Mánudagsblaðið - 21.02.1972, Blaðsíða 5

Mánudagur 21. febrúar 1972
Mánudagsblaðið
5
ÓLAFUR HANSSON PRÓFESSOR:
Lýsingarorðið hvítur mun upp-
haflega hafa þýtt bjartur, en síðan
varð það tákn á lit. Áður fyrr var
það ekki aðeins notað um snjó-
hvíta hluti, heldur og allt það, sem
var glitrandi eða silfurgrátt. Og
enn í dag er notkun þess nokkuð
á reiki. Þeir, sem við köllum hvíta
menn, eru oftast fjarri því að vera
snjóhvítir á hörund. Og sennilega
eru það svertingjar eða aðrar lit-
aðar þjóðir, sem hafa fundið upp á
því að tala um hvíta menn. Slíkum
þjóðum stendur oft hinn mesti ótti
af hvítum mönnum, er þær líta þá
í fyrsta sinn.
Þeim finnst þetta álíka furðu-
legt og yfirnáttúrlegt fyrirbæri og
okkur mundi þykja það að sjá heið-
grænan eða himinbláan mann. Og
það ýtir undir þennan ótta, að hvítt
er víða talinn töfralitur með frum-
stæðum þjóðum. Hjátrú litaðra
þjóða í sambandi við hvíta litinn
hefur oft komið hvítum mönnum
að gagni í viðskiptum við þær.
Þegar Cortez tók Aztekaríkið
Mexíkó snemma á 16. öld, kom
það.Spánverjum oft að góðu haldi,
hve mjög Indíánarnir hræddust
hinn hvíta hörundslit þeirra. Jafn-
vel hundar Aztekanna Iögðu ýlfr-
andi á flótta, þegar þeir sáu hina
hvítu menn, en slík býsn höfðu
þeir aldrei áður augum litið.
HIÐ HVÍTA UÓS
Helgi hins hvíta litar meðal
margra þjóða stafar fyrst og fremst
af sambandi hans við Ijósið, hann
verður tákn voldugra ljósguða og
himinguða. Stundum verður hann
tákn eldingar, en það getur reynd-
ar rauði Iiturinn einnig orðið. Sam
band hvíts við Ijósið varð til þess,
að liturinn varð snemma verndar-
litur gegn svartagaldri. Hvíta lit-
inn má þó einnig nota til illra
töfra, og smndum er hann settur
í samband við galdranornir. Ekki
má t.d. lána galdrafólki neina
hvíta hluti, þá nær það tökum á
manni. —
Frá fornu fari fór hvíti liturinn
annars að verða tákn sakleysis og
hreinleika, og þýðing hans í trúar-
brögðunum er að nokkru leyti af
þeim rótum runninn.
BLEIKUR DAUÐINN
Eins og ekki er að furða varð
hvítur litur einnig tákn dauðans.
Líkklæði urðu því víða hvít, og
meðal frumstæðra þjóða eru líkin
sjálf stundum máluð hvít. Þetta
stafar að nokkru leyti af því, að
hvítt var talið verndarlitur gegn ill-
um öndum. Sorgarklæði eru og
víða hvít t.d. í Austur- og Suðaust-
ur-Asíu og meðal margra Indíána.
Svo var einnig sums staðar í Ev-
rópu fyrr á öldum.
Hvítur litur í draumi boðar
feigð, t. d hvít dýr, hvít blóm eða
hvít klæði. Víða suður í Evrópu
vilja menn ekki, að hvít blóm séu
borin inn í hús, þeir trúa því, að
slíkt valdi dauða einhvers í hús-
inu. Þessi þjóðtrú hefur borizt
hingað til lands í sambandi við
sumar tegundir gluggablóma, menn
segja, að ef hvít blóm þeirra
springi út, sé einhver í húsinu
feigur.
HVÍT DÝR
Mjög fjölbreytt hjátrú er til í
sambandi við hvít dýr. Guðum,
einkum Ijósguðum, var oft fórnað
hvítum dýrum. Hvítir hestar
voru víða helgi- og fórnardýr. Hin-
um forna guði Vinda á Rúgens
Svantevit, var helgaður hvítur hest-
ur, sem var mjög í hávegum hafð-
ur. Prestar guðsins einir máttu
koma á bak honum. í kristnum
sið varð hvítur hesmr tákn Jakobs
postula. Er það í sambandi við það,
að hann var talinn verndari hveit-
isins, hins hvíta korns. — Snjó-
hvítar kindur voru stundum taldar
helgar, og ull þeirra var nomð sem
læknisdómur við ýmsum sóttum.
Hvítar geimr vom afmr á móti
hættulegri. Á miðöldum var sú
trú algeng, að þær væru galdra-
nornir, sem hefðu tekið sér þetta
dulargervi. Hvítar kýr eru einnig
víða helgar. í sumum hémðum
Abessíníu liggja jafnháar sektir
við að drepa hvíta kú og aðals-
mann. Hvít hænsni eru oft talin
heilög, og er þeim oft fórnað, þeg-
ar mikils þykir við þurfa. Forn-
Egyptar fórnuðu hvítum hænsnum
sér tii heilla í ástamálum. Svert-
ingjar í Vesmr-Indíum, t. d. á
Haiti, em oft blendnir í trúnni
og iðka ýmsar fornar töfrakúnstir,
þó að þeir séu kristnir að nafni til.
Þeir fórna oft hænsnum í sam-
bandi við galdra sína, og eiga þau
þá annaðhvort að vera snjóhvít eða
biksvört, einn smáblettur af öðmm
lit gerir fórnina einskis virði. Við
slíkan fórnargaldur þykir haninn
öllu máttugri en hænan.
Mikil trú er á hvímm slöngum.
Víða um heim trúa menn því, að
sá, sem éti hvíta slöngu, fari þegar
í stað að skilja öll mngumál heims
og jafnvel mál dýra og fugla. Þessi
hugmynd er greinilega skyld frá-
sögninni í Völsungasögu um það,
er Sigurður Fáfnisbani bragðaði
hjarta Fáfnis og fór þá að skilja
fuglamál. Egg úr hvítum slöngum
eru oft talin hið ágætasta læknislyf
og allra meina bót.
Alveg sérstaka helgi fá hvít dýr
af þeim tegundum, þar sem hvímr
Iitur er mjög sjaldgæfur. Af ýms-
um slíkum tegundum fæðast stöku
sinnum albínóar, eins og hvíti
hrafninn frá Ólafsvík. Eins og al-
kunnugt er, em hvítir fílar háheil-
agir í Asíu, og þá eingum í Síam,
þar sem hvíti fíllinn er orðinn að
þjóðartákni. Svo sjaldgæfir em
hvítir fílar, að farið er að nota
hvímr fíll um eitthvað sem er
geysiíágætt. Það er ekki auðhlaup-
ið að því að stela hvítum fílum
og leyna þeim, en Mark Twain
hefur þó ritað sögu um slíkan at-
burð.
HVÍT KLÆÐI
Frá fornu fari hefur hvítur
klæðnaður oft og tíðum haft trú-
arlega þýðingu. Hvítt er varnar-
litur gegn illum öndum, og töfra-
jmenn, prestar og aðrir, sem um-
Igangast mikið alls konar dularöfl,
nota hann því oft í varnarskyni.
Þetta tíðkaðist mjög með Asíuþjóð-
um í fornöld, t. d. Persum. Enn
í dag bera sumir flokkar Jaínista í
Indlandi, einkum Kvetambarar,
hvít klæði af trúarástæðum. Bæði
í grísku launhelgunum og hjá Gyð-
ingum kom hvítt mjög við sögu
sem helgilitur. Þaðan mun upphaf-
lega runnin trúarmerking hans í
kristnum sið, en hún kemur mjög
víða fram, einkum til að tákna
hreinleika. Á hvítasunnuhátíðinni
bar mjög á trúarþýðingu hins hvíta
litar.
í Róm ríkti í fornöld sá siður,
að frambjóðendur til háembættis
ríkisins skyldu bera hvítar skikkj-
ur. Á latínu hét hvíta skikkjan
toga candida, en frambjóðandinn
candidatus eða hinn hvít klæddi.
Fór þetta orð síðan að tákna fram-
bjóðendur almennt, þó að þeir
væru ekki hvítklæddir og loks þá,
er ganga undir próf eða hafa lokið
prófi. Þegar við nú á dögum töl-
um um kandidatastyrki, hugsum
við sjaldnast út í það, að þetta
merkir eiginlega styrki handa hvít-
klæddum mönnum.
Sum leynifélög, t.d. Ku-Klux-
Klan láta meðlimi sína klæðast
hvítum hettubúningum. Vera má,
að þetta sé runnið frá leynifélögum
svertingja í Vestur-Afríku. Svert-
ingjar hafa oft hina mestu trú á
hvíta litnum, þó að þeir elski ekki
hvíta menn. Ef albínóar fæðast
meðal Svertingja eins og stöku
sinnum skeður, bregðast menn
mjög misjafnlega við. Stundum eru
slíkir undrafuglar bornir út, en
stundum eru þeir settir á og í há-
vegum hafðir.
HVÍTIR FÁNAR
OG HVÍTLIÐAR
í Austurlöndum hafa hvítir fán-
ar þekkzt frá fornu fari, og oftast
eru þeir notaðir í sambandi við
töfra og trúarbrögð. Einkum þykja
þeir heppilegir til varnar drepsótt-
um. Enn í dag tíðkast það sums
staðar í Austur-Indlandi. þegar
drepsóttir eru á næstu grösum, að
fólkið fef'um þórþin í skrúðgöngú
berandi hvíta fána til varnar gegn
pestinni.
Hvíti fáninn fór stundum síðar
að verða valdatákn. Hann var þjóð-
fáni Ommejadanna, arabísku höfð-
ingjaættarinnar, sem réð Spáni öld
um saman á fyrri hluta miðalda.
Fáni Abbasídanna í Bagdad, erki-
fjenda Ommejada, var aftur á móti
biksvartur. Síðar tóku Frakkakon-
ungar upp hvítan fána með lilju-
blómum upp sem merki sitt. Var
þetta þjóðfáni Frakka fram í stjórn
arbyltinguna miklu og aftur eftir
fall Napóleons, frá 1815—1830.
Það var á byltingarárunum og
Napóleonstímunum, sem orðið
hvítliði varð til. Konungssinnar og
íhaldsmenn, sem fylkm sér um
hinn hvíta fána konungsættarinnar,
voru nefndir þessu nafni. Bylting-
armenn og Napóleonssinnar not-
uðu afmr á móti þrílita fánann. Æ
síðan hefur orðið hvítliðar verið
notað um afturhaldsmenn, einkum
þó, ef þeir eru vopnum búnir. Það
heyrist oft enn í dag, þó að margir
geri sér ekki uppruna þess alltaf
ljósan.
Hvíti limrinn er fornt friðartákn,
samanber hina hvím friðardúfu.
Því fór hvítur fáni að tákna frið-
arumleitanir eða uppgjöf Er þetta
orðin alþjóðleg hefð, sem getur
haft talsverða þýðingu á styrjaldar-
tímum. Þegar Bandamenn voru að
hernema þýzkar borgir vorið 1945,
héngu þar hvítir fánar í hverjum
glugga sem tákn um uppgjöf.
HVÍT BÓK
Nú á dögum heyrist iðulega
getið um það, að hinar og þessar
ríkisstjórnir séu að gefa út hvítar
bækur um eitt eða annað, einkum
þó utanríkismál. Þessi málvenja fór
að tíðkast í Þýzkalandi í stjórnar-
tíð Bismarks. Þýzka stjórnin gaf
þá út slíkar bækur í hvfm bandi,
og þaðan er orðið komið. Sumar
ríkisstjórnir nota þó aðra liti á þess
konar bókum, Frakkastjórn gefur
t.d. út gular bækur og Bretastjórn
bláar.
HVÍTA FRÚIN
Flestir fornir kastalar í Evrópu
eiga sér sína hvítu frú. Þetta er
vofa, sem fylgir kastalanum öld
eftir öld. Hún er klædd snjóhvímm
búningi frá hvirfli til ilja, en ber
biksvartan hanzka Oft er hún líka
með hvíta, flögrandi slæðu og
hringlar með lyklakippu. Þegar
hún sézt, veit það á dauðsfall í
fjölskyldunni í kastalanum. Stund-
um er þó talið, að hún sjáist líka,
þegar ofviðri er í vændum.
Amerískir milljónamæringar em
ólmir í að kaupa kastala með
hvítrj frú, • slíkt e'r ’'öSkadráúmúf
sláturhúsaeigandans frá Chicagó,
sem er frá sér numinn af hrifningu
á öllu, sem lyktar af bláu blóði.
En Skotar fullyrða, að hvíta frú-
in flýi Ameríkana og sjáist aldrei
meir, ef þeir kaupa kastala. Hún er
enga rellu að gera sér út af því, þó
að slíkir fuglra séu feigir, það er
fyrir neðan hennar virðingu. Hvíta
frúin flýr af hólmi, þegar pen-
ingavaldið sigrar bláa blóðið
Ýmsir rithöfundar hafa tekið
hvítu frúna til meðferðar í skáld-
verkum, t. d. Walter Scott og A.
E. Scribe. Ópera Boieldieus um
hvítu frúna er byggð á leikriti
Scribes.
Skrýtla
Eg vildi óska, að ég ætti svo
mikla peninga, að ég gæti keypt
mér fíl.
— Nú, og hvað ætlarðu svo að
gera við fíl?
Ekki neitt. Það em peningarnir,
sem mig vantar.
LSTAVER Ægmsm © ■ r LITAVER 1 _b * m ®
A&VI! Iiyiuiwil IU B VU^^IUUI 1 Veggfóður á tveimur hæðum — Okkar glæsilegasta litaúrval
- Afsláttur - LITAVERSkjörverð
Lítiö vlÖ í LSTAVERI
ÞAÐ BORGAR SIG ÁVALLT