Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.2009, Blaðsíða 7

u
m
g
að
,
g
af-
?
a
-
í
si
-
n
ar
sjómannadaginn varð hasar úr einu þorskastríðinu
fyrir valinu; þegar Guðmundur Kjærnested á Ægi
stóð togarann Everton að ólöglegum veiðum á
Sporðagrunni, norðvestur af Grímsey, og lét
skjóta á hann föstum skotum svo litlu munaði að
hann sykki (sjá www.landsbanki.is/umlandsbank-
ann/hatidisdagar/sjomannadagur2008).
Auglýsingin má teljast glæsileg og hrífandi og
er henni lýst svo á vefsíðu Landsbankans: „Guð-
mundur Kjærnested (Hilmir Snær Guðnason) og
tveir varðskipsmenn fylgjast náið með breska
togaranum Everton laugardaginn 26. maí 1973
þegar átök um 50 mílna fiskveiðilögsögu voru í al-
gleymingi. Bresk freigáta kemur aðvífandi.“ Í frá-
sögn af gerð auglýsingarinnar segir jafnframt:
„Mikil vinna var lögð í að auglýsingin væri söguleg
rétt og nákvæm.“ Eflaust vantar ekkert upp á að
hvert smáatriði í brú Ægis sé sannleikanum sam-
kvæmt en hið stóra samhengi hlutanna er rangt.
Freigáta var hvergi nærri þegar Ægir og Everton
voru í námunda við hvort annað, og það vissi Guð-
mundur skipherra vel, eins og hann sagði mér í
einum af okkar fjölmörgu samræðum um þorska-
stríðin: „Ég hefði náttúrulega aldrei gert þetta
nema af því að ég vissi að freigátan var úti fyrir
Austfjörðum.“ Ægir var síðan í skjóli inni á Héð-
insfirði þegar herskipið var komið á vettvang
nokkru síðar.
Hin endurskapaða mynd er því ekki sögulega
rétt heldur goðsagnakennd og gagnrýni verð, en
segir auðvitað sitt þrátt fyrir það. Atburðurinn,
myndin og minningin verða miklu glæstari og
merkari ef herskipið er nálægt en menn taka samt
slaginn. Í Lesbókargrein sinni gerði Einar Már
Jónsson greinarmun á „sögufölsun“ og „goðsögn“
og kannski hann vilji halda því fram að þessi litla
Landsbankamynd úr þorskastríðinu sé gott dæmi
um sögufölsun frekar en goðsagnasmíð. Mér þætti
það þó of djúpt í árinni tekið, og jafnvel niðrandi ef
út í það er farið.
Höfundur er lektor við Háskólann í Reykjavík
Morgunblaðið/Ólafur K Magnússon
Fornleifauppgröftur í Skálholti. Sú tilgáta hefur komið fram að Árni biskup Helgason, biskup í Skálholti 1304-1320 og frændi Árna Þorlákssonar, sé höfundur Árna sögu.
ið lítið ágengt. Meðal kirkjustaða voru bestu
bújarðir landsins og stórbændur létu eðlilega
ekki óðul sín af hendi umyrðalaust og stóðu
fast á því að hefð helgaði yfirráð þeirra yfir
kirkjustöðum. Í því stappi stóð Árni biskup
alla sína biskupstíð en hann samdi einnig nýj-
an kristnirétt handa Íslendingum og var hann
lögtekinn á alþingi 1277. Sagan rekur bisk-
upsferil Árna fram til ársins 1291, en þar end-
ar sagan og eru líkur á að hún hafi upp-
runalega verið lengri en endir hennar sé að
fullu glataður. Þó Árni biskup væri friðarins
maður og leitaðist við að sætta deilur þá gaf
hann hvergi eftir í kröfu sinni um full yfirráð
kirkjunnar á kirkjustöðum og samkvæmt öðr-
um heimildum lauk þeim deilum með nær full-
um sigri hans er þeir sættust á lausn mála á
Ögvaldsnesi, Eiríkur konungur Magnússon
(lagabætis) og Árni biskup, sem þá átti aðeins
eitt ár ólifað.
Þetta merka rit kom út í norskri þýðingu ár-
ið 2007 hjá Aschehoug & Co í ritröðinni Thor-
Böðvar
Guðmundsson
bodvar@post8.tele.dk
Í
slenskar miðaldabókmenntir hafa lengi
vakið áhuga erlendra fræðimanna og ber
þar margt til, hin sérstæða bókmennta-
tegund, Íslendingasögurnar, eiga sér
enga hliðstæðu meðal Evrópuþjóða, og
auk þeirra skrifuðu íslenskir miðaldahöfundar
einstæð sagnfræðirit, bæði um landnámstím-
ann og þjóðveldistímann og um fjörbrot ís-
lenska þjóðveldisins. Mörg þessara íslensku
miðaldarita eru aðgengileg öðrum þjóðum í
vönduðum þýðingum og Íslendingasögur finn-
ast nú á öllum Norðurlandamálum, ensku,
þýsku og frönsku og vafalaust enn fleiri tungu-
málum.
Meðal merkustu heimildarrita frá lokum 13.
aldar er Árna saga biskups Þorlákssonar
(1237-1298), Staða-Árna, sem fjallar um bisk-
upstíð hans frá 1269 til dauðadags og þá at-
burði sem gerðust þegar norskt konungsvald
tók við af hinu forna goðaveldi. Frumgerð sög-
unnar er glötuð en til eru nokkur gömul hand-
ritabrot af henni og eftirrit af þeirri gerð henn-
ar sem Reykjafjarðarbók hefur upprunalega
geymt. Reykjafjarðarbók er meginhandrit
Sturlungasögu og saga Árna biskups er rök-
rétt framhald þeirra atburða sem þar er lýst.
Nú eru aðeins varðveitt nokkur skinnblöð af
þeim hluta Reykjafjarðarbókar sem upp-
runalega hafði sögu Árna biskups. Á 17. öld
var sagan enn heilleg í handritinu og þá voru
gerð nokkur eftirrit, misjöfn að gæðum, og það
hefur því verið ærinn höfuðverkur fræðimanna
að endurgera heillegan texta sögunnar.
Mikilvæg saga í miðaldasagnfræði
Frá sjónarhóli miðaldasagnfræðinga er Árna
saga biskups afar mikilvæg, hún fjallar um
tímamótin þegar íslenskir embættismenn,
sýslumenn konungs, tóku við af goðum og
höfðu fengið Noregskonung sem yfirvald. Þá
voru margir helstu kirkjustaðir landsins í eign
ríkra bænda og Árni biskup gerðist einarður
fylgismaður þeirrar stefnu að kirkjan skyldi fá
full yfirráð yfir þeim. Þannig yrði kirkjan efna-
hagslega sjálfstæð og óháð veraldlegu valdi.
Áður hafði Þorlákur biskup Þórarinsson, Þor-
lákur helgi (1133-1193), hreyft því máli en orð-
leif Dahls Kulturbibliotek. Það hefur löngum
verið viðleitni í Noregi að líta svo á að íslensk
miðaldarit eigi einungis að þýða á nýnorsku.
Þetta tel ég bagalegt því það tungumál er ein-
ungis tamt hluta Norðmanna og auk þess nær
óskiljanlegt öðrum Norðurlandaþjóðum. Það
er því full ástæða til að gleðjast yfir því að
Saga Árna biskups er nú aðgengileg á frábær-
lega fallegu og skíru norsku bókmáli sem er
auðskilið hverjum einasta Norðmanni og auk
þess bæði Svíum og Dönum. Þýðendur verks-
ins eru hjónin Gunhild Stefánsson og prófess-
or emeritus Magnús Stefánsson. Þau hafa
bæði um árabil verið starfsmenn háskólans í
Bergen, þar sem Magnús hefur kennt norsk-
um stúdentum, fyrst íslenskt tungumál og síð-
ar norska og íslenska miðaldasögu, en hann er
jafnframt einn helsti sérfræðingur í sögu ís-
lensku miðaldakirkjunnar og hefur skrifað
fjölda fræðirita þar að lútandi og má þar nefna
Kirkjuvald eflist, Saga Íslands II, 1975 og Frá
goðakirkju til biskupskirkju, Saga Íslands III,
1978 og stórvirkið Staðir og staðamál, Skrif-
ter. Historisk institutt, Universitetet i Bergen,
2000.
Vönduð og greinargóð þýðing
Árna saga biskups heitir á norsku Biskop Ar-
nes Saga og er 194 síður á lengd. Í formála
gera þýðendur góða grein fyrir textavanda
sögunnar ásamt þeim deilum sem hún fjallar
um og stjórnmálavafstri samtímans. Sú tilgáta
hefur áður komið fram að Árni Biskup Helga-
son, sem var biskup í Skálholti 1304-1320 og
náfrændi Árna Þorlákssonar, sé höfundur. Í
Lárentíus sögu biskups er Árna Helgasyni lýst
sem lítillátum og óhlutdrægum manni sem
ekki otaði sjálfum sér fram. Á þeim forsendur
efast þýðendur um að hann geti verið höf-
undur sögunnar þar sem hann er nefndur fjór-
um sinnum og ávallt tekið fram að hann tók við
biskupstign af frænda sínum.
Eins og áður hefur verið tekið fram er þýð-
ing þeirra hjóna afar vönduð og greinargóð.
Íslenskur texti sögunnar er sums staðar nokk-
uð tyrfinn og lærður og úr öllum slíkum flækj-
um hafa þau leyst af skilningi og smekkvísi,
enda norsk og íslensk tunga báðum töm. Það
er því mikill og góður fengur að norskri þýð-
ingu þessa merka miðaldarits, sem auk þess að
vera meginheimild um gang mála á Íslandi á
fyrstu áratugum konungsvaldsin hefur einnig
mikið heimildargildi fyrir norska sögu.
Árna saga biskups á norsku
Höfundur segir það hafa verið venju í Noregi að líta svo á að íslensk
miðaldarit eigi einungis að þýða á nýnorsku. Hann telur það bagalegt og
fagnar nýútkominni þýðingu á Sögu Árna biskups yfir á norskt bókmál.
Frá sjónarhóli miðalda-
sagnfræðinga er Árna
saga biskups afar mik-
ilvæg, hún fjallar um tíma-
mótin þegar íslenskir emb-
ættismenn, sýslumenn
konungs, tóku við af goð-
um og höfðu fengið Nor-
egskonung sem yfirvald.
Magnús Stefánsson Gunhild Stefánsson
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. MARS 2009 Lesbók 7