enn sem komið er
sáralítið fyrir markaðsumrótinu og
á meðan kaupir hann ekki
rökin fyrir 700 milljarða
dala björgunarpakkanum.
Nú bendir þó allt til
þess að fyrir frumkvæði
öldungadeildar Banda-
ríkjaþings muni björg-
unarpakkinn með nokkr-
um breytingum, svo sem
með hækkun á trygg-
ingaþaki bankainnstæðna
og auknum skattaafslætti,
hafa farið í gegnum deild-
ina í gærkvöldi, og almennt er
gert ráð fyrir að fulltrúadeild
þingsins kyngi pakkanum í dag.
Eftir er þó að sjá hversu hratt
fjármálalífið meðtekur björgunina.
Margir hafa uppi verulegar efa-
semdir um að 700 milljarðarnir
muni duga fyrir eitruðu undir-
málslánunum sem eru undirrót
uppnámsins á bandarískum fjár-
málamarkaði. En ef ekki – hvað
þá?
Á svig við staðla og regluverk
Fjármálamarkaðir byggjast á
gagnkvæmu trausti en nú hafa
hver ósköpin dunið yfir á eftir öðr-
um svo að nú ríkir djúpstæður
trúnaðarbrestur á markaðinum
vestra og hefur teygt sig meira og
minna yfir allan hinn vestræna
heim með alvarlegum afleiðingum,
t.d. víða í Evrópu, sem þekkt er.
Annar Íslandsvinur, Joseph
Stiglitz, Nóbelsverðlaunahafi í
hagfræði, bregður upp sinni grein-
ingu á vandanum nýlega í grein og
segir bandaríska fjármálakerfið
hafa brugðist í tveimur grundvall-
aratriðum – því að stjórna áhættu
og útdeila fjármagni. Kerfið í heild
hafi ekki virkað eins og það eigi að
gera og muni því þurfa að gangast
undir miklar breytingar á reglu-
verki því sem það starfi eftir. Því
miður hafi samfara þessu margir
verstu þætti bandarísks fjár-
málakerfis, svo sem eitruð veðlán
og meðferð þeirra, verið flutt út til
annarra hluta heimsins.
Allt var þetta gert í nafni ný-
sköpunar, segir Stiglitz, og öll við-
leitni til að búa til regluverk í
kringum fyrirbærin var barin nið-
ur með þeim rökum að slíkt dræpi
nýsköpunina í dróma. „Þetta var
vissulega nýsköpun en ekki á þann
hátt að styrkja fjármálalífið.
Margir af bestu og snjöllustu heil-
um landsins helguðu sig því verk-
efni að fara í kringum staðla og
regluverk sem búin höfðu verið til
að tryggja virkni og öryggi banka-
kerfisins. Illu heilli tókst þeim allt
of vel upp og við hin – húseig-
endur, launþegar, fjárfestar og
skattgreiðendur – borgum brús-
ann.“
Mikil kreppa
eða minni kreppa
Hvað þá ef ekki tekst með
björgunarpakka bandarískra
stjórnvalda að blása nýju lífi og
trúnaðartrausti í markaðina svo að
losni um fjármagn og lánamark-
aði? Er þá önnur kreppa á borð
við þá um 1930 í aðsigi? Stiglitz
bendir á að flestir hagfræðingar
telji að fyrir hendi séu nú þau tól
og sú þekking á þessum sviðum að
hægt sé að hamla samdrætti af
þeim toga – en minnir samt á í
framhjáhlaupi að ekki hafi þó tek-
ist sérlega vel til fyrir réttum tíu
árum þegar þeim var beitt til
„hjálpar“ Indónesíu sem hafi sokk-
ið í djúpa efnahagslægð.
Stjórnvöld nú hafa
beggja vegna Atlantsála
brugðist mun kröftugar
við heldur en í kreppunni
miklu, þannig að sam-
dráttur af því tagi – þegar
efnahagslífið hrundi um
30% – er afar ólíklegur.
Bandaríkin eru mun auð-
ugri í dag og mun minni
hluti þjóðarinnar býr nú
við fátæktarmörk heldur
en þá var. David Leonhardt bend-
ir á í grein sinni í The New York
Times að kreppan mikla sé samt
viðmið í þessu samhengi vegna
þess að ýmsir grundvallarþættir í
efnahagnum beri með sér svipuð
samdráttareinkenni og þeir sem
ollu kreppunni um 1930. Í báðum
tilfellum hafi lánsfjárkreppan ver-
ið í sögumiðju.
Leonhardt rekur hvernig mál
þróuðust í kreppunni miklu. Þrátt
fyrir óáran á Wall Street í byrjun
árs 1930 var enn gangur í efna-
hagslífi Bandaríkjanna enda þótt
einkaneysla væri byrjuð að drag-
ast saman og eins fjárfestingar.
Seinni hluta ársins brustu hins
vegar bankaáhlaupin á – fjárfest-
ingar banka reyndust mistök – eða
jafnvel orðrómurinn einn sagði
fjárfestingarnar vera að fara í
vaskinn. Órólegir viðskiptamenn
bankanna þyrpust í afgreiðslurnar
og kröfðust þess að fá peningana
sína til baka. Hundruð banka
lögðu upp laupana.
Þekkingarfjármagn Bernanke
Þegar banki á ákveðnu svæði –
borg, bæ eða hverfi – hættir starf-
semi, hverfur með honum öll
þekkingin sem starfsmenn hans
hafa á nærumhverfinu. Aðrir
bankar reynast ófúsir að lána fyr-
irtækjum eða íbúum á svæðinu
vegna þess að starfsmenn hans
vita ekki hverjir á svæðinu eru
áreiðanlegir og hverjir ekki.
Lánsfé á svæðinu þornar upp.
Þetta er dálítið í átt við skýring-
arnar sem gefnar hafa verið á því
hvers vegna erlendar fjár-
málastofnanir hafa verið tregar til
að hasla sér völl hér á landi, þ.e.
að þær þekki ekki nægilega vel til
aðstæðna hér, þó að vitbótarskýr-
ing sé auðvitað sú að hér séu fyrir
íslensku bankarnir með þessa
þekkingu og því erfiðir í sam-
keppni.
En hvað sem því líður höfðu
bæði einkaneyslan og fjárfestingar
hrunið þegar komið var fram á ár-
ið 1932 og hlutabréfaverð hafði
fallið um 80%. Kreppan sem var
varð að kreppunni miklu. Kannski
er það huggun við núverandi að-
stæður að sá sem nú ræður ríkjum
í bandaríska seðlabankanum
komst til metorða vegna rann-
sókna sinna og sérþekkingar á
kreppunni miklu.
Leonhardt segir frá því í grein
sinni í The New York Times að
Ben Bernanke hafi sem ungur
fræðimaður á níunda áratugnum
þróað kenninguna um að hin glat-
aða þekking lánafulltrúanna hafi
átt ríkan þátt í tilurð kreppunnar.
Þessa glötuðu þekkingu kallaði
Bernanke „þekkingarfjármagnið“,
sem með öðrum orðum þýddi að
traustið hvarf úr bankageiranum.
Sama er nú uppi á teningnum,
segir í greininni. Nema hvað fjár-
málalífið teygir sig nú um allan
heim þannig að vandamálið er
ekki að þrot eins banka loki á
lánamarkaði fyrir einstaklinga eða
fyrirtæki. Hin bitra reynsla síð-
ustu 13 mánuðina er aftur á móti
að þetta svonefnda þekking-
arfjármagn er brostið. Bankamenn
horfa í augu gamalla viðskiptavina
og í huga þeirra kemur aðeins sí-
bylja hins misheppnaða hjóna-
bands: Mér finnst ég ekki einu
sinni þekkja þig lengur.
Óttinn núna er auðvitað tilefn-
islaus. Flest heimili og fyrirtæki
eru í ágætum málum og því ill-
skiljanlegt að bankar skulu ekki
sjá sér hag í að lána þeim á þess-
um háu lánskjörum sem ríkja í
dag. Ástæðurnar eru aðallega
tvær, segir í greininni. Annars
vegar að bankarnir treysta því
ekki að lántakendur sem virðast
traustir í dag verði það þegar á
reynir. Hins vegar sú að bank-
arnir eiga mikið af langtíma-
eignum, svo sem eins og húsnæð-
islánum okkar, en eru með á móti
mikið af skammtímaskuldum (sem
eru ódýrari en langtímaskuld-
irnar) og til að fjármagna þau
þurfa fjármálastofnanirnar ný og
ný skammtímalán til að brúa lang-
tímaútlán sín.
Ormar á gulli
Í greininni bendir Leonhardt á
að við núverandi aðstæður óttist
bankarnir ekkert meira en að aðr-
ir bankar kunni að loka á þá af
tómri hræðslu og hætti þannig að
framlengja skammtímalánin. Þetta
sé í reynd það sem hafi gerst í til-
vikum Wachovia-bankans banda-
ríska og Glitnis banka hér heima
fyrir í byrjun vikunnar. Til að
forðast örlög þeirra þora aðrir
bankar ekki annað en liggja á fjár-
magni sínu eins og ormar á gulli í
stað þess að stunda ábatasama
lánafyrirgreiðslu. Og eftir því sem
fjármagnið hleðst upp aukast lík-
urnar á að fleiri bankar verði láns-
fjárþurrðinni að bráð.
Staðreyndin er hins vegar sú,
eins og bent er á í framangreindri
grein, að hagkerfi nútímans virkar
ekki nema allur almenningur og
atvinnulíf hafi tiltölulega greiðan
aðgang að lánum. Það tekur hins
vegar tíma fyrir fyrirtæki og al-
menning að finna fyrir láns-
fjárþurrðinni vegna þess að yf-
irleitt eru þessir aðilar ekki að
taka stór lán upp á hvern dag. En
á endanum kemur að því – og þá
með afar sáraukafullum afleið-
ingum.
Hvort björgunaraðgerðin mikla
dugar til að höggva á hnútinn og
losa um lánsfjárfjötrana á eftir að
koma í ljós. Forsendan fyrir því að
á það reyni er að fulltrúadeild
Bandaríkjaþings láti sér segjast
og samþykki björgunarpakkann í
annarri atrennu. Ben Bernanke
hefði varla barist fyrir pakkanum
nema af því að hann trúði því að
með honum mætti afstýra alvar-
legri kreppu.
Þegar traustið þverr
Reuters
Verðlækkun Hlutabréfaverð lækkaði í kauphöllinni í New York í gær eftir að fréttir bárust af frekari samdrætti í
iðnarframleiðslu. Þá hafa fjárfestar enn áhyggjur af framvindu björgunaráætlunar stjórnarinnar fyrir þinginu.
Joseph E.
Stiglitz
Nóbelverðlaunahafi.
Ben Bernanke,
seðlbankastjóri
Bandaríkjanna.
Frederick
Mishkin
hagfræðiprófessor.
Unnið upp úr erlendum fjölmiðlum,
svo sem The New York Times og
The Guardian.