Skutull - 15.08.1945, Side 5

SKUTULL
151

^lllllllllllilllilllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllliy
1 Bókmenntir. 1
Gu&nuindur Gislaxon Hagalín:
MÓÐIR ISLAND
Reykjavík -— Bókfellsútgáfan h. f.
1945.
I
Fyrir skömmu fór ritstjóri „Skut-
uls“ þess á leit við mig, að ég
skrifaði nokkur orð um bók Haga-
líns, „Móðir ísland“. Ætla ég að
verða við þeim tilmælum. En það,
sem hér kann að verða sagt um
skáldskap Hagalíns, her alls ekki
að taka sem óvéfengjanlegar stað-
reyndir; slæ ég þennan varnagla
einungis vegna þess, að þeir, sem
mest hafa skrifað um bækur á Is-
landi, virðast beinlínis ætlast til,
að fólk meðtaki öll skrif þeirra um
bókmenntir, sem heilaga opinber-
un, senda af himnum ofan, eða
eittlivað annað hliðstætt. . .
Sjálfsagt má virða rithöfund fyrir
mikil afköst. Þrátt fyrir það eru
afköstin í sjálfu sér enginn mæli-
kvarði á ágæti höfundar. Að ís-
lenzkir rithöfundar gefa verk sín
svo ört út, sem raun ber vitni á
kannske ekki sízt rætur sínar að
rekja til þess, að þessi stétt manna
hefir allt til þessa átt við meiri
fjárliagslega örðuglega að etja, en
flestar aðrar stéttir í landinu ...
„Móðir lsland“ er tuttugasta og
önnur bók Guðmundar Hagalíns,
en ekki eru nema rétt tuttugu og
þrjú ár, síðan þessi afkastamikli
liöfundur sendi frá sér sína fyrstu
bók.
Flestir ritdómarar, sem um bæk-
ur Hagalíns bafa skrifað, liafa látið
í ljós þá-skoðun, að Guðmundur
Hagalín liafi þegar með sinni
fyrstu bók komið fram á ritvöllinn
sem sjálfstæður rithöfundur. Þarf
ekki annað en að lesa verk Guð-
mundar með alúð, til þess að sann-
færast um þetta. Og er Hagalín
þarna í töluverðri sérstöðu á meðal
stéttarbræðra sinna. Aðalstyrkur
lians sem rithöfundar, virðist mér
liggja í þessu: Stíll hans er þrótt-
mikill og frumlegur, mannlýsingar
hans -oft alveg frábærar, og frá-
sagnargleðin er Guðmundi svo í
blóð borin, að maður hrífst alveg
ósjálfrátt með lionum, meira að
segja þar sem manni virðist hann
skjóta yfir mark ... Þá er að drepa
á helztu annmarka: Frásögnin vill
stundum verða um of langdregin,
sum atriði í skáldsögum Hagalíns
virðast mjög ýkjukennd, og lieild-
arbygging sumra verka hans er oft
töluvert gölluð. Skáldságan, Krist-
rún í Hamravík, er ljóst dæmi um
þennan síðast talda annmarka.
Hinsvegar er persónan, Kristrún
Símonardóttir, gerð af þeirri snilld,
að einsdæmi má heita í íslenzkum
bókmenntum.
II
Móðir Island:
Guðrún Gísladóttir frá Slórhömr-
um og Guðmundur, maður hennar,
bæði ættuð að vestan, voru búselt
í höfuðstaðnum, áttu húskofa...........
þarna inni í Mýrinni... “ (Það,
sem sett verður innan gæsalappa í
þessari grein, er tekið orðrétt úr
skáldsögunni. Síðar mun sittlivað
tilfært úr öðru skáldverki, eftir
Hagalín, verður það auðkennt með
skáletri). Guðmundur var alltaf
eitthvað að vinna og kom ekki
heim, fyr en seint á kvöldin. Gamla
lconan þekkti fólkið þarna í hverf-
inu lítið sein ekkert. Hún hafði jiví
ekki marga til að tala við. En það
var ekki ósjaldan, sem Guðrún
Gísladóttir lét köttinn Brand
sjötta heyra sitl livað af því, er
henni bjó i brjósti... Svo var
það — stuttu eftir að Bretar lier-
náinu landið, að einn dátinn barði
að dyrum hjá gömlu konunni. Hann
vildi í'á keypt egg fyrir sína yfir-
boðara. Og ekki vantaði það, hann
var alveg sérstaklega kurteis og
alúðlegur, þessi dáti. Guðrún Gísla-
dóttir lét hann þá hafa eitt kíló af
eggjum. Hann kom svo aftur og
aftur, dátinn. llann liét Djonn,
þetta skinn. Hann kallaði Stór-
hamra-Guðrúnu grandmoððer . ..
„Aú, jú, svo komu þeir
ameríkönsku, og þá kvað nú strax
við annan tón en lijá Breta-greyjun-
um, trampað yfir grasflötina, torfu-
sneplum og malarkurtum hent í
hænsnin. ..“ Það þarf því ekki að
koma neinum á óvart ,þótt gamla
konan léti brúnirnar síga og læsi
bæði lengri og kröftugri pistla yfir
kattarkvikindinu, en hennar liafði
verið vandi allt til þessa. „ ... já,
alveg inn í eldhúsdyr höfðu þeir
komið og lieimtað egg, fleygt í
mann peningum — eins og maður
væri eitthvert kvikindi... “
. .. Einn dag fékk Guðrún Gisla-
dóttir frá Stórhömrmn mjög svo
eftirminnilega heimsókn. Það var
samt enginn af stríðsmönnunum.
Nei, þelta var bara liún Katla
gamla. kona úr sömu sveit og Guð-
rún Gísladóttir. Katla hafði sjaldan
látið sjá sig í seinni tíð, þótt hún
úyggi þarna í Mýrinni. Og ekki var
erindið annað, en að fá þ.votta-
duftspakka að láni.
Þótt Katla þessi væri ekki í nein-
um dátabúningi, kom samt mjög
fljótt upp úr dúrnum, að hún var
orðin töluvert liandgengin hinum
ameríkönsku verndargoðum: Mörg
orð úr því máli, sem dátarnir töl-
uðu, voru rétt að kalla orðin henni
eins tungutöm, og þau, sem hún
hafði drukkið í sig með inóður-
mjólkinni. Og ekkert þótti'jiessari
gömlu konu sjálfsagðara, en að liún
Sidda litla, dóttir hennar, væri í
selsköpum með offíserum, nótt eft-
ir nótt. Ilún fékk hvorki meira né
minna en tíu dollara, telpan, fyrir
að vera í selskapinu, fyrir nú utan
allt annað, ^ins^og t. d. líkjöra og
súkkulaði. Og það var svo sem
ekki allt af lakara tæinu, fólkið,
sem var í þessum selsköpum. Onei-
nei! Þarna voru lieldri manna dæt-
ur, .... fínt fólk úr Alþingishús-
iuu og stjórnarráðinu og úr búðun-
um og frá reiðurunum ...., en svo
var þá líka trosið innan um! . . . . “
Skjóna, Pólska-Vigga, Bogga stöng,
Steinka lirædýr og fleiri slíkar, eft-
ir því sem Kötlu sagðist frá. Þótti
henni sjálfsagt, að svona gadda-
skötur yrðu merktar, „ .... svo að
penir menn gætu varað sig á þess-
um ókindum, bráðókunnugir menn
í landinu .... “
Hún hafði ekki mikið lagt til
málanna svona lil að byrja ineð,
Guðrún Gísladóttir. Nei, bún hafði
rétt lofað Kötlu göinlu að útausa
sér. En þar kom, að liún upplióf
sína raust, þeksi gamla og góða
kona, áður liúsfreyja á Stórhömr-
um. Dómur hennar yfir því fólki,
sem ball trúss við hina erlendu
stríðsmenn, á þann liátt, er Katla
hai'ði skýrt frá, reyndist verða æði
þungur á metaskálunum: ........ En
nú þykir það fínt, Kötlu-tetur, nú
þykir það vegur til gleði, auðs og
sæmdar að selja blíðu sína og æru.
Nú þykir jafnvel foreldrunum sómi
að því, að erlendir soldátar vilji
gjalda víni og gulli atlot dætra
þeirra,... . “
Stórhamra-Guðrún lét ckki sitja
við það eitt, að setja ol'aní við
Kötlu gömlu. Nei, refsivöndurinn
skyldi einnig fá að dynja á spell-
virkjunum, dátunmn, sem tröðkuðu
á blettinum liennar og liöguðu sér
í einu og ölhi eins og villingar. Ilún
ætlaði sér, Guðrún Gísladóttir, að
kenna þessum piltum mannasiði,
sýna þcim fram á, og það af fullri
einurð, að lil væri fólk á Islandi,
sem ætli fyllilega réLt á, að komið
væri manneskjulega fram við það
— og því sýnd tilhlýðileg virð-
ing ... Enskan — málið þeirra —
ekki ætlaði gamla konan að láta
það eilt slanda í vegi fyrir sér.
Svo sellist hún þá niður, rýndi um
stund í oröabækur, hripaði upp
nokkur orð og merkingu þeirra á
íslenzku. Henni gekk námið fram-
ar öllum vonum, hafandi ]>ó „ .. .
ekki aðra vitsmunaveru til skrafs
og ráðagerða en kattarkvikindi. . . “
Næsta dag reiddi Guðrún Gísla-
dóttír refsivöndinn lil höggs.
Hvernig fór? Hafði hún getaö
komið nokkru tauti við þessa dela,
dátana fjóra, þjóna „... liinna
amerísku liðsforingja, sem bjuggu í
húsinu númer níu við Mýrar-
veg? . . . “
Bíðum við!
„ — Gúdd morning!“... Þannig
hafði liún ávarpað þessa lierra.
Hvað þeir sögðu? Ekki orð .. . en
undrunarsvipurinn! Jú, kannske!
„ — Plís köinm and drínk
koffí“.
Nú höfðu þek' svo sem fundið
þörf lijá sér til að bera saman
bækurnar. Um stund hafði kjaftað
á þeim liver tuska. Og svo: ætluðu
þeir sér hreinlega að æða upp
tröppurnar án þess að þurrka af
löppunum! Já, livort þeir liöfðu
ekki ætlað sér það. En hún hafði
þá sagt stopp! Og þá höfð.u þeir
háu 'herrar gert svo vel og lagt
niður rófuna. Það liafði líka alltaf
verið tekið fullt tillit til hennar
orða. Og þessir dátar, þeir höfðu
svo ekki einu sinni myndast við,
að sýna af sér frekari ruddaskap.
Nei, þeir höfðu alveg skipt um
kóss . .. Og þegar þeir fóru, kvöddu
þeir virðulega, „ ... vel siðaðir
drengir, bojs of gúdd manners".
„ . . . nú var ekki gengið yfir gras-
flötina, nú var ekki verið að fleygja
möl og rusli í hænsnin, nú var
ekki hrinið og hrópað á kvöld-
in . . . “
... Þá er að víkja nokkrum orð-
um að honum Steindóri, hálfvitan-
um, Steindóri með börurnar. Hann
seldi fisk þarna í liverfinu, smán-
in sú arna.
Guðrún Gísladóttir hafði strax
þótzt vita, hvaða mann þetta tetur
hefði að geyma. Og hún liafði rétt
látið hann fá þetta framan í sig:
„ — Hvar lærðir þú að stela?“
Og: „ . . . . þú selur mér ekki stein-
bítsflök fyrir lúðu, ræfillinn!“ ...
Hún hafði ekkert verið að klípa
utan úr sínum meiningum, enda
hafði það aldrei" verið hennar list
og lag.
Svo var það þá stuttu eftir að
refsivöndurinn liafði riðið á soldát-
unum, að hann Steindór kom að
máli við gömlu konuna. Og það
var ekkert smáræði, sém þessu
tetri lá á hjarta. Nú, Guörún Gísla-
dóttir hafði ímyndað sér sitt livað
um lians hátterni. Eitt og annað
liafði hún líka lieyrt hann segja,
t. d. það, að gróðann af sinni
þokkja-iðju, liefði liann rausnast til
að leggja í nýrækl upp í sveit, og
svo hafði hann víst eitthvað verið
að þenkja um, að kaupa sér stór-
an vélbát eftir stríðið . . . En þetla,
sem nú kom. Hann klárlega opnaði
sín leyndustu hugarfylgsni upp á
gátl, Steindór, skepnan, fyrir henni
Guðrúnu Gísladóttur: Hann liafði
drukkið og svallað eins og versta
svín, og setið liafði hann í tukthúsi,
liæði fyrir þjófnað og fyllirí. Nú,
þá hafði hann tekið að sér kven-
mann, Guðfinnu, nefndi liann liana,
apinn. Þessi kvenmannskind liafði
verið ekkja, misst manninn í sjó-
inn og staðið ein uppi með tvo
óvita. Einn góðan veðurdag hafði
svo annað barnið, drengur, kveikt
í fötunum sínum. Þar með var
hann fráskrifaður. Þá hafði þessi
Guðfinna farið að stunda heiina-
vinnu, eins og Steindóri þóknaðist
að orða það. Þannig hafði verið á-
statt þegar þau kyiintust, skötu-
hjúin. Nú, bitt barniö, Bína. Já,
svo nefndi hann það, og þóttist
strax hafa borið til telpunnar góðar
artir. Já, liann hafði rétt liugsað
sér, að reita það mikið saman, að
liún gæti lifað sómasainlegú lífi.
llvað svo? Þessi Bína hans var
klárlega að komast í ástandið, var
þó ekki búin af lifa nema ein
fimmtán ár í henni Verslu! Guð-
finna, móðurmyndin svo sem, lá á
Landspítalanum. „ .... Það var
eittlivað í . . . í kvenfólkinu á
lienni!“ eða svo sagði liann, liálf-
vitinn. En hvers vegna var, hann
að þusa þessu öllu yfir Guðrúnu
Gísladóttur? Jú, hann ætlaðisl til,
að gainla konan tæki telpuna af sér,
meðan Guðfinna væri á spítalan-
um. „ — llvergi annars staðar hér
í bæ þyrði ég að hafa liana!....“
hafði hann sagt, smánin. Nú, og
svo framarlega, sem Guðrún Gísla-
dóttir hjálpaði upp á hann með
telpuna, þá skyldi hann „ ... ekki
gefa sig lengur í neins konar hel-
vítis svínarí“.
Ög víst var það meining Guðrún-
ar Gísladóttur frá Stórhömrum, að
fyrir þennan mann væri eitthvað
gérandi!... En hvað var hann að
tauta, hræið. Já, hvað var hanri að
nefna dátana:
„ — Já, þeir ... þeir kalla þig
Moððer Æsland,.... “
(Niðurlag næst).
Óskar Aöalsteinn.
--------0--------
„A!vinnuleysi“,
flugbraut og vegur.
Út af gamansöinu bréfi, sem ég
sendi skötuhjúunum Vesturlandi og
Baldri í seinasta Skutli, umhverfast
þau bæði, hrífast þó af forminu og
skrifa bæði bréf til andsvara, en
bæði draga þau umræðurnar niður
í svað persónulegra svívirðinga og
atvinnurógs.
Hefði þó Halldór baldursritstjóri
mátt muna það, að betra er að
kunna sér nokkurt hóf, þar sem
hann einmitt í þessu sama blaði
var neyddur til að birta dóm um
ómerkingu ályga sinna og illyrða í
garð ritstjóra Skutuls og tveggja
annara trúnaðarmanna verkalýðs-
samtakanna.
Allar svívirðingar hans um skóla-
stjórastörf mín læt ég eins og vind
um eyru þjóta, þau hefir hann
aldrei kynnt sér og síst af nokkurri
vinsemd. Mér er það nóg, að við
störf mín, bæði þau og önnur legg
ég fram krafta mína alla, það litlir
þeir eru, og meira verður ekki
lieimtað.
Bréf mitt tók málefni til um-
ræðu. Þig og þitt blað snertu tvö
þeirra: Atvinnuieysiö í bænum og
Fliigvélabraulin.
Þú fullyrtir: Atvinnuleysi er í
bænum og úr því verður að bæta.
Þessi unimæli þín falsar þú nú
sjálfur, skinnið, og segir, að í
Baldri hafi staðið, að ekki svo fáir
verkamenn hafi hafl litla atvinnu
í vor. Jæja, belur er nú varla liægt
að éta ofan í sig lygina. En ineð
fölsun eigin ummæla var það þó
varla tilvinnandi.
Ef grein þín, Halldór minn, hefði
fjallað, um það, sem þú nú segir,
atvinnuskort nokkurra verkamanna
á tímabili i vor, þá hefði þér orð-
ið á að segja satt, en það henti þig
auðvitað ekki.
Sá atvinnuskortur var eins og all-
ir bæjarbúar vita þannig til kom-
inn, að eftir að fiskiflotinn koin
heim af vetrarvertíð og stærri bát-
arnir fóru að búa sig á síldveiðar,
fengu sjómenn sér hópum saman
vinnu í landi, en skömmu síðar
gerist það, að fisktökuskipin hættu
að koma. Leið þá nokkur tími, þar
til þeir menn, sem í fisktökuskip-
unum liöfðu unnið árum saman
liöfðu aftur komið sér fyrir í at-
vinnu, en ekki samt svo langur, að
])ér ynnist tími til að skrifa um
það blaðagrein, fyr en löngu eftir
að allir voru komnir i atvinnu og
fólk liafði vantað til vinnu um