Fálkinn - 24.07.1942, Blaðsíða 11

Vigfús (íRðmnndsson:
Bú tveggja prófasta í Odda.
Frh. af bls. 6.
þóttust áheyrendur eiga útistand-
andi við liann, svo að ekki var
viðlit að láta hljómsveitina byrja.
Var þá ekki annað sýnt, en að leilc-
urinh þetta kvöld yrði að farast
fyrir. ;En ])á tóku sig til nokkr-
ir menn i hljómsveitinni, sem
kunnugir voru Toscanini, vissu um
frábæra hæfileika hans og grun-
aði, að í honum byggi meira en i
ljós vár komið, — o« skipuðu
honum með þarðri hendi, — hin-
um leimna og óframfærna unglingi,
— að fara upp á „stjórnpallinn“.
hað slumaði í áheyrendunum, þeg-
ar þeir sáu hinn unga mann í þess-
um vanda. Menn setti hljóða, hljóm-
leikarnir byrjuðu, og leiknum lauk
svo, að alt ætlaði um koll að keyra
af fagnaðarlátum. Það vildi svo til,
að Toscanini kunni handritið utan
að. Bendir j)að til þess, að hann
hafi í kyrþey verið búinn að afla
sjer meiri fróðleiks, en nokkur
hal'ði hugmynd um. Hann stjórnaði
hljómsveitinni hiklaust, eins og
hann væri því starfi þaulvanur og
liefði sjersta klega æft Aidu með
lienni vandlega. Og þetta kvöld kom
þegar i ljós sá dásamlegi hæfileiki,
sem Toscanini er sjerstaklega ann-
álaður fyrir: að magna hæði hljóm-
sveit og söngvara og ná hvorutveggja
algerlega og sem næst viljalanst und-
ir sitt váíd og vilja.
Það er skemst frá þvi að segja,
að liann varð þarna frægur maður
á einni svipan, því að þetta afrek
spurðist víða. Og eftir þetta rifust
leikhússtiórarnir um hann. Árið
1898 rjeðist hann sem aðal-hljóm-
sveitarstjóri Scala-leikhússins í Mil-
ano, en 1907 klófesti Metropólitan-
söngleikhúsið 1 Ne-w York hann og
gegndi hann þar hljómsveitarstjóra-
starfi til ársins 1915, er hann sagði
upp samningnum. Er Toscanini tal-
inn langsamlega merkastur hinna
itölsku hljómsveitarstjóra og er
liyltur hvar sem hann kemur fram.
En siðan liann hælti störfum við
Metropólítan leikhúsið hefir hann
svo sem ekki legið á liði sínu,
heldur hefir hann farið viða og
afrekað miklu, og eru mörg afrek
hans næsta ótrúleg. T. d. var l>að
eitl sinn, að sýna átti nýjan söng-
leik í Genúa, en hljómsveitarstjór-
inn varð veikur sköminu áður en
sýningar skyldu hefjast, og var |)á
mikið í luifi. Síinað var þá til
Toscanini og hann beðinn að bjarga
málinu. Ifann brást vel við, kom
til Genúa og hafði sólarhring til
undirbúnings, eða til að kynna sjer
handritið að söngleiknum, sem hann
hafði aldrei sjeð fyrri. Og hann
bjargaði leiknum með prýði.
Ýms inerk tónverk, sem ekki voru
áður kunn á Ítalíu, kynti Toscanini
landsmönnum sínum, svo sem „Gött-
erdammerung“ Wagners, „Te
Deum“ og „Stabat Mater" Verdis,
og ótal söngleiki, og þar á meðal
„Bohéme“ og „Turandot" Puccinis
o. s. frv.
Arið 1922 gerðist Toscanini
hljómsveitarstjóri Scala-leikliússins
i annað sinn, en það var þá ný-
endurreist, og varð vegur þess mun
meiri en annars liefði orðið, fyrir
það að njóla hins fræga afburða-
manns.
Það er sagt um Toscanini, að
honum hafi cngin takmörk verið
sett um skilning og túlkun tónsiníða.
Hann var jafnvígur á alt og gat
túlkað alt, hversu sundurleit og ó-
lík sem viðfangsefnin voru. Þýska
tónlist var honum jafn auðvelt að
túlka eins og honum var eðlilegl
að skila tónsmíðum Verdis og De-
bussys á þann hátt, að fáir eða
engir hljómsveitarstjórar liafa þar
betur eða jafnvel gert.
En liann er harður i liorn að taka
og slær aldrei af kröfum, sem liann
álítur með sjálfum sjer sjálfsagðar.
Hann er eftirgangssamur við hljóm-
sveitirnar og vandlátur með af-
Ágrip
1. Gísli Snorrason var prófastur
í Odda 33 ár, dó 1780, 62 ára að
aldri. — Snorri faðir Gísla var son-
ur Jóns, er var bróðir Árna próf-
essors og skjalavarðar Magnússonar.
Gísli próf. var tvíkvæntur, en átti
þó ekki nema 1 son er upp komst.
Vitneskjan uin það sem lijer verður
drepið á úr búi próf., er frá því
uin andlál (síðla árs 1771) fyrri
konu hans, Margrjetar Jónsdóttur
próf. í Stafholti Jónssonar. Búið var
skrifað upp og virt uin 11. janúar
1772. Af börnum þeirra var þá ekki
á lifi nema Guðmundur, er siðar
var nefndur A'uh'. — Faðir hans
spilti honuin svo í æsku, að hann
varð ómenni og auðnuleysingi,
vegna dálætis og hjegómaskapar").
Bú próf. var ekki svo verðmætt i
heild sinni, að vegna þess eins væri
það annálsvert, nema þá lielst að
þvi leyti, hvað 1 óforsjáll sonur
getur sóað miklum arfi. Búpeningur,
matarforði, búshlutir og aðrar brýn-
ustu nauðsynjar, voru ekki meiri
en á meiriháttar bændabýlum, um
það bil. Fasteignir voru ekki lield-
ur nema þessar fáu jarðir: Hvainm-
ur i Holtum 10 hundr., landskuld 80
álnir og 2 kr„ virtur 10 hundruð,
i Vatnsdal og Vd.koti, virt 13%
hundruð og eftirstöðvar andvirðis
Narfeyrar, 60 rd„ virtir 15 hundruð.
En samt er tvent fágætt á prests-
setri, á þeim tíma, margar bækur
og mikiff smiðað silfur. Hæfði þetta
nú að visu höfðingjanum — sem
vafalaust hefir vitað liver hann var
—, því liann hafði verið stiftprófast-
ur og gengt að nokkru biskupsem-
bætti 1 ár (um 1753) milli biskup-
anna Ólafs og Finns. Og siðar próf.
(1775—78).
i Við uppskriftina var þáverandi
prófastur Sigurður Jónsson, Holti
og prestar.
Búið alt, að frádregnum skuldum
virtu þeir 1 hundráð hundraða 70
hundruð og 3 álnir.
Nú býst jeg við að ungu fólki
sje ekki vel ljóst, hversu mikið
verðgildi felst i hundraði hundraða,
eða jafnvel i alin. Skal jeg því skjóta
hjer inn í ofurlítilli, einfaldri út-
skýringu á þessu. í fornöld og all
’) Nánar um þá feðga má sjá í
Sögu Oddast. 87 og Blöndu II. 373
83. Guðm. var kendur við Kalastaði,
af þvi að hann bjó þar nokkur ár.
Hann „komst ekki fram með lær-
dóminn“, lenti síðustu árin á flæk-
ingi milli l'rændfólks, þá eignalaus.
Dó 1836, 77 ára. Um hjegómlegt dá-
læti og smjaður próf. við son sinn
í æsku, var þetta kveðið — svo
sem grafskrift.
Hjer er til hvíldar færður,
heiðraður fyr en komst á legg:
biskup, lögmaður, lærður,
landphysicus þá gekk með vegg,
barón á barndómsskeiði,
burt reisti um lönd og geim,
kauphöndlan kænn við þreyði,
kannaði víðan lieim.
kom frá útlöndum aftur,
alla við skilinn prakt,
. spjeskorinn kampakjaftur
kokkur á fiskijakt.
brigðum.
Það er ekki lengra síðan en i
janúar s.l. að Toscanini stjórnaði
hljómleikum í Nevv York, þar sein
flutt var liið mikla og glóðþrungna
verk Beethovens, Symfónía Eroica,
— og var hún tekin upp á plötur
um leið.
fram á síðustu aldir var verðgildi
jarða, búpenings, matvöru, vaðmála
og hvers annars er vera vildi, talið
í fiskum, álnum og hundruðum eða
einhverju öðru en peningum. Pen-
ingar voru þá hæði fágætir og í
ufar háu gengi á Norðurlöndum,
allra helst hjer á landi á einokunar
öldum (17. og 18. öld). Fiskur, var
hertur þorskur ekki minni en 2
pund að þyngd. Alin af tvíbreiðu,
algengu vaðmáli, jafngilti 2 fisk-
um. Himdrað, var 120 álnir. Forna
íslendska alinin var að lengd (og
nafni) miðuð við framliandlegg
meðal karlmanns, frá alnboga fram
á fingurgóm, og telst tæplega %
inetri (um 49 sm.) að lengd. Verð
hverskonar vöru sem vera skal, er
auðvilað mjög mismunandi og
breytilegt á öllum öldum, eftir ár-
ferði, ófriði og frjálsri sölu eða
einokun og „skiplagningu“, og
mörgum öðrum ástæðum.
Hjer á landi hefir borið mest á
gengislækkun peninga síðan skipt
var um mynt, 1 rd. (rikisdalur)
fyrir 2 kr„ árið 1874. Og þó allra
mest á þessari öld, verðlækkun pen-
ingaseðlanna.
En eitt viturlegasta ákvæði i is-
lenskri löggjöf lielst enn óbreytt
hjer frá fornöld, í verðlagsskrám
sýslanna, að telja unga lcú og tima-
bæra: 1 hudr., og fullgilda á með
lambi og í ull á vori: 20 álnir (og
6 ær 1 hundrað).
Eftir þennan útúrdúr er nú ekki
úr vegi að átta sig á því, livers
virði búið i Odda var þá að pen-
ingatali og hvers virði það væri nú.
Búið var = 190 hundruð (3 áln.
slept), og hundr. þá jafngilti 4 rd.
(60 rd. = 15\ hundruð),' og búið
alt 760 rd. .
Líti maður nú í verðlagsskrá
Rangárvallasýslu 1940—41, sjest
það, að 1 hundrað (kýrverð tekið
hjer), er i staðinn fyrir 4 rd. orð-
ið 248 kr. 18 a. Og eftir þeim reikn-
ingi verður bú Gísla próf. 47.154 kr.
Silfur búsins var þannig virt:
Hvitt silfur 17 hundruð og gylt silf-
ur 26 hundruð 25 álnir = 43
hundruð 25 álnir. Er það rnikið
jarðarverð, þá við 173 rd„ en nú
10733 kr. 78 a. eftir sama mæli-
kvarða. Virðingin á bókum búsins
verður ekki reiknuð lijer, en þær
voru að tölu yfir 150. Meiri hlutinn
útlendar bækur, og mikið af guðs-
orðabókum. En af íslenskum bók-
um sögulegs efnis, var ekki nema
Landnáma, Edda og 4 íslendinga-
sögur ónafngreindar. —- Enda var
þá skamt á veg komin prentun
þeirra lijer á landi.
II. Gísli próf. Thorarensen, sonur
Þórarins sýslumanns á Grund í
Eyjafirði Jónssonar, og átti rætur
að rekja til flestra göfugustu ætta
á landi voru.
Gísli var 23 ár prestur og 14 ár
prófastur í Odda, dó þar 13. júni
1807, 49% árs að aldri. Ilann var
glæsimenni og hjeraðshöfðingi, auð-
ugur af fjármunum, skartmaður og
sællifur, en þó nokkuð aðsjáll og
skaraði síður fram úr að gáfum og
lærdómi*).
Mest af auði sínum hlaut sjera
Gísli með konu sinni, Jórunni Sig-
urðárdóttur landsskrifara Sigurðs-
sonar, með því að hann var einn
af mestu jarðeignamönnum lands-
ins á hans dögum (d. 1780). Jór-
unn var áður gift Einari (eldra)
Brynjólfssyni sýslum. i Árnessýslu,
er dó hálf fertugur 1771. — Þau
voru barnlaus.
Dánarbú Gísla próf. var ekki lek-
ið til skifta fyr en að ári liðnu, 18.
júní 1808. Erfingjar eru þá: Ekkjan
Jórunn Sigurðardóttir og börn
þeirra tvö: Sigurður Tlior. prestur
að Hvoli og Hraungerði síðar (d.
1865), og Sigriður, kona ísleifs yf-
irdómara Einarssonar á Brekku á
Álftanesi.
Búið var mikið og auðugt af alls-
konar efnum. Var þó enn stærra
áður. Hafði próf. þegar best ljet 20
kýr á búi, og l)ar með 7 vinnumenn
og 9 vinnukonur. Ljet og reka út-
gerð á tveimur 8æringum.
.Meðal þess er koin til skifta voru
12 kýr (virtar 10—16 rd„ verðið
byrjað að hækka vegna stríðsins),
22 hross (2—13 rd.), 96 ær (2 rd.),
23 sauðir og 80 lömb. Ekki komu
fram i peningum nema 42 rd„ en
mikið að öðru leyti af smiðuðu
silfri, þ. á. m. könnur tvær, 18.
skeiðar og um 100 hlutir aðrir.
Silfrið var vegið og virt eftir gæð-
um á 60 og 64 skildinga Ióðið (15,6
gr.). Lausafje það alt er kom til
skifta var virt 2063 rd. 80 sk. Þar
við bættist svo jarðeign búsins sem
var engin óvera. Þykir mjer ómaks
vert að taka hjer upp þá auðugu
skrá ,alla. Og að bæta þar inn í (til
fullnægjandi yfirlits) á milli sviga,
þeim tölum er þar vanta um hundr-
uð jarða m. m„ eftir þvi sem næst
verður komist og sjá má i jarða-
bókum.
Þó einhverju ofurlitlu kynni að
muna á hundr.tölu jarðanna, eða þó
fremur á afgjaldi, þar sem áætla
þarf, þá hefir það engin álirif á
virðingarverð þeirra. Það er vafa-
laust 6727 rd„ og að lausafjenu við-
bættu: 2063 rd. 80 sk„ verður alt
skuldlausa húið 8790 rd. 80 sk.
Þá, eftir 36 ár, 1808, er kýrverðið
orðið 16 rd„ ferfalt hærra en 1772,
og hlutfallshækkun á öðru senni-
lega nálægt þvi. (Bú Gísla Snorra-
sonar þá orðið um 3040 rd.).
Eftir sömu reglu og áður — með
16 rd. kýrverði i stað 4 rd. —
gerði alt skuldlausa dánarbú Gisla
próf. Tlior. með nútíma gengi
137,137 kr. Og jarðeignir hans,
um 104,940 kr. — Sömu jarðirnar
gerðu þó vafalaust margfalt hærri
summu (t. d. Háeyri með öllum
býlum, og Traðarliolt), vegna auk-
innar ræktunar á öllum jörðunum
yfirhöfuð. En við það má ekki
miða.
Þá liefi eg líka talið ómaksvert
að taka lijer upp alla skrána um
heimanmund frú Sigríðar „Einars-
son“. Er liann svo sjerstakur að
kvenskarti og nákvæmni í lýsing
þess, að eg þekki engan hans líka.
Gæti eg trúað að frúrnar sumar nú
á dögum hcfðu gaman af að bera
þetta saman við sinn heimanmund.
Og gott þætti mjer, ef enginn findi
þá neitt til öfundar. Ifinsvegar lýsir
fátt betur óhófi, metnaðargirni og
hjegómaskap þeirra, sem að þvi-
líku unna mest. — Af því að:
„Hold er mold, hverju sem það
klæðist“. Og i „rjettlætis skrúða
skartið hjer“, þarf áreiðanlegn ann-
að efni og endingarbetra.
*) Nánar um G. Th. má sjá af
Æfisögu hans, eftir Svein Pálsson
landlæknir, prentuð m. m. i Kmh.
1845, og ágrip i Sögu Oddast., bls.
95—98 og 241. — Auk Æfisögunn-
ar liafa geymst munnmæli Sveins
læknis (prentuð?), er lúta að áliti
hans að gáfum prófasts, að efni lil
á þessa leið: Þegar Sv. P. læknir
skoðaði lík próf., varð lionum það
á, að láta hatt sinn á fæturna á
líkinu. Vigfús Tlior. sýslum. á Hlíð-
arenda var þar viðstaddur i stof-
unni. Hann varð styggur við og
mælti: Vogarðu þjer að nota tærn-
ar á bróður minum fyrir hattasnaga.
Sv. P. svaraði: Ójá, það var nú
svona, jeg lijelt altaf meira upp á
fæturnar en höfuðið.