Faxi - 01.01.1980, Page 3

óvenjulegur maður. Hann kynnti
sér atvinnuvegi landsmanna og
fylgdist meö öllu, sem hér varaö
gerast. í bréfabókum hans, sem
eru I vörslu Skógræktar ríkisins,
er margan fróöleik aö finna og
meðal annars þaö, aö honum
blöskraöi aö sjá eldað viö taö,
dýrmætan húsdýraáburð, og
menn búa að auki í svellköldum
vistarverum. Hann benti á, að
flestar jarðir væru svo stórar að
þær gætu séö af nógu landi
undir skógarreiti, sem aftur
gætu séð mönnum fyrir nægum
eldiviði þannig aö nota mætti
sauðataöiö til ræktunar.
Með ótrúlegum áhuga og
dugnaði tókst Ryder að afla fjár
til að hrinda í framkvæmd fyrstu
tilraunum i skógrækt hér á landi
og í samráði og samvinnu við
prófessor í skógrækt, Prytz að
nafni, og skógfræöinginn Flens-
borg, stjórnaði hann þessum til-
raunum frá 1899 til 1907, er
landsstjórnin tók skógræktar-
málin upp á sína arma. Þá leysti
Kofoed-Hansen Flensborg af
hólmi og stóð hann fyrir skóg-
ræktarmálunum til ársins 1935.
Áriö 1910 skrifaöi Guðmund-
ur Björnsson landlæknir grein í
Skólablaðið, sem hét: Baöstofa
og eldiviöur. Þar hvatti hann til
hins sama og Ryder, aö bændur
ræktuðu sinn eigin eldivið til að
losna við húskuldann, sem var
orsök ótal sjúkdóma og dauðs-
falla fólks í blóma lifsins. Úr
þessu varö þó ekkertaðsinni því
aö þá skorti reynslu, en 1928 var
hafinn vísir að ræktun bæjar-
skóga á nokkrum stöðum og til
eru nokkrir álitlegir reitir frá
þeim tíma, sem sýna að það er
engin fjarstæða aö tala um
bæjarskóga. Þessar tilraunir
stóöu þó skammt sakir krepp-
unnar, og svo kom rafmagn,
jaröhiti og olía til sögunnar, svo
aö húskuldinn hvarf að mestu úr
sögunni og því engin þörf fyrir
eldivið.
Áður en ég lýk við aö tala um
eldiviö vil ég aöeins geta þess,
að í nýútkomnu sænsku tímariti
sá ég grein um það, aö búast
mætti við að allt að því 200.000
sænskir bændur mundu hverfa
að því ráði að nota eldiviö úr
eigin skógum, eins og áðurtíök-
aöist, í staö olíu. Danir hafa sett
nefnd á laggirnar til að rannsaka
hvort eigi megi safna saman
grisjunarviöi úr skjólbeltum og
trjágöngum til upphitunar, en
fram að þessu hefur slíkum úr-
gangsviði oftast verið brennt á
staðnum. Og ( Noregi er fjöldi
heimila einnig að hverfafráolíu-
hitun þar sem birkiviðurinn
reynist ódýrari.
Á síöasta ári dvaldi ég í hálfs
mánaðar tlma norður í Troms-
fylki I Noregi. Troms er um fjórð-
ungur (slands að stærö og þar
búa um 150 þúsund manns, en
fylkiö er 550-600 kílómetrum
noröar á hnettinum en ísland.
Þar er vlða svipað veðurfar og
hér, en sá er þó munur á, að
þetta fylki var ónumið og nærri
mannlaust þangað til fyrir 200
árum. Þar voru aöeins verstöðv-
ar meö ströndum fram, en allt
innlandiö ónumið. ( miðju fylk-
inu eru breiöir og láglendir dalir,
þar sem landbúnaður og skóg-
arhögg er stundaö. Þegar menn
fluttu þangaö noröur eöa voru
fluttir af sömu dönsku stjórn-
inni, sem rétti okkur hjálpar-
hönd á síðari helmingi 18. aldar,
voru flestir dalanna vaxnir þétt-
um furuskógum og birki. Fur-
urnar voru víða yfir 20 metrar á
hæö og gildarvel, þærvoru kjör-
viður. En á þessum tvöhundruö
árum sem liðin eru frá landnám-
inu, hafa furuskógarnir gömlu
verið stráfelldir, og nú eru ekki
nema smálundir eftir á örfáum
stööum, sem sýna hve miklir
viðir hafa verið þar áður. Hins
vegar hefur birkiskógur þotið
upp hvarvetna þannig að segja
má að birki vaxi víðast hvar að
húsum heim. Má ímynda sér að
landið sé svipað því, sem ísland
hefur veriö rétt fyrir daga Ara
fróða. Bæir og tún standa í skjóli
birkiskóga eða þá furuskóga,
sem plantaö hefur verið síöan
um aldamótin, en þá tóku menn
einmitt upp þá stefnu að planta
til nýrra skóga. Þegar maður
hugsar um hve skamman tíma
það hefur tekiö íbúa Troms aö
eyöa víölendum og gömlum
furuskógum, er síst að furða hve
okkar eigið land er illa útleikið
eftir 1100 ára búsetu.
í bæjum og verstöövum
Troms-fylkis er olía auðvitaö
notuð til hitunar, en til sveita
þekkist slík notkun vart. Þar er
af nógum birkiskógum að taka
og þeir hafa verið hitagjafi
manna frá upphafi vega og
munu veröa þaö enn um langa
hríö. Bændur Troms-fylkis hafa
aldrei þurft að brenna dýrmæt-
um áburöi sem og aö þeir höfðu
ávallt nærtækt byggingarefni til
hvers konar húsagerðar. Hafa
þeir haft og hafa enn ýmis
hlunnindi umfram starfsbræður
sína hér. Ég hef nefnt tvenn, en
ekki má gleyma því þriöja, en
þaö er loftkyrrðin og lognið sem
stafar frá skógunum.
Olíukreppan eykur
eftirspurn á
vlðl og tlmbrl
Þótt eldiviður sé enn víða aðal
hitagjafinn og sú notkun kunni
aö aukast á næstu árum sakir
olfukreppu, þá er þáttur hans I
skógrækt aöeins aukaatriði.
Skógar heimsins eru ein mesta
hráefnalind sem mannkyniö á,
og sú lind þarf aldrei aö þrjóta ef
vel er á haldiö. Viöur er nú eink-
um notaður til margs konar iðn-
aðar og á Vesturlöndum fer um
þrisvar sinnum meira magn til
iönaöar en mannvirkjagerða, ef
ég man rétt, og eftirspurnin
eykst hröðum skrefum ár frá ári.
Nú þykir víst, aö verð á viði og
timbri muni tvöfaldast eöa þre-
faldast á næstu tveim áratugum.
En lifandi tré má nota á marga
aöra vegu en til aö rækta skóga.
Til dæmis aö prýða umhverfi
mannabústaöa og til aö skýla
bæði mönnum, skepnum og
gróðri jaröar. Og þá vík ég að því
sem mér liggur mest á hjarta I
þessu erindi.
Stjórn Skógræktarfélags (s-
lands hefur ákveðiö aö minnast
hálfrar aldar afmælis síns meö
því að beina hugum landsmanna
að trjá- og skógargróðri, og fá
þá til að sinna þeim málum sem
aö þessu lúta, meira en hingað
til. Afmælisárið á að verða ár
trésins.
í umburðarbréfi til fjölda fé-
lagasamtaka um allt land og til
allra bæjar- og sveitarfélaga
eonir stjórnin að hún vilji á
arinu 1980:
Kynna almenningi þann ár-
angursem fengist hefuraf skóg-
vernd og skóg- og trjárækt hér á
landi.
Skýra fyrir almenningi gildi
þess að planta trjám til að fegra
umhverfið og gefa skjól.
Aö leiöbeina um trjárækt oq
plöntun og setja fram hugmynd-
ir um skipulag garða umhverfis
hús og önnur mannvirki.
Að kynna þá þýðingu, sem
skjólbelti hafa og gefa leiðbein-
ingar um ræktun þeirra.
Slðast en ekki síst, aö hvetja
einstaklinga til að taka þátt I
plöntun trjáa svo sem efni og
ástæður leyfa. Þeir verða hvatt-
ir til þess að fegra umhverfi bú-
staöa sinna. Félög verða hvött til
hins sama á starfssvæðum sín-
um. Opinberir aöilar, ríki, sveit-
ar- og bæjarfélög verða einnig
hvött til þessa að því er snertir
byggingar og mannvirki I þeirra
eigu.
Mörg félög og félagasamtök
um allt land hafa þegar heitið
Skógræktarfélagi Islandsstuön-
ingi sínum, og fjölmenn nefnd
frá þeim hefur þegar sest á rök-
stóla. En héraðsskógræktarfé-
lögin, sambandsfélög Skóg-
ræktarfélagsins, sem eru 30 tals-
ins og telja á fimmta þúsund fé-
laga, munu taka aö sér skóg-
ræktarmálin ásamt bæjar- og
sveitarfélögum, og skal því ekki
fjölyrt um þann þáttinn.
En þaö eru tvö eða þrjú atriði,
sem mig langar til aö fara nokkr-
um orðum um, eftir því sem tími
vinnst til. En það eru trjárækt við
heimilin, skjólbelti og útivistar-
svæði.
Trjá- og garörækt hefur
lengl átt erfitt uppdráttar
hér á landl
Hún á sér að vísu langa sögu á
Akureyri, og enn mun Akureyri
skara fram úr öðrum bæjarfó-
lögum, en á síðari árum hafa
bæði Reykjavík og nokkrir aörir
bæir sótt mjög fast á.
Ágætt dæmi þess er umsögn
manns, sem hvarf af landi brott
rétt eftir 1920 og kom ekki heim
aftur fyrr en eftir fjóra áratugi.
Var hann að því spuröur, hvað
honum fyndist mest til um eftir
svo langa útivist. Svaraði hann
um hæl og sagði að það væru
trén í Reykjavík.
Nú er svo komið, að bæöi þar
og annars staðar hafa komiö
upp fallegir garöar með fjöl-
breyttari gróðri en áður þekktist
og þessi ræktun vex nú óðfluga.
Ein af ástæðunum, hve seint
miöaði framan af öldinni var sú,
að tilfinnanlegur skortur var á
góðum og harögerum plöntum,
en svo kom líka trúleysiö til.
Þegar Valtýr Stefánsson byggði
hús sitt við Laufásveg áriö 1928
hvíslaði góður og gegn Reykvík-
ingur því aö honum, að hann
skyldi ekki ómaka sig við að
planta trjám í garöinn sinn. Þótt
tré gætu vaxiö á Akureyri gilti
allt öðru máli I Reykjavík. Hér
talaöi brjóstviðið af öllum sín-
um myndugleik, enda voru
margir sama sinnis og fjöldinn
allur trúði því þá, að barrtré
gætu aldrei þrifist á fslandi.
Þetta er nú liöin tíð og viö er-
um reynslunni ríkari. Fyrir at-
beina hinna fyrstu skógræktar-
manna nær reynsla okkar af
sumum trjátegundum 80áraftur
I tímann. Fjöldi annarra tegunda
hefur verið ræktaður hér milli 40
og 50 ár, en aörar nokkru
skemur. Nú getum við valið á
milli 35 trjátegunda I garða
okkar auk fjölda víöitegunda og
runna I stað 4-5 tegunda fyrir
hálfri öld. Með þeim efniviði,
sem okkur stendur nú til boða,
hafa skilyrði til ræktunar trjá og
runna margfaldast frá því er var,
þegar Skógræktarfélag (slands
var stofnaö.
Flestum er að verða Ijóst, aö
það er menningaratriöi að um-
hverfi mannabústaöa sé hlýlegt
og aðlaðandi. Þaðerekki nógað
búa I fallegum og vönduðum
húsum innan um dýrindis hús-
gögn, ef umhverfið hæfir ekki.
Umhverfi húsa er eins konarsál-
arspegill, það sýnir glöggt
menningu og þrifnað íbúanna.
Þótt víða megi sjá mjög fallega
garða við hús, skortir enn mjög á
að trjáræktin sé nógu almenn.
Og þareigaopinberiraðilarekki
síöur hlut að máli. Það er ömur-
legt aö horfa á rusl og drasl árum
saman kringum samkomuhús,
skóla og félagseignir, og ef að er
fundið er svarið oftast: „Þegar
byggingin var komin upp voru
peningarnir þrotnir, svo ekki
verður meira að gert“. En orsak-
irnar geta veriö fleiri til þess aö
mönnum veitist trjáræktin erfiö,
og víöa eiga bæjarfélögin beina
sök á því, ýmist með afskipta-
leysi eöa meö því aö leyfa ótíma-
bært sauðfjárhald og hrossa,
sem valda því að fólk getur ekki
snúið sér að trjá- og garörækt.
Þeir sem reyna það, gefast oft
FAXI - 3