Íslendingur - 13.04.1923, Qupperneq 1

ISLENMNGUR
Talsími 105,
Ritstjóri: Ounn!. Tr, Jónsson.
Aðalstræti 16.
IX. árgangur.
Akureyri, 13. apríl 1923.
15. tölubl.
Mentaskóli
Norðurlands.
Á þingmálafundi þeim, sem hald-
inn var hér á Akureyri í öndverð-
um febrúarmánuði, var í einu liljóði
samþykt að skora á Alþingi, að gera
Gagnfræðaskólann á Akureyri að al-
mennum mentaskóla, er stæði mála-
deild »Hins almenna mentaskóla« í
Rvík algerlega jafnfætis, og þegar
á næsta vetri yrði byrjað á kenslu
í fjórða bekk skólans. Á nokkrum
öðrum þingmálafundum norðan- og
austanlands voru og samþyktar til-
lögur er gengu í sömu átt. Áhug-
inn virðist vaknaður fyrir því að
koma þessu gamla áhugamáli Norð-
lendinga sem fyrst í framkvæind.
Pað mátti því ganga út frá því
sem gefnu, að fyrir yfirstandandi þing
mundi koma frumvarp er færi í þessa
átt og svo hefirnúlíka orðið. Þor-
steinn M. Jónsson 1. þrh. N. M.
er flutningsm. frv. um stofnun menta-
skóla" Norður- og Austurlands á
Akureyri, en Sigurður skólameistari
Guðmundsson hefir samið það og
greinargerðina, er því fylgir. Kemst
hann þar m. a. svo að orði:
»Krafan um stofnun mentaskóla á
Norðurlandi er ekki ný, þótt ekki
hafi fyr verið á Alþingi flutt frv. um
slíkt. í kringum 1850 var krafist
endurreisnar Hólaskóla. Upphafs-
maður Möðruvallaskóla, Arnljótur
prestur Ólafsson, ætlaðist í fyrstu
til, að sá skóli yrði bæði gagnfræða-
skóli og stúdentaskóli. Ekki tókst
þó að gera Möðruvallaskóla nema
gagnfræðaskóla. Fjörutíu árum síð-
ar en hreyft var stofnun Möðru-
vallaskóla, var vakið máls á því í
blaðinu »Norðurlandi«, að þörf væri
á mentaskóla á Akureyri. í sama
streng tóku þeir Stefán Stefánsson
skólameistari, Guðmundur prófessor
Hannesson, Porkell kennari Þorkels.
son og Matthías skáld Jochumsson.
Það mun hafa vakað fyrir formæl-
endum þessa nýmælis, að nám væri
ódýrara á Akureyri heldur en í Reykja-
vík, enda má fortakslaust fullyrða,
að námskostnaður yfir skólaárið sé
1000 krónum lægri á Akureyri en í
Reykjavík. Telja má dæmi þess, að
árlega hafa margir efnilegustu nem.
endur gagnfræðaskólans á Akureyri
sakir dýrtýðar í höfuðstaðnum orð-
ið að hverfa frá mentaskólanámi.
Kfemur hér fram hið mesta misrétti.
Deila má um, hvort heppilegt sé,
að mjög margir verði stúdentar í
landi, sem er jafnt fáment og fábreytt
að atvinnuvegum og vort land er,
en um hitt verður ekki deilt, að
hæfileikar og áhugaefni eiga að ráða
því, hverjfr verða stúdentar og stunda
fá vísindanám, en ekki hitt, hvort
þeir eiga efnaða vandamenn að eða
hvar menn eiga heima á landinu.
Samkepni meðal skólanna ætti að
hafa góð áhrif á þá.
Helzta mótbáran gegn frumvarpi
þessu verður að líkindum aukinn
kostnaður fyrir ríkissjóð, en hann
ætti ekki að verða jafnmikill og
virðast mætti í fljótu bragði. Ung-
lingaskólar ættu að miklu leyti að
geta veitt fræðslu gagnfræðadeildar
og takmarka tölu nemenda í hinum
fyrirhugaða mentaskóla, svo að eng-
um bekk þurfi að skifta. Af því
leiðir, að ekki þarf að bæta við
nema einni kenslustofu við skóla-
húsið á Akureyri, og kostar sú við-
bót örlítið. Auka verður kenslukrafta
skólans er allir bekkir Iærdómsdeild-
ar eru teknir til starfa. En aukning
kenslukraftanna nyrðra, ætti ekki að
kosta miklu meira, en spara má
kennara syðra, er norðanmenn hætta
að sækja nám í mentaskólann.*
Framsöguræða Þorsteins var hin
skörulegasta. Rakti hann sögu ináls-
ins og sýndi fram á nauðsyn þá,
er hann taldi á slíkum skóla, og
kosti þá, sem slíkt skólahald á Akur-
eyri mundi hafa; komst hann að
þeirri niðurstöðu, að stofnun skólans
hefði mikinn sparnað í för með sér,
ekki einasta fyrir þá erskólann sæktu,
heldur og fyrir ríkissjóð. Væri því
hér um raunverulega sparnaðarráð-
stöfun að ræða.
í síðari hluta ræðu sinnar fórust
flutningsmanni þannig orð:
»Mörgum finst stúdentafranileiðsl-
an nóg í landinu, eins og nú er.
Má vera að það sé rétt. Og þó
að lærdómsdeild verði stofnsett við
Akureyrarskólann, þá þarf ekki að
verða meiri stúdentaframleiðsla en
nú er. Má með reglugerð tak-
marka tölu þeirra eftir vild, sem
ganga í lærdómsdeildir skólanna.
Nú er mentaskólahúsið í Reykja-
vík að verða of lítið. Margir vilja
því stækka það. En getur nú ekki
háttvirt deild orðið mér sammála
um það, að úr því svona erkomið
á annað borð hér syðra, en hins-
vegar nóg húsrúm nyrðra, að þá
sé réttara að nota hið ágæta skóla-
hús þar, án nokkurs aukakostnað-
ar, heldur en að ráðast í dýra við-
bótarbyggingu hér?
Mörgum finst líka nóg um það,
hvernig alt dregst hingað til Reykja-
víkur. Hér býr Vs hluti allra lands-
manna. Hér eru samankomnir flest-
ir skólar og söfn landsins. Enda
hefir hingað til verið stuðlað til
þess af hálfu hins opinbera, að
svona færi. En slíkt mun varla
heppilegt, að alt safnist hingað.
Mörgum mun finnast, sem þrælum
Ingólfs, að ilt sé að yfirgefa fagr-
ar gróðurlendur og setjast að á út-
nesi þessu, að minsta kosti ekki
heppilegt að meiri hluti þjóðar-
innar dragist hingað. Þjóðin verð-
ur þá sem kryplingur, sem höfuð-
ið vex á, en líkaminn veslast upp,
og þá er afleiðingin auðsæ.
Hæstvirt landsstjórn varði um
60 þúsund krónuin til þess að láta
gera við gagnfræðaskólahúsið á
Akureyri síðastliðið sumar. Nú er
það vel útbúið, og veglegt skóla-
hús. Og stjórnin hefir fengið lof
en ekki Iast fyrir þessar fram-
kvæmdir. Ekki einusinni háttvirt fjár-
veitinganefnd hefir neitt við það að
athuga. Eg tel, að stjórnin hafi,
með þessu undirbúið stofnun lær-
dómsdeildar þessa skóla. Hún er
nú búin að verja til stofnkostnað-
ar hennar því fé, sem til hans þarf
að verja. Og þökk sé stjórninni
fyrir það nauðsynjaverk. En eins
og háttvirt deild virðist sammáia
stjórninni með það, sem hún hefir
gert fyrir framgang þessa máls, þá
vona eg að hún verði mér sammála
um frv. þetta.
Að endingu vil eg taka fram:
þetta er stórmál, sem ekki má svæfa
og ekki er hægt að svæfa. Það er
mál, sem snertir hagsmuni mikils
hluta landsins. Það er mál, sem sker
úr því, hvort engir eigi að verða
lærðir menn í landinu, nema synir
Reykvíkinga eða stórefnamanna, því
að öðrum er ókleift að kosta börn
sín hér um mörg ár í skóla. Þetta
er ekki fjárhagslegt eyðslumál, held-
ur stórkostlegt sparnaðarmál.«
Að 1. umræðu lokinni í n. d. var
frumvarpinu vísað til mentamála-
nefndar og hefir hún ekki ennþá lýst
áliti sínu, en eftir því sem frést hef-
ir hingað, er meiri hluti hennar
frumvarpinu fylgjandi; eins munu
allir norðan- og austan-þingmenn-
irnir því fylgjandi, að undanskyld-
um 2. þ. m. Skagf., Jóni á Reyni-
stað.
Vinir og fylgjendur frumvarpsins
eru því vongóðir um að það nái
fram að ganga á þinginu.
oo
Norski bankinn.
Þess var getið fyrir nokkru hér í
blaðinu, að fyrir Alþingi lægi frum-
varp um stofnun nýs hlutabanka í
Reykjavík. Flutningsmenn frumvarps-
ins eru átta neðri-deildarþingmenn
er tilheyra öllum flokkum. Eru þeir:
Jakob Möller, Pétur Ottesen, Hákon
J. Kristófersson, Þórarinn Jónsson,
Þorleifur Guðmundsson, Benedikt
Sveinsson, Einar Þorgilsson og Lár-
us Helgason. Hefir frumvarpið feng-
ið hinar beztu undirtektir í neðri
deild, og eru mikil líkindi til að
það komist í gegnum þingið. Frum-
varpið fer fram á að ríkisstjórninni
sé heimilað að veita bankanum ýms
hlunnindi, en ríkissjóður á í staðinn
að eiga hlutdeild í arði bankans.
Helstu hlunnindin sem farið er
fram á að bankanuin séu veitt, eru
þessi:
a. Bankanum skal heimilt að reka
sparisjóðsstörf samkvæmt 4.
gr. laga nr. 44., 3, nóv. 1915,
og liafa rétt til þess að inn-
kalla handhafa sparisjóðsbóka.
b. Fé það sem lagt hefir verið í
bankann, ásamt vöxtum, er
undanskilið kyrsetningu og lög-
haldi.
c. Bankinn hefir sem handveðshafi
rétt til þess að selja sjálfur veð-
ið við opinbert uppboð.
d. Bankinn er undanþeginn öllum
opinberum gjöldum og skött-
um, hverju nafni sem nefnast,
þar á meðal til ríkissjóðs og
sveitarsjóðs eða annara stofnana.
Ákvæðin um gjald það sem bank-
anum beri að greiða ríkissjóði fyrir
hlunnindin eru þessi:
Frá ársarðinum dragist fyrst hæfi-
leg fjárhæð til afskriftar af væntan-
legu bankahúsi og innanstokksmun-
um, þar næst beint áfallið tap bank-
ans og síðast 15°/« af hlutafénu til
varasjóðs og 5°/« til hluthafaarðs.
En af því sem þá verður eftir, greið-
ist ríkissjóði.
2'A0/« af fyrstu 50 þús. kr.
5°/o af öðrum 50 þús. kr.
7'/a0/o af þriðju 50 þús. kr.
10°/o af fjórðu 50 þús. kr. og
15°/o af því sem verður fram yfir
200 þús kr.
Svo er til ætlast, að hlunnindin
haldist fyrst um sinn þann tíma,
sem nú er eftir af hlunnindatíma
íslandsbanka, um c. 10 ára skeið
Bækur bankans, ávísanir, skuldbind-
ingar, sem útgefast af bankanum,
eða í nafni hans, svo og skuld-
bindingar, sem veita bankanum hand-
veðsrétt, arðniiðar, hlutabréf bank-
ans og framsöl þeirra, skulu
undanþegin stimpilgjaldi. Allra þess-
ara hlunninda verða einnig væntan-
leg útbú bankans aðnjótandi.
Skilyrðin sem hlunnindunum fylgja
eru þessi: Hlutafé bankans má eigi
vera minna en 2 milj. kr. og eigi
meira en 6 milj. kr., og skulu að
minsta kosti 55% hlutafjársins boð-
in út innanlands í hálft ár eftir að
lögin öðlast gildi. Meirihluti banka-
stjórnarinnar séu íslendingar bú-
settir á íslandi. Varnarþing og heim-
ili bankans á að vera í Reykjavík.
Ríkisstjórnin skipar einn af þremur
endurskoðendum bankans. Bankinn
skal jafnan hafa í auðseldum verð-
bréfum, er ráðherra tekur gild, sem
svarar 10°/o af sparisjóðsfé. Bank-
inn má ekki lána fé gegn trygging-
um í hlutabréfum sjálfs síns. Reikn-
ingar bankans skulu birtir opinber-
lega. Bankinn skal taka til starfa
fyrir árslok 1924. Ráðuneytið getur
sett bankanum frekari skilyrði í Ieyf-
isbréfinu, ef þörf þykir, komi þau
ekki í bága við lög þessi.l
Greinargerðin fyrir frumvarpinu
segir:
Skylt frumvarpi þessu, um stofn-
un þriðja bankans hér á landi, kom
fram á Alþingi 1920, en varð ekki
ráðið til lykta sakir tímaskorts, þótt
frumvarpið hefði mikið fylgi. Ein-
asta niótbára, sem þá kom fram,
var sú, að hérverandi bankar væru
fullkomlega einfærir um viðskiftin,
þannig að ef þörf væri aukins veltu-
fjár, gætu þeir auðveldlega aflað
þess.