Samvinnan - 01.04.1977, Qupperneq 23

Kúgunartilraunir Þórðar Guðjohnsen
voru ekki sprottnar af kald-
rifjaðri yfirgangssemi heldur skap-
ríki sem leiddi til vanstillingar þegar
hann fann að verzlun hans var í
hættu stödd.
un eftir að hann hefði lokið
skuld sinni við hana um ára-
mót.1-’ Þórður gat ekki and-
mælt þessum vitnisburði efnis-
lega en sagðist aðeins hafa
gert samning af þessu tagi við
þennan eina mann sem hann
hefði áður reynt að ístöðu-
leysi.13 Engin ástæða er til að
efa að Þórður fari þar með
rétt mál, og að minnsta kosti
hefur ekki verið mikið um að
hann byndi menn lengur en til
ársins út þvi að kaupfélags-
mönnum tókst ekki að sýna
fleiri vitnisburði þess.
Af framansögðu er ljóst að
Þórður Guðjohnsen reyndi að
beita talsvert grófum einokun-
araðferðum til þess að halda
mönnum frá þvi að versla við
Kaupfélagið. En við verðum
að minnast þess að aðferðir
hans voru ekki eins óhæfar þá
og þær mundu þykja nú. Kaup-
maður var frá fornu fari ekki
aðeins viðskiptamaður bænda
heldur á nokkurn hátt forsjár-
maður þeirra. Verslunarstjór-
um var legið á hálsi fyrir að
lána fátæklingum svo að þeir
lentun í ógöngum, ekki aðeins
af þvi að það væri óhagkvæmt
verslun þeirra, heldur einnig
af því að það freistaði manna
að eyða meira en þeir öfluðu
og yki á sveitarþyngsli.14 Skuld-
ugir bændur voru vanskila-
menn, og verslunarstjórar hafa
vafalaust oft verið knúðir
harkalega af yfirboðurum sín-
um að ná inn skuldum. Á-
stæðulaust er að sakast við
einstaklinga um það ófrelsi
sem þessum viðskiptaháttum
fylgdi. Það var óhjákvæmileg-
ur fylgifiskur verslunarskipu-
lagsins.
Kúgunartilraunir Þórðar
Guðjohnsen voru ekki sprottn-
ar af kaldrifjaðri yfirgangs-
semi heldur skapríki sem leiddi
til vanstillingar þegar hann
fann að verslun hans var í
hættu stödd. Eina grein sína i
Norðurljósinu endar hann á
orðum sem gefa hugmynd um
hvernig honum var innan-
brjósts:15
— Þegar Kaupfél(agið) er búið að
leiða hungurdauða yfir þau héruð
sem það nær til, þá sér það fagran
en að líkindum óhjákvæmilegan
ávöxt verka sinna! Eg óska for-
vígismönnum þess og formælend-
um til heilla með þá niðurstöðu!
í einum málaferlum Þórðar
gegn skuldugum kaupfélags-
manni var hann hvað eftir
annað áminntur um að haga
sér sæmilega fyrir rétti. Loks
varð dómarinn — það var setu-
dómari en ekki Benedikt
Sveinsson — að sekta hann um
fjórar krónur fyrir hávaða i
réttinum.10 Jafnvel þótt líklegt
sé að Þórður hafi verið drukk-
inn þegar hann lét þannig sýn-
ir þessi vitnisburður að hann
gekk ekki að andstæðingum
sínum með jafnvægi hins
sterka heldur vanstillingu þess
sem berst i örvæntingu.
Kaupfélagsmenn hafa þó ef
til vill ekki haft minni ástæðu
til að örvænta veturinn 1886-
87. Pöntun Kaupfélagsins hafði
verið skorin við nögl eins og
hægt var haustið áður til þess
að grynna á skuldunum. Auk
þess var það venja bænda um
þessar mundir að birgja sig
ekki upp með vetrarforða á
haustin heldur taka út af
birgðum verslana síðari hluta
vetrar. Að sögn einhvers kaup-
félagsmanns i Þingeyj arsýslu
stafaði það af því að verslun-
stjórar voru fúsari að lána eft-
ir áramót en á haustin. Þeir
gerðu upp og sendu yfirmönn-
um sínum reikninga um árs-
lok, og þá var þeim í mun að
sýna ekki miklar skuldir. Eftir
áramót gátu þeir lánað í von
um að fá greiðslu í sumar- eða
haustkauptíð.1" Þennan vetur
máttu þingeyingar búast við að
þurfa að bindast Húsavíkur-
verslun árlangt ef þeir tækju
út i henni síðari hluta vetrar,
og þá var úti um kaupfélags-
pöntun um sumarið. Þetta voru
þeir að hugsa um Snorri Odds-
son á Geitafelli og Benedikt á
Auðnum þegar þeir hittust í
nóvember 1886, eins og Bene-
dikt skrifaði Kristjáni Jónas-
arsyni:18
Þá sagði Snorri: „Hvað á nú að
gera i vetur? Nú knýr neyðin vafa-
laust marga til þess að ganga að
verslunarókjörum hjá G(uðjohn)-
sen. Hann hefir hótað að ganga
nú millum bols og höfuðs á Kaup-
félaginu . . .“ Eg hugsaði ekkert
út í málið en fleipraði strax:
„Panta nú þegar vörur og fá þær
upp í vetur." — Við þögðum um
stund, og þá fór ég að hugsa um
hvað eg hafði sagt. Var þá þetta
nokkuð fjarlægt? . . . Voru ekki
vetrarferðir skipa norður fyrir land
einmitt það sem þurfti að koma
á og sýna öllum heiminum að þær
væru mögulegar, já hægri en á
vorin? . . . Svo fórum við heim.
Skrifuðumst á um þetta og stað-
réðum að drífa þetta i gegn hvað
sem kostaði. . . . Loks fórum við
Snorri á stað upp 1 Gautlönd og
ekki burtu þaðan fyrri en búið var
að skrifa öllum fulltrúum og skora
á þá að taka málið til umræðu
og safna pöntun fyrir jól.
Frá vörupöntun hefur síðan
verið gengið um veturinn, en
ekki reyndist unnt að fá skip
svo snemma að félagsmenn
kæmust af án vetrarinnkaupa
hjá kaupmönnum. Var þá leit-
að til akureyrarkaupmanna og
verslað þar í febrúar jafnvel
allt austan úr Mývatnssveit.10
Skipið kom siðan til Húsavík-
ur í apríl með vörur fyrir 29
þúsund krónur að meðtöldum
flutningi og öðrum kostnaði.
Að sjálfsögðu höfðu menn ekki
peninga til að borga þetta fyr-
irfram eða við móttöku. Þeir
tóku lán hjá umboðsmönnum
sínum og lofuðu borgun í ull
um sumarið og sauðum um
haustið.20
Þessi skipkoma var einn af
sigrum Kaupfélagsins í lífs-
baráttu þess. Það virðist hafa
verið talinn mikill atburður að
skip kæmi norður fyrir land á
þessum tíma árs.21 Mestu máli
skipti þó að skipkoman losaði
bændur við að leita til Húsa-
víkurverslunar og bindast
henni. Sigurgleðin lýsir sér í
frásögn Benedikts á Auðnum
í Norðurljósinu:22 „Eg hefi
aldrei séð jafnmikla og al-
menna gleði eins og við þessa
skipkomu. Mikill fjöldi manna
þyrptist til Húsavíkur til þess
að sækja þegar vörurnar, og
allir voru þeir, sem maður seg-
ir, ærir af gleði.“ Jafnvel þótt
aðfarir Þórðar Guðjohnsen
væru ef til vill ekki eins mikil
óhæfa á mælikvarða síns tima
og þær virðast nú, þá höfðu
þingeyingar sýnt að þeir sættu
sig ekki við slík vinnubrögð
lengur, og það skipti sköpum
fyrir Kaupfélagið.
1 Jakob Hálfdanarson: Fáir
drættir úr djúpi, 6.
2. Lbs. óskráð. Safn Jakobs Hálf-
danarsonar I (Molar, 21).
3 Einkahdr. Bréf frá Benedikt á
Auðnum (24. mars 1883).
4 Lbs. 4222, 4to (28. okt. 1883).
5 Kþ. Gjörðabók Kaupfélags
þingeyinga 1882-95, (47).
6 Norðurljósið II, aukablað 17.
apríl 1887, (1).
7 Norðurljósið II, 3 (1. tbl., 9.
febr. 1887). Sbr. Norðurljósið II,
41-43 (11. tbl., 25. júlí 1887).
8 Norðurljósið II, aukablað 17.
apríl 1887, (2).
9 Þjóðólfur XXXIX, 91 (23. tbl.,
3. júní 1887).
10 Norðurljósið II, aukablað 17.
apríl 1887, (3).
11 Norðurljósið II, 41-43 (11. tbl.,
25. júlí 1887); III, 18 (5. tbl.,
15. mars 1888).
12 Þjóðólfur XLII, 182 (46. tbl„ 3.
okt. 1890).
13 Þjóðólfur XLIII, 36 (9. tbl., 20.
febr. 1891).
14 ísafold XV, 186 (47. tbl„ 10. okt.
1888), XIX, 261 <66. tbl„ 17.
ágúst 1892),
15 Norðurljósið III, 23 (6. tbl„ 6.
apríl 1888).
16 Þjskjs. Þing. V C 17, 118.
17 Norðurljósið III, 26 (7. tbl„ 17.
apríl 1888).
18 Einkahdr. Bréf frá Benedikt á
Auðnum (30. nóv. 1886).
19 Lbs. 4417, 4to (Pétur á Gaut-
löndum til Benedikt á Auðnum
4. febr. 1887). Norðurljósið II,
23 (6. tbl„ 18. apríl 1887). Lbs.
4222. 4to (Eggert Laxdal til Sig-
urðar Magnússonar Arnarvatni
1 nóv. 1887).
20 Norðurljósið II, 23 (6. tbl„ 18.
apríl 1887), 31-32 (8. tbl„ 17.
maí 1887).
21 Sbr. t. d. Þjóðólfur XXXIX,
230 (58. tbl.. 23. des. 1887)
22 Norðurljósið II, 31-32 (8. tbl„
17. maí 1887).
23