Vörður - 01.08.1925, Qupperneq 4

4
V Ö R Ð U R
athug-ið!
Bókaverslun Guðm. Gamalíelssonar, Reykja-
vík, hefir fyrirliggjandi og útvegar allskonar:
i.
menningar, sem skyldust er og
svipuðust íslenskri menningu.
Ritgerðin er prýðilega skrifuð
og er skylt að tjá höfundi þakk-
ir fyrir hana. Porskhausarnir og
þjóðin er fyrirlestur, sem dr.
Guðmundur Finnbogason flutti
I vetur og hjer er birtur, um
þátt þann, sem hertir þorsk-
hausar hafa átt og eiga í ís-
lensku máli og menningu, og
þótt þar sje margt sagt í gamni,
þá fylgir því öllu nokkur alvara.
Rá er grein um Sigurð Kristófer
Pjetursson eftir Grjetar Ó. Fells,
ritgerð eftir ritstjórann: Vjelgengi
og vitgengi, ferðasaga eftir Helga
P. Briem, kvœði eftir Jakob
Thorarensen, Huldu og Höllu
Lofstdóttur, og loks ritsjá eftir
ritstjórann.
Flmleikaflokkar tveir, karla og
kvenna, frá íþróttafjelagi Reykja-
vlkur, fóru kringum land og
sýndu leikfimi á öllum viðkomu-
stöðum. Var þeim tekið for-
kunnarvel þar sem þeir komu.
Kvenflokkurinn kom aftur
með e.s. Esju, en karlmennirnir,
8 saman, fóru Iandveg frá
Austfjörðum.
Sáttasemjari i vinnudeilum. Sam-
kvæmt lögum frá síðasta þingi
á 11 manna nefnd að gera til-
lögu um skipun sáttasemjara í
kaupgjaldsdeilum. Fjelag ís-
lenskra botnvörpuskipaeigenda
hefir nefnt af sinni hálfu Ólaf
Thors, Ágúst Flygenring, Magn-
ús Einarson, Jes Zimsen og
Jón Ólafsson. Aðra 5 menn
hefir Alþýðusamband íslands
kvatt í nefndina: Jón Baldvins-
son, Sigurjón A. Ólafsson, Magn-
ús V. Jóhannesson, Jóninu
Jónatansdóttur og Svein Helga-
son. Formaður nefndarinnar er
Sigurður Pórðason, fyrrum
sýslumaður, eftir tilnefningu
Hæstarjettar.
Staður í Súgandafirði. Sjera
Helgi Árnason er eini umsækj-
andinn um það brauð.
Davið skáld frá Fagraskógi og
Kristján Albertson ritstjóri fóru
austur í Fljótshlíð á þriðjudag-
inn og hugðust að dvelja þar
vikutíma.
Lyra kom frá Noregi 27. júlí.
Meðal farþega var Gunnlaugur
læknir Claessen. Lyra fór aftur
til Noregs 30. júlí.
Knútur Danaprins átti 25 ára
afmæli 27. júli.
Slys. Jón Elísson, ungur mað-
ur úr Bolungarvík, druknaði í
fyrradag. Fjell út úr bát. Var
að leggja net. FB.
Fyikir lieitir nýstofnað hluta-
fjelag, sem keypt hefir botn-
vörpuskipið Belgaum. í stjórn
þess eru Páll Ólafsson frá
Hjarðarholti, Páll lögfræðingur
Bjarnason frá Steinnesi og Að-
alsteinn Pálsson, sem tekur við
skipstjórn á skipinu. En fjelagið
Belgaum á nýtt skip í smíðum
í Bretlandi.
Síldveiöarnar hafa gengið frem-
ur treglega. Alls höfðu verið
saltaðar 36698 tunnur 25. júlí,
og er það hálfu fimta þúsundi
minna en á sama tíina í fyrra.
Gengisnefndin. Þegar síðasta
þing framlengdi lögin um geng-
isskráning og gjaldeyrisverslun,
var jafnframt bætt í nefndina 2
mönnum, er skyldu hafa tillögu-
rjett, en ekki atkvæðisrjett, um
skráninguna. Annan þeirra skyldi
Fjelag íslenskra bolnvörpuskipa-
eigenda nefna, en Sambandið
hinn og hefir það kosið Tryggva
ritstjóra Þórhallsson, en útgerð-
armenn Ólaf Thors framkvæmd-
astjóra.
Móðurást. Listvinafjelagið hefir
gengist fyrir því, að keypt yrði
eirmynd af líkneski ungfrúr
Nínu Sæmundsson, »Móðurást«,
sem listakonan er að verða fræg
fyrir. Veittiþingið fjórðung kaup-
verðsins.en gaf fyrirheit um sömu
fjárveitingu á næstu fjárlögum.
En hinn helminginn greiðir List-
vinafjelagið. Nú er myndin kom-
in hingað og var afhjúpuð í
húsi Listvinafjelagsins nú í vik-
unni. Listakonan var sjálf við-
stödd athöfnina, en er nú horf-
in aftur til útlanda.
ísland fór til útlanda 30. júlí.
Farþegar voru um 70. Meðal
þeirra voru Lárus H. Bjarnason
hæstarjettardómari, dr. Ólafur
Dan Daníelsson, sr. Friðrik
Rafnar, sr. Bjarni dómkirkju-
prestur Jónsson, Jes Zimsen,
Chr. Zimsen, frú Stefanía Guð-
mundsdóttir leikkona og ungfrú
Nína Sæmundsson myndhöggv-
ari.
Halidór Hermannsson prófessor
er tekinn við forstöðu handrita-
safns Árna Magnússonar, sem
geymt er í bókasafni Kaup-
mannahafnarháskóla.
»Sköruleg greinargerð«. Svo
heitir ítarleg ritstjórnargrein í
Heimskringlu og er tilefnið þetta:
Blað, sem gefið er út í Tor-
onto, Canada, birti fáránlega
frásögn um íslensku þjóðina og
er hún á þessa leið:
— »Mentuð kona íslensk er
höfundur að eftirfarandi frásögu:
Konur á íslandi þvo sjer aldrei
frá því þær fæöast og þar til
þær deyja. Pær gera aldrei neitt
annað en maka sig í olíu. Pær
hafa það sjer til skemtunar að
sitja á gólfinu og horfa hver á
,aðra. Sú, sem mestri olíu getur
makað á andlit sjer, er talin
fegurst«. *
Samsetningur þessi kom í víð-
lesnu blaði og í sjálfu sjer álita-
mál hvort svaraverður er. En
hann varð til þess, að Baldvin
L. Baldvinsson, fyrv. ritstjóri
Heimskringlu, skrifaði langa og
ítarlega grein um ísland og ís-
lendinga, og sendi hann ritstjóra
þess blaðs, er vitleysan birtist í,
og afsakaði hann síðan birtingu
greinarkornsins um íslenskar
konur. — Hafði ein af starfs-
konum blaðsins tekið hana upp
úr ensku kvennablaði, — auð-
Gamalt járn
(pott)
einnig gamlan kopar,
kaupir hæsta verði
H.f. „Ilamar^.
vitað canadiskum lesendum til
fróðleiks og skemtunar!!!
Grein B. Baldvinssonar var
birt í þessu Torontoblaði og
skýrir hann ítarlega fyrir les-
endunum landfræðilega legu ís-
lands, drepur á margt viðvíkj-
andi fornri og nýrri menningu
íslenskri, verslun og framförum
á siðari árum o. s. frv.
Greinin er birt í Heimskringlu
i íslenskri þýðingu og á B. B.
þakkir fyrir að hafa skrifað
hana því að hún gefur
glögga hugmynd um land vort
og þjóð. (Frá frjettastofunni).
Prentsmiöjan Gutenberg.
V etrarbrant.
Jafnvægi heims.
Aðdráttarafiið.
24. Aðdráttaraflið er mátturinn, sem
öllu heldur saman í rúminu. Einnig
heldur það hnöttunum saman og öllu
lauslegu föstu við þá *— meðal annars
legi og lofti.
Lögmál þetta fann Isaac Newton í
lok 17. aldar og orðaði svo:
»Sjerhver efnisögn alheimsins dregur
að sjer sjerhverja aðra efnisögn, með
afli, sem er í beinu hlutfalli við fram-
kvæmi efnismagnanna, deildu með tví-
veldi fjarlægðarinnar1).
Erfitt er að orða þetta í stuttu máli,
svo að öllum verði Ijóst og má nú leit-
ast við að lýsa því nánar:
a. Að því skapi, sem efnismagn er
meira, er aðdráttarafl þess meira.
Aukist efnismagn eins og tölurnar:
1-2-3—4—5—6-7 . . .
Pá eykst aðdráttarafl einnig eins og
tölurnar:
1—2—3—4—5—6—7 . . .
b. En vaxi fjarlægðir milli efnisagna
eins og tölurnar:
1—2—3-4—5—6—7 . . .
Pá rjenar máttur aðdráttaraflsins2)
eins og tölurnar:
1) Formáli pessa lögmáls lítur þannig út:
F = G ~-
Táknar þá F aflið, G ákveöna stærö,
fundna með tilraunum, m og m' efnismögn
og r fjarlægðina.
Stundum er þetta að eins orðað svo:
Aðdráttaraflið stendur i beinu hlutfalli
við efnismagn, en öfugu blutfalli við fjar-
lægðina í öðru veldi.
2) Niður við jörðu er fall á 1 sek. nál. 5
m. Á braut tunglsins, sem er i 60 jarðgeisla
1 4~J-—Vc—A—'3l6'—íV*
Aðdráttaraflið er óaðskiljanlegt öllu
efni og vex alveg samhliða efnismagn-
inu. En það stafar líkt og geislar út frá
ljósdepli, um allar þrjár víðáttur rúms-
ins og dofnar því mjög ótt.
Aðdráttaraflið dregur alt saman, smátt
og stórt. Eigi að síður ber örsjaldan
við að hnettir falli saman og veldur
því hreyfing þeirra. Allir leitast þeir
við að fljúga beina línu. Nálgist hnettir,
án þess að stefna beint saman, þá svigna
brautir beggja og standi hraði þeirra í
ákveðnu hlutfalli við efnismögnin, þá
geta þeir orðið förunautar á vegferð
sinni um rúmið og snúist um sameigin-
lega þungamiðju.
Ef vjer ímyndum oss að tunglið stað-
næmdist skyndilega á braut sinni, þá
myndi það áður falla til jarðar með
sívaxandi hraða. Nú er það sífelt á
fleygiferð eins og allir aðrir hnettir og
leitast við að komast beina braut. En
það er stöðugt að falla sökum aðdrátt-
afls beggja hnaltanna. Petta tvinnast sam-
an í bogna braut og tunglið nálgast eigi
neitt, en þreytir sitt skeið um ár og
aldir. Líkt er þetta og sveiflað sje steini
í snæri. Hann fellur ekki niður meðan
hreyfingin helst og hann kemst ekki
burt út í loftið, því taugin heldur og
fer nú þá einu leið sem fær er, sem
sje: boglínuna.
Pyngdarlögmálið er eitt hið örugg-
asta eðlislögmál, sem þekkist í heimin-
um. Isaac Newton bar gæfu til þess að
afhjúpa það. Var þá líkast því, sem
komin væri »fylling tímans«. Uppgötv-
fjarlægð, verður það að eins 5m • (^)3 =
■jfa m, eða tæplega 1.4 mm á sama tíma.
Sjest af því að aðdráttaraflið rjenar mjög
ört með auknum fjarlægöum. Eigi að síður
eru hnettir himins á valdi þess.
anir f stjörnufræði voru orðnar svo
miklar, að lögmál fyrir göngu hnatt-
anna hlaut að finnast. Fornir spekingar
töldu vafalaust, að brautir hnattanna
væru fullkomnir hringar, vegna þess að
hringurinn er íullkomnasta línan. En
þá fullyrtu þeir meir en þeir vissu.
Kepler færði sönnur á að brautir
hnattanna væru ávalt sporbaugar. Fram-
an af æfi sinni var hann sinnar tíðar
barn og áleit anda stýra göngu hnatt-
anna. Síðar sannfærðist hann um, að
það væri líkamlegt afl og um eitt skeið
kom hann auga á þungalögmálið sjálft
sem sje: afl sem er í rjettu hlutfalli við
efnismagnið en öfugu hlutfalli við fjar-
lægðina í öðru veldi. Pó varð hann
því aftur afhuga og eftirmanni hans
hlotnaðist aðalheiðurinn. Kepler, líkt og
Jóhannes skírari forðum, undirbjó komu
sjer enn meiri manns. Newton var mað-
urinn. Hann afhjúpaði lögmál það, sem
allur heimurinn lýtur, alt til endimarka
Vetrarbrautar.
Aðdráttaraflið hefir aðselur silt í
dýpstu djúpum efnisins og virðist með
öllu óháð eðli þess og ástandi og engu
háð nema efnismagninu. Eigi vita menn
hvað það er fremur en efnið sjálft. Pað
dreifist eins og ljós, en er ólíkt því í
ílestu öðru. Eigi verður skygt á það með
neinu móti. Pað nýtur sín til fulls, hvað
sem á milli ber svo að eigi munar
TOTrfrinnr frá settu lögmáli á leiðinni frá
miðdepli jarðar og út á yfirborð og þaö
fer einnig viðstöðulaust gegnum rúmið
autt og tómt.
Ljósið hefir takmarkaðan hraða,
300000 km. á sek., en tæpast vita menn
hvort aðdráttaraflið hefir einnig tak-
markaðan hraða eða er óháð tímanum.
Öllum kemur saman um að hraði þess
sje undra mikill, ef hann er mælanleg-
ur. Laplace, Kelvin o. fl. hafa með
ýmsum aðferðum fengið mjög svo mis-
munandi niðurstöður, sem velta á ljós-
hraðanum 500—2000000 földum. En í
ljósi Einsteinskenningar mun öðruvísi
á þetta litið, meðal annars vegna þess
að hún telur engan flýti yfirstíga ljós-
hraðann.
Newtonslög hafa, sem fyr er sagt,
reynst hin allra traustustu eðlislög, sem
þekkjast í heiminum. Pau svöruðu mjög
nákvæmlega til þekkingar manna á
sínum tíma og langt um meir. í öllum
aðalatriðum standa þau alveg óhögguð
enn. Litilsháttar skekkja á Merkúrbraut-
inni, hefir gefið ástæðu til þess að ve-
fengja, að þau skýri alveg nákvæmlega
göngu hnattanna, einkum þeirra, sem
stutt er á milli. Pað vantar sem sje
um það bil tunglbreidd á himni á
90000 árum, ef breytingin gengi alt af
í sömu átt, til þess að Merkúr fylgi
fyllilega Newtonslögum. Víðast hvar
annarsstaðar eru skekkjur þessa eðlis
ómælanlegar með öllu og brautir hnatta
og myrkva eru reiknaðar eftir þeim með
alveg óyggjandi nákvæmni. Pessi örlitla
skekkja, ásamt fleiru — smávægilegu
mjög, f almennum skilningi — hefir þó
leitt af sjer nýja kenningu — Einsteins-
kenningu, sem nú er mjög umtöluð í
heiminum. Naumast hefir enn þá tekist
að klæða hana alþýðlegum búningi. í
ljósi hennar verður Merkúrbrautin alveg
eðlileg og annað af líku tæi. Eigi verður
þó með sanni sagt að hún kollvarpi
Newtonslögum. Til þess svara þau alt
of vel til veruleikans. En Einstein, og
þeir sem hann skilja, hafa alt annan
skoðanahátt á heiminuin en Newton og
mannkynið alls yfir, sem er mjög svo
bundið við stund og stað í hugsun
sinni. Á. M.