Leifur - 18.04.1884, Blaðsíða 1

LEI

:i. AECt "WTNlSnPEG 18. APKIX 1884.
KO. 50.
M e n n t u n .
F.ptir
F. B. Ande rson.
(Framhald).
Vjer skulum j«ú íara nokkruni oi'ðum uin
! hinar dCpri vísindagreinir, svo scm töluvísindi og ! tegundum sein er. úr jörðunni, aö vegaloptteg-
; pá einnig búa sig undir hverja Lelzt stöðu, er j undir, að pekkja efni planta og díra og þannig
j honum iíkar. Ef góðar og skemtilegar bækur j sýnt oss hvernig skuli uudirbúa jörðiua fyrir
eru gefnar nnglingnum áður eu Iiann spillist uiun hverja plöututcgund sem er.
hanu ekki kjósa liroða og ónýt rit
andlega menutun.
n.
Hiuir foruu Rómverjar sögðu: „Mens sána
in corporc sano“ (o: heilbrigð sul i heilbrigðum
likama). Andinn er sá partur veru vorrar,
sem iiugsar; heilinn cr veikfæri joessa hugsunar-
afls. Ilugsunarallið vakuar sakir áhrifa pcirra,
sem hlutir umhvcrfis oss liufa á skilningarvitin;
þanuig gætum vjer aldrei hal't ncina hugmynd
um liti eða stieið, ef vjer hefðum ckki fyrst sjeð
liti svo sem: rautt, blátt o. s. frv. Ekki gætum
vjcr heldur þekkt eitt frá öðru, pað er: pekkt
nokkurn hlut, nema með samauburði við aðra
liluti, þess vegna hefir andinn afl til að bera
satnau og álykta. Jiessi áhrif á skilningarvitin
eru freða audans, og samanburður og umhugsun
eru æfingar lians,
Eius og likaminn vex pegar nóg er nær-
insr, eins vex andinn. þegar góða fœðu er ckki
að íá, uærist lianu á alls konar hroða, og jafn-
vel á sjálfum sjer, það er að skilja: á sínu eigiu
hugarvingli; pctta leiðir af sjer fabjánaskap,
sjervi/.ku eða sinnisveiki. Eíns og sefing cr nauð-
synleg fyrir likamann, svo er hugsuu fyrir nml-
anu. En fœðan veröur ekki að lialdi án lmer*
ingar, eins vcrður pað sem vjer skvnjum ekki
að pekkiugu áu hugsunar, vjer hljótum að-hcra
saman og álykta, að kasta burt pvi, sem ónýtt
er, og taka að cins pað, sem gagnlegt er. anu-
ars verður vit vort að ruslakistu. par cð pekk-
iugiu, sem kennir að utan, er svo margvisleg,
hljótum vjer að deila lienui i greinar.
Aðalgreinir hennar eru tvær að tölu: 1.
Audleg vísindi, 2. Veraldieg visindi.
Allar pessar gáfur purfa freðu og æfingar
lil piss aö pær proskist, pví án fœðu aukast
pær ekki. TiJ að sannfærast um petta er að
eins nauðsynlegt að gæta pess, aö sumar villtar
pjóðir, svo sem mjög villtir Indíánar geta ekki
talið upp til hundrað eða jafuvel til* tiu, ekki
ei heldur liægt að kenna ptim pað á ýmsum
aldri, eu ef börn peirra cru tekiu og peim
kennt, geta pau læit næstuin eins vel og
bdrn hvitra manna, Eius og sá vöðvi, sein
inest er brúkaður, vex mest og verður sterk-
astur, eins eykst og styrkist sú gáfa mest,
sem mest er brúkuð, en hætt er við að húu
dragi fiá hinum svo pær veikist, ncma pær sje
eiunig æfðar. pannig geta sumir munað langar
sögur, enn ekki reiknað eitt doémi, aðiir geta
reiknað hvað sem er, en haft slæmt minrii.
pað er pví nauðsynlegt að ella allar gáfur
vorar sem bezt.
í bernsku skyldi að eins æfa pær gáfur sem
pá koma fram, nefnil. aðgætni og skynjun á
lilutum, svo sem litum, hljóðum, stærð og svo
frv., 1 eiuu orði æfa pær i að sjá og lieyra og
svo frv., og uema og taka eptir, eu ekki preyta
pær á pví, sem torvelt er að skilja Á uuga
aldri skyldi uppíræðiugiu útheimta skilning og
hugsun. pá skyldi uugl. læra uáttúruvisiudi og
opna hinar undrafullu bækur, sem skýra fiá dýra
og jurtarikinu og öflum peim, sem stjórna hirnin-
linöttuuum. panuig vex sál lians í pekkingu og
lotningu iyrir skaparanum, og í elsku og vclvild
til meðbræðra sinna; hann sjer að hann er settur
i pcnna heim til að gjöra gott, og lmun gleðst af
pví. Á fullorðins árunum mætti haun eiunig
Náttúran hefir einnig hagað lærdómsbók
sinni paunig, aðhún ligguropinfyrir augumbarns-
ius, seui fyrst sjer hiua upprennandi sól senda
geisla sina yfir sjávarins titraridi bárur; sjer blóm
in breyða sig inóti heiðum li’mninum, eða regn-
bogam; með öllum sinuin f. gru liturn og utidruin,
sem ætlð færist undan pe.aar pað reynir að uá
honum. llnglingurinn sjer yöxt jurta og dýra og
öil náttúrunnar, öti 1 strauinum, vindum. gufu-
segul- og rafurmagni, og hræringu himintungl-
auua.
panuig sjáum vjer að framfarir í trúarefuuin
og siðum, eru komnar uudir pekkingu vorri og
styðjast við vfsindi. Vjer hofum áður sýnt að
likamlegar framfarir eru að mestu lcyti komuar
undir pckkingu og rjettri brúkun hennar í að
breyta eptir löguin náttúruuuar. par eð verald-
ieg visindi eru pannig nauðsynleg til allra fram-
fara, skulum vjer stuttlcga skýra frá peim og
nytsemi peirra, einuig hveruig peirra má bezt
afla.
III.
Veraldleg visindi inninaida alla pá pekk-
iiigu scm ekki beinlinis lýtur að trúarefuum.
[>essi vismdi. sein öli eru pckking í fyrstu
oiluð með reynzlu, reynzla pessi er rituð i bækur
svo að margt pað er 1 fyrstu útheimti huudrað
ár til að læra af rcynzlu, imá, nú læia á fáum
klukkutiinum. Vjer höfum sagt að skiiningar-
vitin sjeu hlið pekkiugarinnar. Á barnsaldri eru
pau skavpari og næmari, og einmitt pá nemuin
vjer mest að tiltölu, á ungdómsáTUnum í'áuin vjer
hærri gáfur, svo sem samauburð og skilning og
pá fara menn að verða hugsandi og færa rök fyr
ir hverju eiriu, og undrast yfir liinuin ómælandi
liimingeim: llver er orsbk alis? livað er náttúra
pess? Hvað verður af öllu pvi erjeg sje? Hver
er uppruni mannsins? Hvaö er vegur hans? Hvað
veröur af oss eptir petta iíi? pessar spurningar
byrja nú að hreifa sjer, og er pað einkum áriö-
andi að vel sje úr puiin leyst. pað er aö eins
mögulegt meö pví að ranusaka allt. er vjer get-
um, með skynsemi vorri. Fræði pau seui að
iniklu leyti skýra skoðanir vorar á pví, er í heim
inum eru koiiuð vísindi, pau fræöi, sem útpýða
öil, eða rjettara sagt verk náttúruaflanna, cru
kölluð aílfræði vPliysics). cu. pau sem skýra frá
eðli og ásigkoinulagi Jarðefnanua og pvi sem til
er á henni, kallast náttúruvlsindi. Aíiafræöi
iuniheldur stjöruufræði, ijósfræði, hitafræöi, seg
ul- og ralunnagnsfraði o, s. fi v. Tólvlsiudi er
Asigkoinulag
mikil visindagrein og innifelur Physics. Náttúru
visiridi innihalda efnafræði, jarðfrœði, steiuafræði
og málmafiœði, dýrafræði. jurtafræði o, s. frv.
Ailafræðin kennir oss ekki einungis að
pekkja áhrii' abdráttarallsius. heldur göugu him-
iuhnattanua og brautir peirra, Ljósfrioðin keiiuir
oss aö pokkja uppruna. hraða og áhrif pess á
dýr ogjurtir og cfni náttúrunnar, og hversu
pað má brúka. Rafurmagns og segulmagnsfræði
hafa ef til vill gjört meira til að eila framfarir
pessarar aldar, en nokkur önnur visiudagrein
pessar fræðigreinir hafa gofið oss rafsegulfræði,
rafurmagusljós o. s. fcv. Hitafiæði ci pcim ná-
skyld.
Eíiiafræðin er hin mikla visindagrein, sem
hefir cndurnýjað heimirin, með benni kom pekk
j jng á efnum eða tegundum peiin sem i heimiuum
! eru ásamt eðli peirra og áhrifum hvers á annað
Litt'ræðin keiinir oss hvetnig plöntur og dýr
vaxa og lifa, hversu sjerhver tegund breytist
eptir kringumstæðum lopts og lagar, fæðu og lífs-
háttar, húu kennir oss að pekkja iíkamsbyggingu
peiria, hvaða fæðu pau purfa, og hvaða gagn
oða ógagn pau gjöra. Lífsfræðiuui er skipt i
tvær aðal deildir, l. plöutufræði, 2. dýrafræði.
Plöntufrœðin kenuir oss á hversu undrunar-
verðan liátt allar plöntur eru gjörðar, hvaða
iopt og fœðu pær purfa, og hvaða gagn vjer
getum haft af peim. panuig verður plautan
eius og opin bók fyrir lærisveiniiium, sem pauu-
ig nemur hvernig bezt er að rækta hana, Líkt
má segja um dýrafrœðina,
Jarðfrœðin kennir oss um aldur jaróarinnar
og uppbyggingu hennar, hvaða steinalög myud-
uðust á hverjum heiuisaldri, og hvaða grjót-
teguudir eru i hverju steinalagi. (Með steinum
meinum vjer hjer allar jarðtegundir). Steina-
fraiðin kennir oss hvaða tegundir steina eru til.
hver ebii eru i hverri steintegund og livar pá
er ab finua o. s. frv.
Málmfrœði útpýðir sjerstaklega eðli og
málma, hvar pá má finua og
hvernig peim má ná úr steinum. pessar frœði
greinir eru, cins og hver heilvita maður getur
sjcð, aðalgrundvullur allra verklegra framfara.
Allafræði og tuluvisindi kenna oss að byggja
hús, bryggjur, járnvegi og vjelar, eðlisfræði að
uudirbúa jarðveginu fyrir yrkingu. Lifsfrœðin
kenuir oss hversu bczt má íramfæra dýr og
jurtir og lækna sjúkdóma. Steina- og málmfræði
bversu opna má hirzlur jarðarinuar, og draga
frarn ógrynni fjár.
Ilvar sein menntuuin fer breytir hún grjóti
'ull. Litið á eyna Möltu! seiu, áður enn
Englendingar náðu lienni, var að eins stórt
sker með eugum jarðvegi og illfær til ábúðar.
Mcnntaðir og starfíaniir Englendingar komu og
fluttu úr fjarlægu landi jarðveg á eyna og
byrjuðu að yrkja hain. Eyjan er að eins 110
enskar ferhyruiugsmflur, en pó búa par uú yfir
120.000 manns. Lítiö á framfarir Indlauds og
Eyjaálfunnar! seni bráðlega standa í fremstu
öð. Litib á Aineriku! velmenntnír., kjark-
miklu og áframdrlfandi Amcriku, sem nú
stendur í broddi mestu rlkja heinisins, og pað
eptir að eins 3 aldir.
Hver er uppspretta pes«ara framfara i jarð?
yrkju, iðnaði, verzlun, vjelasmiöi og auðæfúln?'
livcr upptök possa fralsisanda, framfara-anda,
pjóðkjarks og metnaðar, scm yfirvinnur allar
prantir? Hvað er pað, sem gjörir pjóð pessa^
framúrskarandí að hugviti, skarpleik, likams-
fegurð og hreysti? pað er m c n n t ti n.
Hvergi i hcirai, nemá ef vera skvldi á
pýzkalandi, cru almúgaskóiav jafu góðir og i
pessu laadi. jafnvel á Euglandi og Frakklaudi
eru peir ekki cius góðir.
(Fiamhald).
þalda áfrarn iiámi siuu, og skyldi liann pa stuuda I pauuij; ijefir húu keuut oj? að uá hvaða málm
FRJETTIR UTLENDAR.
II r M ú ! a s ý s 1 u m 5. jan. ’84,
,,Líttgengur saman ineð síia Danlel prófasti
og hinum svokölluðu frikivkjumönnum. Búið cr
að taka lögtaki preststekjur hjá hinum helztu frí-
kirkju oömniin og auglýst að hjá peim, scm cptir
eru, verði pað einnig gjört, ef ekki verði borgaö
uuj miðjau peuuau rnáuuð. Frlkirkjriuieuu eyu