Lesbók Morgunblaðsins - 30.05.2009, Blaðsíða 9

Nú maður gæti skotið á að
tjónið sem að varð þarna á
vellinum sé þetta ja sirka
100 milljónir.
Það er eins og að það
séu flestir þingmenn sem
að styðja stjórnina sem að
vilja bara leggja frum-
varpið fram eins og ráð-
herrarnir voru með það,
svona mikil samstaða er
ekki alltaf.
Dægurmál
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. MAÍ 2009 Lesbók 9ÍSLENSKT MÁL
Eftir Bergþóru Jónsdóttur
begga@mbl.is
L
undúnir eða London? Hvernig talar maður í útvarp?
Það er spurning sem flestir útvarpsmenn hljóta að
velta fyrir sér. Á maður að vera formlegur, og þræða
handrit frá orði til orðs, eða getur útvarpsmaðurinn
leyft sér að hnika til orðum, sleppa handriti og tala frá
eigin brjósti. Það fer að sjálfsögðu eftir umfjöllunar-
efninu, og líklega eru andstæðu pólarnir í þeim efnum fréttalest-
ur annars vegar og dægurmálaútvarp hins vegar, og einhvers
staðar þar á milli sitja dagskrárgerðarmenn sem vega og meta
hvort þeir nálgast hlustendur í formlegum ritmálsstíl, í óform-
legu hversdagsmáli, eða kannski einhvers staðar þar á milli.
Ari Páll Kristinsson málfræðingur varði fyrir skömmu dokt-
orsritgerð við íslensku- og menningardeild Háskóla Íslands, en
grundvöllur hennar er rannsókn á einkennum íslensks útvarps-
máls. Ari Páll var um tíma málfarsráðunautur Ríkisútvarpsins og
þekkir því vel litróf þess talmáls sem þar heyrist. Ari Páll lýsir í
rannsókn sinni tveimur gerðum útvarpstexta; annars vegar í út-
varpsfréttum og hins vegar í dægurmálaefni. Með hliðsjón af vís-
bendingum um ólík einkenni ritaðra og talaðra texta er í rann-
sókninni hugað meðal annars að áhrifum þess að nota skrifað
handrit frá orði til orðs.
„Fréttirnar eru mestmegnis lesnar af skrifuðu handriti, allt
nema fréttaviðtölin. Í dægurmálaefninu var slíkt orðrétt handrit
almennt ekki notað. Ég valdi það sem nálgun að leita að þeim fyr-
irbærum sem menn hafa ímyndað sér að tengdust frekar hand-
ritslausu tali en ritmáli og sjá hvernig þau birtust og hvort þau
birtust með afgerandi hætti annars vegar í fréttum og hins vegar
í dægurmálaþáttunum.“
Útvarpsmál er að sögn Ara Páls annars eðlis en samtöl, því út-
varpsmanneskjan hugar ekki bara að viðmælanda sínum, heldur
líka að hlustandanum. „Málið þarf að vera skiljanlegt fyrir þriðja
mann, hver sem hann er og hvaða bakgrunn sem hann hefur. Það
er munurinn á útvarpsaðstæðunum og því hversdagsmáli sem
allir þekkja.“
Hikorðin fleiri í dægurmálum
En hversu mikill er munurinn á þessum tveimur málsniðum út-
varps? Ari Páll tekur undir það aðspurður, að að sumu leyti sé
munurinn ginnungagap. Vafalaust hafa flestir þeir sem hlusta á
útvarp tekið eftir mun, sem rannsókn Ara Páls staðfestir. „Já, hi-
korð, mistök og málvillur; þar er feiknarlegur munur – eins og
svart og hvítt, þar sem slíkt heyrist í dægurmálaútvarpi eins og
vanalega í mæltu máli okkar, en nánast ekki í lesnum fréttum.
Önnur atriði, eins og tengingin „sem að“, heyrast alls ekki í frétt-
um, en eru algeng í dægurmálaþáttum. Einkenni sem fylgir bara
dægurmálaefninu en ekki fréttum er notkun orðanna „maður“ og
„þú“ sem óákveðins fornafns, í merkingunni „einhver“. Þetta eru
dæmigerð talmálseinkenni og svo virðist sem margt af þeim eigi
alls ekki heima í skrifuðum fréttum.“
Ari Páll rannsakaði líka tíðni fastra orðasambanda og hversu
mikið útvarpsmenn notuðu þau til að skreyta mál sitt og gera það
litríkara. „Almennt talað má ætla að notkun þeirra tengist frekar
ritmáli, því þar er meiri undirbúningstími. Það kom þó í ljós að
það var ekki svo mikill munur á notkun slíkra orðasambanda milli
dægurmálaútvarps og frétta. Mestu skipti að . Þar var munurinn
mestur milli þáttastjórnendanna og viðmælenda þeirra, sem not-
uðu bæði færri orðasambönd og fóru oftar skakkt með þau. Það
hlýtur að vera merki um fagmennsku þáttastjórnendanna.“
Bylgjan og Ríkisútvarpið voru þær stöðvar sem Ari Páll notaði
við rannsóknina, án þess að hann bæri þær saman á nokkurn
hátt, en allmörg ár eru raunar síðan efninu var útvarpað.
Málsniðin gegna ólíku hlutverki
Það er ekki hægt, að sögn Ara Páls, að segja að annað sé réttara,
betra eða æskilegra en hitt, þegar þessar tvær tegundir útvarps-
máls eru annars vegar. „Ef eitthvað er æskilegt, þá er það að
hvort tveggja fái að vera til, því hvort um sig gegnir sínu hlut-
verki. Útgangspunkturinn er sá að fréttirnar gegna ákveðnu
hlutverki í málsamfélaginu og spjall í dægurmálaútvarpi öðru.
Ritgerðin mín sýnir hvernig ákveðin málleg einkenni tengjast
hvoru hlutverkinu fyrir sig. Í fréttum, þar sem upplýsingaþátt-
urinn er kjarninn, höfum við til dæmis mun meira af nafnorðum
en í dægurmálaútvarpi, – helmingi meira, en 20 prósent fleiri
sagnorð í dægurmálunum en í fréttunum, en dægurmálaútvarp
sinnir líka afþreyingarhlutverki, auk þess að skapa stemningu og
nánd. Þetta er mælanlegur munur, sem segir ekkert um það
hvort annað sé betra en hitt.“
Í lok ritgerðar sinnar bendir Ari Páll á ýmislegt sem vert væri
að kanna nánar. „Eitt af því væri að fylgja tilteknum útvarps-
manni eftir og athuga hvernig hann breytir sínum stíl eftir dag-
skrárefni og hlustendum. Það væri mjög áhugavert að kanna
breytilegt málsnið einstaklingsins í ljósi þess hverja hann telur
hlusta á sig hverju sinni.“
Hvort tveggja þarf að vera til
Morgunblaðið/Heiddi
Ari Páll „...stjórnendur dægurmálaþáttanna sem ég kannaði notuðu óskap-
lega mikið af föstum orðasamböndum og nokkurn veginn alltaf rétt.“
Ari Páll Kristinsson málfræðingur
rannsakar ólík málsnið útvarps-
frétta og dægurmálaútvarps
Ari Páll Kristinsson er með BA-próf
í íslensku og almennum málvísindum
og cand. mag.-próf í íslenskri
málfræði, auk prófs í uppeldis- og
kennslufræði til kennsluréttinda.
Hann er nú rannsóknardósent og
stofustjóri málræktarsviðs hjá
Stofnun Árna Magnússonar.
Talið er að tjónið á flug-
vellinum nemi um 100
milljónum króna.
Óvenjumikil samstaða
virðist vera í þing-
flokkum stjórnarflokk-
anna um að leggja fjár-
lagafrumvarpið fram
óbreytt frá þeim drögum
sem ríkisstjórnin kynnti.
Fréttir