Vörður - 02.02.1924, Side 3

VÖRÐUR
3
og bryggi með ódýrum tækjum
og dettur mjer í hug, hvort ekki
mætti finna upp ódýrar kvarnir,
knúðar með vatns- eða vind-
afli.1) Loks hygg jeg að öll af-
beita (síld, skel og ljósabeita)
mætti verða besta fóður, ef hún
væri hirt (söltuð eða hert) til
þess. Ef vel væri á haldið hygg
jeg að mikið mætti spara af út-
lendum fóðurbæti, sem nú er
keyptur fyrir tugi þús. kr. á ári.
3. Til áburðar má hafa alt
sjófang, alt það sem er talið
hjer að framan og ekki er hægt
að gera neitt betra við, og svo
auk þess slorið (o: meltingar-
færi fiskanna), með öllu því
sem það kann að geyma í sjer
af meira eða minna meltri fæðu
og skeljabrotum (kolsúru kalki),
annað hvort á þann hátt, að
það sje breitt nýtt út um tún,
eða í garða, eða lagt undir þök-
ur; eða þá safnað sumar, haust
og vetur í heldar gryfjur (slor-
forir) og borið á á vorin. Allur
þesskonar áburður er mjög
sterkur og gæti sparað eigi lítið
af útlendum áburði, sem nú er
keyptur árl. fyrir tugi þús. kr,
4. Loks má hafa til elds-
neytis alt sjófang, þegar það
hefir veriö þurkað nægilega,
jafnvel slor, hryggi og hausa,
sem legið hafa og ringl úti sem
áburður alt vorið. Menn mega
hafa það hugfast, að í öllu þess-
konar rusli, full þurru, er meiri
hlutinn kolaefni — fínustu kol —
og kol eru enn dýr, þó að þau
sjeu komin »niður« í 80—100
kr. smálestin.2 3 * * * *)
Jeg hefi nú gefið örstutt yfir-
lit yfir, hvernig hagnýta má alt
það, sem úr sjónum kemur, og
jeg tala hjer, get jeg vel sagt, af
reynslu, því að flest af því, sam
jeg hefl nefnt, var gert í ung-
dæmi minu í átthögum mínum,
og fiesta þá fiska, sem jeg hefi
1) það er eins og menn hafi alveg
gleymt því í svipinn, að aíl sje i
vindi og vatni slreymanda, afl sem
ekki þarf að kaupa dýrum dóraum
frá útlöndnm.
2) Mjer blöskrar oft að sjá, hve
víða jafnvel á myndarheimilum, er
kastað í öskuna feiknum af hálf-
brendum kolum — kókes —, sem
eru besta eldsneiti. Þetta var gert
mikiö í Reykjavík, meðan kola-
verðið var 325 kr. svona hugsa
menn litið um að spara.
nefnt hjer, hefi jeg smakkað í
einhverri mynd. Þá er eftir að
íhuga tvent: Hvernig má kom-
ast yfir að hirða þetta, og hvað
á að gera við allan áburðinn,
sem úr þessu getur orðið, ef
ekki er auðið að hafa alt æti-
legt til fæðu handa mönnum
eða skepnum.
Þar sem og þegar lítið berst
að af úrgangi, ætti að mega
komast af með þann mannaafia,
sem vinnur að aðgerð fisksins,
til þess að koma raskinu fyrir,
eftir því sem við það á að gera,
hengja eða breiða til þerris það
sem þurka á, salta það sem
salta á, bera slorið i gryfjur o.
s. frv. en væri um nokkuð
meira að ræða, mundu ungling-
ar og aðrir liðljettingar geta
hjálpað til aö koma hverju á
sinn stað. Meðan skólatfminn
stendur yfir á haustin og vet-
urna, er ekki að búast við
miklu af þeim unglingum, sem
skóla sækja, en á sumrin er það
annað mál, þá virðist það ekki
nema sjálfsagt, og ofboð hæfi-
legt verk fyrir krakka, að vinna
að slíku, undir umsjón eldra
fólks. t*au hafa ekki öll svo
mikið að gera bfessuð börnin,
þann tfma ársins, þau sem ann-
ars eru heima; þau hefðu ekki
nema golt af því, aö ganga að
svona verkum — og vel væri
ef kennarar þeirr vildu hvetja
þau til þess. — Jeg og mínir
æskufjelagar máttu gera þetta og
meira, jafnvel greiða lóðir og
beita, skera úr skel og tina hana
í fjörunum, þegar aðrir höfðu
ekki tima til þess, og höfðum
bara gott af.
Þar sem mjög mikið berst að
og stöðugt, þá veitir ekki af
sjerstökum mönnum til þess að
vinna að þessu (ef vjelar gera
það ekki) og það ætli að geta
borgað sig, ef vel væri á haldið.
í stórum veiðistöðum gæti jafn-
vel hið opinbera o: bæjar- eða
sveitarstjórnin, tekið að sjer að
láta hirða allan úrgang, með því
t. d. að safna honum i hæfileg-
ar gryfjur og selja hann svo út
til áburðar á vorin, þeim sem
hans þyrftu við. En sist ættu
bæjarfjelögin að gera mönnum
erfiðara fyrir eða jafnvel hanna
alveg að hagnýta sjer aflan, eins
og á ísafirði, þar sem hannað
á er að hengja upp fisk til þerris
utanverðum Tanganum, þar sem
annars er leyft að kasta öllu
skarni í fjöruna. Bæir og þorp,
sem lifa mest á fiskveiðum og
fiskverkun, verða að þola fisk-
lyktina líka.
Þá er siðari spurningin, hvað
á að gera við hinn mikla áburð,
sem orðið getur um að ræða,
og þá kem jeg að hinu stór-
merka atriði, sem augu manna
virðast nú loks vera að opnast
fyrir (sbr. tillögur Magnúsar
Gíslasonar, sýslumans, og greinar
Grímólfs Ólafssonar í Vísi og
Hjeðins Valdimarssonar í Al-
þýðubl. í sumar), þvi nfl., að
bráða nauðsyn beri til þess að
gefa þurrabúðarmönnum í sjó-
þorpunum o: fiskiverunum eða
veiðistöðunum, þar sem fólk
hefir safnast saman til fastrar
búsetu, kost á þvi að fá sjer
jarðarskika til ræktunar. Það er
ekki mitt að finna ráðin til þess.
en þegar það er komiö í kring
og menn teknir til að rækta
landið, þá þarf áburðarins með,
og um það skal jeg fara nokk-
urum orðum.
Eitt af aðalatriðunum i allri
ræktun er áburðurinn og ein-
mitt mundi jarðræktin kringum
sjóþorpin fá mikinn stuðning í
þvi, að þar má fá mikinn og
afarveigamikinn áburð úr ofan
töldu sjófangi. Það er ágætur
áburður á tún, það þekki jeg úr
átthögum mínum og víðar frá.
í*ar sem nú þurrabúðarmenn-
irnir i flestum sjóþorpum eru
einmitt tíðast fiskimenn, þá
mundu þeir varla láta annað
eins dýrmæti og úrgangur aflans
er, fara forgörðum. ef þeir ættu
túnblett eða matjurtagarð eða
helst hvorttveggja, sem þyrfti
áburðar raeð. Hve mikiis virði
það væri fyrir fiskimannsheimili
að eiga matjurtagarð, nægilegan
handa heimilinu og túnblett,
sem fram gæti fleytt einni kú,
eða geilum, þarf ekki að fara
að lýsa hjer. Við sem erurn
vaxnir upp á grasbýlisjördum í
veiðistöðum, vitum það ósköp
vel, og oft hefir það gefið mönn-
um efnalega kjöifestu, þegar
Ægir hefir verið of fastheldinn
á sínu. Með þessu álít jeg sið-
ari spurningunni svarað.
Skal jeg svo ekki þreyta les-
endur »Ægis« á fleiri orðum um
þetta mál, en vildi að lokum
óska þess, að það sem hjer hefir
verið sagt, mætti vekja alla hlut-
aðeigendur — og þar með
deildir Fiskifjelagsins — til um-
hugsunar um það, hvað gera
mætti, og þvi næst til verulegra
framkvæmda.
»Ægir«. B. Sœm.
Utan úr heimí.
Baiidaríkln. í Norður-
Ameríku framleiða 70°/o af eirn-
um í heiminum, 75°/o af oli-
unni, 74#/o af kornvörunum,
56°/o af kolunum, 40°/o af járn-
inu og stálinu, 20°/o af gullinu,
60% af allri baðmull sem vex
í Norður-Ameríku og 28% af
silfrinu sem kemur frá Banda-
rfkjunum og Kanada. Par eru
búin til 85% af öllum bifreið-
um heimsins. Par eru 40% af
járnbrautunum og 99% af þráð-
lausu talstöðvunum. (Sindri).
Hafbátaflotar stórveld-
anna. Samkv. skýrslu sem ný-
lega var lögð fram í neðrideild
breska þingsins eiga Bandaríkin
76 kafbáta, England 02, Japan
og Ítalía 45 hvort og Frakk-
land 41.
Að eins eru taldir þeir b&tar
sem eru yfir 1500 smálestir að
stærð, hafa meira en 15 milna
hraða og geta farið meira en
5000 mílur i einu. TeknUkebl.
Gtull og silfurvinsla
helmsins, Gull og silfurvinsla
heimsins hefir farið minkandi
síðustu 10 árin. Transvaal er
aðal gulllandið og framleiddi
1921 gull fyrir 16,7 milj. doll-
ara, sem var rúmur helmingur
allrar framl. Kanada framleiðir
um 7% af allri gullvinslunni
sem er 310 milj. dollara árlega.
Bandarikin framl. um 50 'milj.
doll. á ári.
Borið saman við 1912 hefir
framleiðslan minkað um 33%.
Talið er að alls hafi verið fram-
leitt gull fyrir 16 miljarða doll.
siðan farið var að halda skýrsl-
ur um það. Af því hefir helm-
ingur verið notaður til mynt-
sláttu.
þekkja eldri Vestm.eyingar og
aðrir út með suðurströndinni.1)
Svo er lifrin úr þorski og ýsu
liklega hollasta viðbitið, sem við
hðfum, jafn auðug og hún er aö
vitamínum. Alkunnugt er, hvern-
ig ungir fiskimenn og gamlir
styrktu sig hjer áður á þorska-
hrálýsi, bæði á undan og eftir
róðri, og voru ekki sviknir. Nú
er víst margarfnið komið í stað-
inn; það er fínna. Svo mega
menn muna, að öll hrogn eru
egg, með svipuðu næringargildi
og fuglaegg.*) Hrognin má eta
ný, reykt, eða söltuð, eða jafn-
vel þurkuð og blönduð saman
við mjöl (hrogna-soðkökur).8)
Loks má benda á að súrsaðir
sundmagar eru sælgæti, þó að
næringargildi þeirra sje ef til vill
ekki mikið. Þeir eru nú reynd-
ar oft dýr verslunarvara, eins
og nú í ár. Lifraðir kútmagar
og mjölmagar (mjelslóg) eru
heldur engin fantafæða. Alt þetta
sem nú var talið, er í rauninni
eins kjarngóð fæða og sjálfur
bolurinn, og með því að nota
það rækilega, má spara eigi litið
af bolnum (af t. d. ýsu og smá-
fiski) og »leggja því meira inn«
af verðmætum fiski, sem oftast
mun ekki af veita, ef verðið er
annars fyrir ofan kostnað.
2. Skepnufóður má gera úr
flestu af því, sem nú hefir verið
talið, og ekki er auðið að gera
að mannamat, og þar vil jeg
sjerstaklega nefna hrogn og svil
úr öllum fiski, þar á meðal úr
hrognkelsum, soðinn eða þurkuð
söltuð eða ný, sömuleiðis smá-
ufsa, sili og loðnu, háf (þó ekki
nýjan?) og hausa allskonar,
soðna eða herta og barða. Enn-
fremur allskonar hryggi (dálka)
á sama hátt. Gott væri, ef mala
mætti niður öngullausa hausa
1) Um síldina ætla jeg ekki að
tala hjer, Jón Bergsveinsson for*
maður Fiskifjelagsins gerði pað
rækilega i fyrra haust, í 11, tbl, Ægis.
2) Samkvæmt nýgeröum rann-
sóknum í Noregi eru í nýjum
porskhrognum 22—25°/o eggjahvítu-
efni, 3,6°/o köfnunarefni og 1,7—2,17«
feíti.
3) í Norsk Fiskeritidende þ. á.,
bls. 148, er vakið máls á gildi
hrognanna sem fæðu sem einmitt af
þvi, hvað þau eru vitamin-auðug,
sjeu sjerlega holl fæða handa skóla-
börnum.
41
nokkuð stórl keraldið á Flugumýri,
sem Gissur þorvaldsson faldi sig i þeg-
ar átti að brenna hanninni. Sýranhefir
vafalaust haft sömu þýðingu fyrir melt-
ingarfærin og súra skyrið. Það er lfka
úrannsakað mál nema að súrinn hafi
lika ennþá viðtækari áhrif sem heilsu-
bætir, á líkamann.
Af fornsögunum má sjá að i fornöld
heflr verið talsverð ostagjörð hjer á Is-
landi. Nú mun hún því nær horfin
nema gráðaostarnir. sem enginn vill jeta,
og má telja það stóra afturför. Velgerð-
ir ostar eru efalaust holl fæða. Frá því
sögur fara fyrst af hafa lslendingar ver-
ið miklar kjötætur. í veislum i fornöld
var kjötið aðalrjetturinn og í blótveisl-
um mest hrossakjöt, það segir sig sjálft, að
hjer hefir verið neytt mikils af kjöti,
þar sem aðalatvinnuvegur íslendinga
hefir frá því landið bygðist verið gripa-
og sauðQárrækt, sjerstaklega þegar þess
er gætt, að framanaf lengi var mjöglit-
ið flutt inn af kornvöru. t*á lifðu lands-
menn nær eingöngu á mjólk og mjólk-
42
urafurðum, kjöti og tiski. Lengí fram
eftir hefir kjötið verið geymt reykt, senni-
lega hefir lítið vcrið flutt inn af salti.
Nýtt hefir það auðvitað verið á haust-
in og fram eftir vetri, því að þá fór
slátrun á skepnum eins nú aðallega
fram á haustum. Nóvember var kallað-
ur gormánuður. Nýtt kjöt er ríkt af
bætiefnum, en við mikla suðu eyðileggj-
ast bætiefnin, og kjötið verður þá óholt.
Fað er kunnugt, að hundar hafa sterka
mellingu, og þrffast vel af kjöti einu
saman sjerstaklega ef það er hrátt, en
tilraunir hafa sannað það, að ef hund-
ar eru fóðraðir á útlendu niðursoðnu
kjöti eingöngu, veikjast þeir og drepast
ejtir 2—3 vikur. En það er aðgætandi
að mest af útlendu, niðursoðnu kjöti,
er hitað langt upp fyrir suðuhita, og
haldið lengi á því hitastigi til þeás að
drepa alla gerla í þvf. Að hundar veikj-
ast og drepast af þessu kjöti stafar af
því, að öll bætiefni eyðileggjast í þvf
við svo mikinn hita. Svo mikla þýð-
ingu hafa bætieínin fyrir öll dýr, ekki
43
að eins fyrir raeíin. Sennilega eyðileggj-
ast bætiefnin lika að miklu eða öllu
leyti við söltunina, sjerstaklega við mikla
og langvinna söltun.
Fiskur hefir frá því í fornöld verið
mikið notaður til fæðis hjer á landi,
þess er getið í fornsögunum að allir
firðir hafi verið fullir af fiski, og ár og
vötn full af silungi og laxi. Salt fluttist
þá lítið eða ekki til landsins, allurfisk-
ur sem ekki var borðaður nýr var hert-
ur. Harðfiskur var þvi ein af aðalfæðu-
tegundum bæði til sjávar og sveita, og
skiftust sveita- og sjávarbænduriðulega
á vörum. Harðfisksátið stælti tennurn-
ar, enda þekktist þá ekki tannpína.
Tyggingin er nauðsynleg fyrir meltingu
magans, hún er hið fyrsta stig melting-
arinnar. Alt mælir með þvi, að harð-
fiskur sje holl fæða, og þrungin af bæti-
efnum. Nú er það orðið mjög fátítt að
harðfiskur sjáist á borði sveitabænda.
Margir læknar úti í heimi eru jurta-
ætur, og halda þvf fram, að menn eigi
alls ekki að neyta kjöts eða fiskjar, þvf
44
þessar fæðutegundir hafi ofmikla eggja-
hvitu, en að eggjahvituefnin rotni í
þörmunum og framleiði með rotnuninni,
eitur, sem verki skaðlega á likamann,
og komi því til leiðar, að kalk safnist
í æðaveggina, þeir verði lausir í sjer og
hætt við að rifna. menn verði gamlir
fyrir tímann. Þeir minna á það, að ap-
arnir, sem eru skyldastir manninum af
öllum dýrum, sjeu hreinar jurtaætur,
og bæði tennur og önnur meltingarfæri
mannsins, benda á það, að af náttúr-
unni sje manninum áskapað að nærast
á jurtafæðu en ekki kjöti eða fiski. t
útlöndum er fjöldi manna jurtaætur
(vegeterianer), þeir borða aldrei kjöt eða
fisk, og því verður ekki neitað, að þeir
þrífast eins vel og kjötætur, eru engu
úthaldsminni til allra erfiðisstarfa, jafn-
vel úthaldsbetri, og hafa að jafnaði betri
heilsu, eru kvillaminni.
í norðlægum löndum, eða þar sem
loftslag er kalt eins og bjer á sjer stað,
er erfitt að lifa eingöngu sem jurtaæta
(vegeterian) af þvf, að landið, sem viði