Fálkinn - 15.08.1936, Side 4

4
F Á L K I N N
■ ■
■
Reykjavik', sem verksin iðjuþorp, nál. 1770.
Meykjíavík fyrir 150 ámnn
Það lætur nærri, að land-
námsbærinn Reykjavík hafi
verið 900 ára þegar hann öðl-
aðist kaupstaðarrjettindi, með
kgi. tilskipun 18. ágúst 178(5.
Fróðu mennina deilir enn nokk-
uð á um það, hve langt liafi lið-
ið frá því, að Ingólfur tók land
við Ingólfsliöfða og þangað til
hann reisti hú í Reykjarvík —
live lengi hann var í ferðinni
austan úr Skaftafeilssýslu, vestur
á „útnesið“, sem þræll Ingólfs
kallaði.
Þegar Reykjavík fjekk kaup-
staðarrjettindi töldust rúmlega
þrjú hundruð íbúar i kaupstaðn-
um og hjáleigunum þar í kring.
En nú hafast við á útnesi Karla
þræls rúmlega hundrað sinnum
fleiri sálir, eða nærfelt þriðj-
ungur allra landsmanna. Þann-
ig hefir ræst úr þessuin stað,
sem Ingólfur tók sjer hólfestu
á, þó hrjóstrugur væri í saman-
hurði við grænu engin, sem
liann hafði farið um á suðiir-
landsundirlendinu. Hann valdi
staðinn að tilvísun goðanna, sem
hann trúði á. Höfundur Reykja-
vikurkaupstaðar, Skúli Magnús-
son landfógeti, fór ekki að til-
vísun neinna' goða, er liann —
með innrjettingunum — lagði
grundvöllinn að kaupslaðnum;
það má heita tilviljun að inn-
rjettingarnar lentu í Reykjavík.
Stjórnin átti jörðina og lagði
hana til þeirra, og það skar úr.
Aðrir athurðir hafa orðið til
þess að auka vöxt Reykjavíkur,
fyrst og fremst þeir, að fyrir
ráðstafanir stjórnarinnar varð
bærinn stjórnarsetur landsins og
í öðru lagi það, að staðnum var
býsna vel í sveit komið þegar
á reyndi, til útgerðarinnar, sem
framar öllu liefir orðið lyfti-
stöng vaxtar og allra fram-
kvæmda í höfuðstaðnum.
Reykjavík á sjer mjög glomp-
ótta sögu. Þegar fornritunum
sleppir og upplýsingum þeim,
sem menn hafa þaðan um ætt-
legg Ingólfs, sem erfði föður-
leifð sína mann fram af manni
lengi vel, kemur eyða í Reykja-
víkursöguna í nálægt fimm ald-
ir. En frá því, að innrjettingar
Skúla Magnússonar komast á
fót eftir miðja 18. öld má rekja
söguþráð höfuðstaðarins svo til
óslitinn til þessa dags. Sem dæmi
um það, live fjölhreyttar lieim-
ildir um Reykjavik, liúsaskipun,
hæjarlíf og annað liefir geymst
til vorra tíma, má nefna rit dr.
Jóns Helgasonar biskups, „Þeg-
ar Reykjavik var 14 vetra“, sem
geymir ótrúlegan fróðleik um
höfuðstaðinn frá fyrstu árum
kaupstaðarins og fram yfir fyrri
aldamót. Og fyrir nokkrum ár-
um kom út „Saga Reykjavíkur“
eftir Klemens Jónsson landrit-
ara, sem eigi síst segir frá stjórn
kaupstaðarins. Góðar upplýs-
ingar um Reykjavík á árunum
eftir aldamótin 1800 er að finna
í ýmsu þvi, sem ritað1 er um
uppreisn Jörundar hundadaga-
konungs, t. d. ferðabók Hook-
ers. Þá minnast og margir hinn-
ar bráðskemtilegu ritgerðar
Gröndals „Reykjavik um alda-
mótin 1900“ sem út kom í „Eim-
reiðinni“. Og fyrir skömmu hef-
ir verið stofnað fjelag i höfuð-
staðnum, til þess að safna öll-
um gögnum til sögu hans og
gefa þau út. Svo að þess má
vænta, að komandi ár auki stór-
um við þann fróðleik, sem enn
er aðgengilegur almenningi um
höfuðstaðinn við Kollafjörð.
Hvernig var Reykjavík hátt-
að fyrir 150 árum? spyrja menn.
Myndin á þessari hls. gefur hug-
mynd um livernig hinn nýi
kaupstaður leit út. En eftirfar-
andi lýsing á lionum er eftir
dr. Jón biskup Helgason og er
að finna í liinu nýja riti lians
um Hannes biskup Finnsson.
Er lýsingin gefin í tilefni af því,
að um þær mundir var verið að
leggja niður Skálholtsstól og átti
biskupinn að flytjast til Reykja-
vikur. Hefir hlaðið fengið leyfi til
að birta hana, því að eigi mun
-vera völ á skýrari og hetri
stuttri lýsingu höfuðstaðarins,
en þessari lýsingu biskupsins,
sem af öllum er talinn fróðastur
allra núlifandi manna um sögu
Reykjavíkurkaupstaðar:
„Þegar stjórnin ákvað að
dubba Reykjavík lil höfuðstað-
ar fyrir landið alt og veita
henni fidl kaupstaðarréttindi,
var hún enn ekki annað en
næsta lítilfjörlegt smáþorp, sem
myndázt hafði í sambandi við'
„innréttingarnar", sem Skúli
Magnússon hafði komið á fót
um og eftir miðhik aldarinnar.
Kaupstaðar-útmælingin, sem
gerð var 12. febr. 1787, tak-
markaðist að vestan af Grjóta-
hrekkunni, að sunnan af norð-
urenda Tjarnarinnar og að
austan af Læknum, og var liið
afmarkaða svæði alls 30462
ferfaðmar að stærð. En auk
þess var allmikil spilda af Arn-
arhólsjörðinni, alls 12600 fer-
faðmar, lögð til kaupstaðarins.
Aftur voru hjáleigur staðarins
undanskildar og töldust fyrir
utan kaupstaðarlóðina. Melshús
og Hólakot höfðu tveim árum
áður (11. ág. 1785) verið útlögð
skólanum og væntanlegum
biskups- og kennara-íbúðum, en
lijáleigurnar Landakot, Grjóti
og Götuhús, fyrir vestan bæinn,
og Stöðlakot og Skúlholtskol,
l'yrir austan Læk, skyldu áfram
vera koríungseign. Þó er tengt
við það ákvæði vilvrði um, að
„dersom det nogensinde skul-
de iniod nærværende tids ud-
sigt ske, at Reikevigs hy behöve-
de mere grund, da lcan disse
husmands-pladser eller hja-
Ieger, som Hans Majt selv til-
liörende, altid faas til naar
allerliöyst samme saa beliage-
de“.
ÖII hygð Reykjavíkur- kaup-
slaðar mátti lieita samankomin
vestur undir Grjóta-hrekkunni,
þar sem nú heitir Aðalstræti,
norðan frá sjó og suður að
Tjörn. Þar liöfðu „irínrétting-
arnai-“ verið reistar í upphafi,
tvær nokkurn vegirín hliðstæð-
ar húsaraðir. Að undanteknum
nokkurum húsum nyrzt í göt-
unni, næst sjó, sem tilheyrðu
kongsverzluninni, og smáhúsi
einu lítið eitt austar, Fálkaliúsi
svo nefndu, ogsvokirkjunni með
kirkjugarðinum, sem einnig lá
við sömu götuna að austan-
verðu, tillieyrðu öll þessi hús
„innréttingunum“. Af þessum
„húsum“ innréttinganna, sem
mnnu hafa talist alls 23, voru ein
fimm gjörð úr tiiríbri (forstjóra-
hústaðurinn, undirforstjóra- og'
hóklialdara-íhúðin, vefnaðar-
stofan, spunastofan og lóskurð-
arstofan). Hin liúsin öll voru
tol'fbyggingar, að fornum ís-
lenzkum sið, og í flestum þeirra
hjó eittlivað af verkafólki „inn-
réttinganna“. Voru margar af
þessum ibúðum verkafólksins
næsta lélegar, enda voru ekki
háar kröfur gerðar til notalegra
híbýla af alþýðufólki i þá daga.
A öllu svæðinu frá Aðalslræti
austur að Læk — sem nefndist
Austurvöllur og var einn hluti
Vikur-túns, —- var ekkert liús,
fyr en dómkirkjan reis þar á
árunum 1788—92 i landsuður-
horni vallarins, þar sem liún
stendur fram á þennan dag. En
fyrir austan Lækinn blasti við
mesta stórhýsið, sem hér var í
þá daga, ingthúsið, á suðvestur-
horni Arnarliólslóðarinnar
gömlu. Á þeim hluta Arnarhóls-
lóðarinnar, sem aflientur var
kaupstaðnum, voru tvö býli:
Arnarhóll með hjáleigunni
Arnarhólskoti og tómthúsbýlið
Sölvhóll. En allmiklu sunnar,
fyrir austan Tjörnina, hlöstu
við manni býlirí tvö, Slöðlakot
og Skálholtskot, er hæði voru
hjáleigur frá gamla höfuðhól-
inu Vík (Reykjavík). Hinar
lijáleigurnar allar láu fyrir
vestan og sunnan kaupstaðar-
lóðina: syðst Melshús og Ilóla-
kot þar norður af, en Grjóti
næst kaupstaðnum og vestur af
lionum Götuhús, Landakot og
Skakkakot, og fylgdi þeim öll-
um nokkur grasnyt. En norður
undir sjó láu Hlíðarhúsin, sem
þá voru sérstök jörð, og spöl-
korn vestar hjáleigan Ánanaust;
en þar fyrir vestan og sunnan,